Głosy z "nieludzkiej ziemi"Literatura łagrowa zrodziła się z potrzeby świadectwa. "Mam wobec tych ludzi, którzy tam przy mnie odchodzili, obowiązek pamięci", pisała Barbara Skarga, która swój dziesięcioletni pobyt w łagrze wspomina w książce "Po wyzwoleniu". Ten obowiązek pamięci przyświecał wszystkim przywoływanym na tej specjalnej stronie Polskiego Radia autorom-świadkom. To dzięki nim świat dowiedział się o piekle GUŁagu.więcej
Książka, która wywołała burzę Ponad półtora tysiąca stron. Międzynarodowy bestseller. Ta książka była czymś w rodzaju ładunku dynamitu, którego wybuch wywołał zbiorowy szok zarówno po komunistycznej stronie żelaznej kurtyny, jak i na Zachodzie. więcej
Te książki wstrząsnęły posadami państwa - "Jeden dzień Iwana Denisowicza" Sołżenicyna zapoczątkował epokę literackiej destalinizacji - mówił Wacław Kondratowicz. (RWE, 1988)
"Jeden dzień w życiu Iwana Denisowicza" Słuchowisko Bronisława Przyłuskiego na podstawie pierwszej powieści Sołżenicyna, opisującej jeden dzień więźnia sowieckiego łagru. (RWE, 1970)
Życie nierozerwalnie związane z twórczością - Sołżenicyn twierdził, że doświadczenie więzienno-łagrowe wpłynęło pozytywnie na jego pisarstwo - powiedział prof. Grzegorz Przebinda. (PR, 2008)
"Wizyta na Butyrkach" Słuchowisko oparte na powieści Aleksandra Sołżenicyna "Krąg pierwszy", opisującej tzw. "szaraszkę" - więzienie-instytut badawczy. (RWE, 1978)
"Żona skazańca" Opowieść o historii małżeńskiej Nadii i Gleba Nierżynów przedstawiona w słuchowisku na podstawie powieści "Krąg pierwszy". (RWE, 1971)
"Aparatura antypodsłuchowa" Adaptacja powieści "Krąg pierwszy" - historia aparatury telefonicznej projektowanej z myślą o Stalinie. (RWE, 1971)
Polacy na "archipelagu GUŁag" Fragment największego dzieła pisarza - opowieść o Polakach, których spotykał Sołżenicyn w radzieckich więzieniach i łagrach. (RWE, 1979)
Był sumieniem Rosji - W czasach pogardy bronił skrzywdzonych i poniżonych. Czynił to w stylu Dostojewskiego i Tołstoja - mówił prof. Grzegorz Przebinda. (PR, 2008)
Był wielkim obywatelem świata - Napisał o łagrach całą prawdę, osobiście przeżytą - mówił prof. Jerzy Pomianowski, tłumacz książek Sołżenicyna, w dzień śmierci pisarza. (PR, 2008)
Podróż do granic człowieczeństwa Tajemnicą tej książki jest połączenie tego, co ludzkie, z tym, co nieludzkie. Nadziei i beznadziejności. Obserwacji i sądu. Opisu i refleksji. więcej
Świadectwo życia w rosyjskim łagrze - W "Innym świecie" opisuję losy wszystkich więźniów tego świata – powiedział Gustaw Herling-Grudziński w warszawskim PEN Clubie. (PR, 1994)
Z łagru człowiek wychodził wypalony - To jest doświadczenie, którego nie można wymazać z życia – mówił Gustaw Herling-Grudziński w rozmowie z Konradem Tatarowskim. (RWE, 1982)
"Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach" - Herling-Grudziński sięgnął do spraw uniwersalnych – kondycji człowieka w warunkach urągających godności – podkreślał Konrad Tatarowski. (RWE, 1982)
Mój porachunek z systemem - Byłem ofiarą systemu, a nie samej Rosji, którą poznałem od strony takich samych ofiar jak ja sam – stwierdził pisarz. (RWE, 1982)
Moralna klęska ludzkości - Opowiadał o ekstremalnych postawach - o łajdakach i o tych, którzy byli wzorem moralności - mówił prof. Włodzimierz Bolecki. (PR, 2014)
Związek Sowiecki był jednym wielkim łagrem - Z perspektywy tego, co Herling-Grudziński zobaczył w łagrze, patrzył potem na cały XX wiek - mówił prof. Włodzimierz Bolecki. (PR, 2014)
Co widziałem, tego człowiek nie powinien widzieć "Cały swój talent literacki poświęcił jednemu tematowi: opisaniu piekła kołymskiego GUŁagu w latach najcięższego stalinowskiego terroru" (z werdyktu jurorów nagrody francuskiego PEN Clubu przyznanej Szałamowowi). więcej
Bezkres ludzkiej rozpaczy - Twórczość Szałamowa, mniej znanego od Sołżenicyna, jest zjawiskiem niezwykłym - felieton o autorze "Opowiadań kołymskich". (RWE, 1979)
"Oddzielny pomiar" "Dugajew miał lat 23 i wszystko, co tu widział i słyszał, bardziej go dziwiło, niż napawało strachem." (RWE, 1979)
"Prokurator Judei" "5 grudnia 1947 do Buchty Nagajewo zawinął parostatek z ładunkiem ludzi. Magadan powitał przybyszy 40-stopniowym mrozem". (RWE, 1981)
"Jagody" "Wszystkim było spieszno wrócić do łagru - i konwojentom, i więźniom. Wszyscy chcieli jeść i spać". (RWE, 1981)
"Cieśle" "Więźniom termometru nie pokazywano, nie było to potrzebne. Do pracy wychodziło się przy każdej temperaturze". (RWE, 1981)
Piekło Kołymy - Swój literacki talent poświęcił opisaniu piekła kołymskiego gułagu - Wacław Kondratowicz o życiu i prozie Warłama Szałamowa. (RWE, 1981)
Z Biblioteki paryskiej "Kultury"Rola, jaką Instytut Literacki w Paryżu odegrał w procesie uświadamiania polskiemu czytelnikowi, czym były sowieckie łagry, jest nie do przecenienia.więcej
Józef Czapski "Na nieludzkiej ziemi" Znakomity eseista, malarz, były więzień Starobielska, jeden z ocalałych oficerów wziętych do sowieckiej niewoli w 1939 roku. Żył w latach 1896-1993. Jego książka "Na nieludzkiej ziemi" to przejmująca relacja z poszukiwań w latach 1941-42, na zlecenie gen. Władysława Andersa, współtowarzyszy-jeńców. Na jednym z kompozycyjnych planów książka jest wędrówką po różnych kręgach GUŁagu. Czapskiemu udaje się nawet dotrzeć do ówczesnego szefa GUŁagu gen. Wiktora Nasiedkina.- Podczas wizyty u Nasiedkina zauważyłem ogromną mapę ZSRR z naznaczonymi obozami – wspominał Józef Czapski w rozmowie z Andrzejem Mietkowskim. (RWE, 1985)- Gdy bardziej ludzka stanie się wschodnia nieludzka ziemia, będzie w niej usłyszany i doceniony głos Czapskiego - Gustaw Herling-Grudziński o pisarstwie Czapskiego. (RWE, brak daty)
Herminia Naglerowa ''Kazachstańskie noce" Pisarka, poetka, doktor filozofii, działaczka społeczna. Żyła w latach 1890-1957. Po aresztowaniu w 1940 roku we Lwowie i 8-miesięcznym śledztwie została zesłana do łagru w Kazachstanie. Była robotnicą rolną, stróżem nocnym, pracowała w oczyszczalni ziaren.Jej autobiograficzne opowiadania "Kazachstańskie noce" (wyd. 1. w 1945 jako "Ludzie sponiewierani") to realistyczny, miejscami poetycki, czasem niestroniący od czarnego humoru zapis kolejnych etapów "szlaku cierpienia".- Warszawska dama, prowadząca znany literacki salon, spadła na dno ostatecznej ludzkiej nędzy. Te okrutne doświadczenia stały się później nowym rysem jej powojennej twórczości - mówił Wacław Kondratowicz. (RWE, 1979)"Głód, niedospanie ścinały ciało drętwotą i łachmaniły duszę" - wspominała pobyt w łagrze Herminia Nagler. Fragment książki "Kazachstańskie noce". (RWE, 1979)
Beata Obertyńska "W domu niewoli" Poetka, aresztowana przez NKWD w 1940 roku, przeszła przez lwowskie więzienie Brygidki, obóz w Starobielsku i łagry pod Workutą. Żyła w latach 1898-1980."Znakomity dar obserwacji, umiejętność portretowania osób - współtowarzyszek niedoli, sprawiają, że jej wspomnienia posiadają, prócz wartości dokumentalnych, także niezaprzeczalne wartości literackie" - mówił o książce "W domu niewoli" Konrad Tatarowski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. - Miała znakomity dar obserwacji - o Beacie Obertyńskiej, więźniarce łagru pod Workutą i jej książce "W domu niewoli" opowiada Konrad Tatarowski. (RWE, 1991)Fragment książki Beaty Obertyńskiej "W domu niewoli". Wątek "pomylonych" - kobiet, które nie były w stanie znieść okrucieństw sowieckiej niewoli. (RWE, 1991)
Wacław Grubiński "Między młotem a sierpem" Był znaczącą postacią w świecie teatralno-literackich elit międzywojnia. Żył w latach 1883-1973. Jego czarna komedia "Lenin" (wyd. w 1921) stała się powodem aresztowania (19 lat później!) przez NKWD, gdy pisarz przebywał we Lwowie. Wymierzona kara śmierci została zamieniona na dziesięć lat łagru.Wspomnienia z przebiegu śledztwa i procesu w lwowskim Zamarstynowie, a przede wszystkim dwuletni pobyt w północno-uralskich łagrach, Grubiński opisuje w książce "Między młotem a sierpem", opublikowanej w Londynie w roku 1948.- W nocy dochodziły nas krzyki katowanych mężczyzn i kobiet - pisał Wacław Grubiński w "Między młotem a sierpem". Czyta Marcin Idziński. (RWE, 1993)- Za próg bramy więziennej wprowadzano nas po dziesięciu. Enkawudziści zaczynali od rewizji - pisał Wacław Grubiński w "Między młotem a sierpem". Czyta Marcin Idziński. (RWE, 1993)
Anatol Krakowiecki "Książka o Kołymie" Dziennikarz i pisarz. Żył w latach 1901-1950. W latach 1940-1942 był więźniem kołymskich obozów śmierci."To, co wyróżnia relację Krakowieckiego – pisała Maria Danilewicz-Zielińska o "Książce o Kołymie" (wyd. w 1950) – to wyjątkowa żarliwość i misjonarska pasja w przekazywaniu posłania dającego się ująć w słowa: Nie ustawajcie w przypominaniu światu o naszym męczeństwie".Porównanie "Książki o Kołymie" Krakowieckiego i "Opowiadań kołymskich" Szałamowa, opisujących "biało-złote krematoria Kołymy", czyli otoczone złą sławą kopalnie złota. (RWE, 1979)Opowiadanie "We Władywostoku" pochodzi z "Książki o Kołymie". Czyta lektor. Tekst poprzedzony przedstawieniem życiorysu autora. (RWE, 1979)
Marian Czuchnowski "Tyfus, teraz słowiki" Znany przed wojną poeta awangardowy i lewicowy byl więźniem sowieckich łagrów w latach 1939–1941. Swoje doświadczenia GUŁagu zawarł m.in. w powieści "Tyfus, teraz słowiki" (1951), której akcja rozgrywa się w szpitalu w Taszkiencie w okresie epidemii tyfusu i wielu innych zakaźnych chorób. Marian Czuchnowski żył w latach 1909-1991."Tyfus, teraz słowiki" to książka o walorach zarówno literackich, jak i dokumentalnych - mówił Konrad Tatarowski. (RWE, 1991)
Sławomir Rawicz "Długi marsz" Niesamowita opowieść o rzekomej ucieczce w 1941 roku kilku więźniów z łagru w Jakucji. Przez blisko rok uciekinierzy przemierzali sowieckie imperium, aby po przejściu 6,5 tys. km dotrzeć (nie wszyscy przeżyli) do Indii. Nad Bajkałem miała się do nich przyłączyć 17-letnia Polka.Książka Rawicza stała się międzynarodowym bessellerem, a w 2011 roku powstał na jej podstawie głośny film Petera Weira "Niepokonani"."Długi Marsz" to książka o godności i męstwie ludzi dążących do wolności. Joanna Sławińska z Informacyjnej Agencji Radiowej rozmawia z reżyserem Peterem Weirem o realizacji filmu na podstawie książki Sławomira Rawicza. (PR, 2011)
Grażyna Lipińska "Jeżeli zapomnę o nich" Książka Grażyny Lipińskiej (1902-1995) posiada dwa główne wątki narracyjne: jeden skupiony wokół udziału autorki w walce, jako łączniczki AK, przeciwko najeźdźcy hitlerowskiemu, oraz drugi, związany z walką z terrorem i okupacją sowiecką. Opowieść ta jest swoistym dziennikiem, raportem wyprawy w głąb sowieckiego piekła, kroniką – jak mówił na antenie RWE Roman Żelazny - niekończącej się śmierci zadawanej milionom ludzi w ciągu długich lat ich obozowej gehenny. Felieton Romana Żelaznego na temat książki "Jeżeli zapomnę o nich" Grażyny Lipińskiej, opowiadającej o 12 latach pobytu w łagrach oraz fragment wywiadu z autorką. (RWE, 1989)"Robotnicy, pracujący jak niewolnicy, przeznaczeni są na wymarcie..." - fragment wspomnień "Jeżeli zapomnę o nich" czyta Antonina Mikołajczyk. (RWE, 1989)
Danuta Irena Bieńkowska "Droga do Rosji" W 1940 roku została z rodziną wywieziona ze Lwowa do sowieckich obozów pracy. Na zesłaniu w głębi Rosji spędziła dwa lata. Do tego dramatycznego czasu wróciła po lata w dzienniku (opartym na czynionych na bieżąco zapiskach swoich lub swojej matki) "Droga do Rosji".Tematyka łagrowa pojawiła się również w opowiadaniach "Północ i południe: szkice z Rosji". Jedno z nich, "Licytacja", stanowi swoiste podsumowanie łagierniczych doświadczeń milionów Polaków. Danuta Bieńkowska żyła w latach 1920-1992.Opowiadanie Danuty I. Bieńkowskiej "Licytacja" z tomu "Północ i południe: szkice z Rosji" czyta Barbara Remelska. (RWE, 1992)Fragment dziennika Danuty I. Bieńkowskiej "Droga do Rosji" czyta Barbara Remelska. (RWE, 1992)
Jacques Rossi "The Gulag Handbook" Jacques François Rossi, francusko-polski językoznawca, poliglota, w sowieckich w sowieckich więzeniach i obozach pracy spędził prawie ćwierć wieku. Żył w latach 1909-2004.Doświadczenie łagrowe posłużylo mu do opracowania swoistej encyklpedii (podręcznika) GUŁagu. Książka ta, mówił Rossi na antenie RWE, wykorzystując ok. 3 tysiące haseł obejmuje wszystkie aspekty świata łagrów: socjologiczne, prawne czy lingwistyczne.Naczelnik obozu ubawił się, że chcę wiedzieć, na jakiej podstawie mnie trzymają – wspominał Jacques Rossi w rozmowie z Krzysztofem Rutkowskim. (RWE, 1989)Mój pobyt w gułagu wykorzystałem na opracowanie "Podręcznika po GUŁagu" – wspominał Jacques Rossi w rozmowie z Krzysztofem Rutkowskim. (RWE, 1989)
Barbara Skarga "Po wyzwoleniu. 1944-1956" Ceniona filozof była autorką szczególnego świadectwa o martyrologii Polaków na Wschodzie. Jej książka "Po wyzwoleniu. 1944-1956" (wydana pod pseudonimem Wiktoria Kraśniewska w 1985) dokumentuje pobyt w łagrach już, jak wskazuje gorzki tytuł, po zakończeniu wojny. Za działalność w AK była więziona w obozach w Woj-wozie, Uchcie i w Bałchaszu. W 1954 roku została zwolniona, ale nakazano jej osiedlić się w jednym z syberyjskch kołchozów. Do Polski wróciła pod koniec 1955 roku. Żyła w latach 1919-2009.Z plastycznie przedstawionego świata GUŁagu widać, jak on niezmiennie trwa, mimo że zakończyła się wojna – mówi Włodzimierz Odojewski o "Po wyzwoleniu…" (RWE, 1986)Dyskusja o książce Barbary Skargi opisującej wstrząsający obraz obozowego życia i ludzkiej psychiki poddanej ekstremalnym doświadczeniu. (PR, 2008)
Władimir Bukowski "I powraca wiatr" Wstrząsająca autobiografia legendarnego obrońcy praw człowieka, niezłomnego dysydenta i więźnia politycznego, poddawanego przymusowemu leczeniu w szpitalach psychiatrycznych (w sowieckich więzieniach, obozach karnych i zakładach psychiatrycznych spędził w sumie 12 lat).W 1976 roku został zwolniony i deportowany na Zachód w ramach wymiany za sekretarza Komunistycznej Partii Chile.- Nie otrzymaliśmy nic prócz więzień i łagrów, ale zwycięstwo jest nasze – mówił Władimir Bukowski w rozmowie z Jerzym Kaniewiczem. (RWE, 1977)- Wewnętrznie wolnym można być zawsze: czy to się jest w więzieniu, czy w szpitalu psychiatrycznym – mówił Władimir Bukowski w rozmowie z Dariuszem Rosiakiem. (PR, 2007)