Wcześniej toruńscy badacze zastosowali ją m.in. do badania obrazu "Sąd Ostateczny" Hansa Memlinga w Gdańsku. Zaproponowaną przez Polaków metodę stosują też naukowcy we Francji, w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii.
Okulistyka w służbie konserwacji
OCT, czyli Optical Coherence Tomography, nie jest całkiem nową metodą - powszechnie wykorzystuje się ją m.in. w badaniach okulistycznych. Jednak dopiero zespoły prof. Piotra Targowskiego i prof. Bogumiły Rouby z UMK dostosowały tę metodę do badań dzieł sztuki.
Dzięki badaniu OCT można uzyskać informację o tej części struktury obiektu, która jest dostępna dla światła. W przypadku obrazów, OCT służy więc do badania np. warstwy werniksu - a więc rodzaju lakieru - czy laserunku - przezroczystej czy półprzezroczystej warstwy farby, która zmienia odcień głębiej położonych warstw.
- To coś w rodzaju radaru. Urządzenie wysyła w kierunku badanego obiektu wąski promień światła. Światło wchodzi tak głęboko, jak to możliwe, rozprasza się, np. na granicach warstw, na drobinach pigmentu czy na przykład na pęknięciach, i wraca do urządzenia. Na podstawie analizy interferometrycznej tego powracającego światła można oszacować, na jakiej głębokości doszło do rozproszenia – opisuje prof. Piotr Targowski.
Urządzenie Polaków pozwala np. ustalić, czy już po zawerniksowaniu obrazu na dzieło nanoszone były jeszcze jakieś poprawki. Ma to znaczenie np. przy ustalaniu oryginalności sygnatury. - Jeśli inskrypcja była malowana równocześnie z obrazem, powinna znajdować się głęboko, pod warstwą werniksu - wyjaśnia naukowiec.
Zaletą urządzenia jest jego duża rozdzielczość rzędu kilku mikrometrów (1 mikrometr to 0,001 mm) - a także względna szybkość działania - zebranie danych z powierzchni 15x15 mm zajmuje ok. 5-6 sek. Prof. Targowski podkreślił, że OCT - bezpieczna przecież nawet dla ludzkiego oka - jest nieinwazyjna a więc w żaden sposób nie szkodzi materii zabytkowej. - Nie mamy maszyny czasu, nie możemy powiedzieć, co się z obrazem działo, ale możemy wskazać historykom sztuki, że w danym miejscu dzieła nastąpiły jakieś zmiany - wyjaśnia badacz.
Na początku lutego OCT wykorzystano w badaniu "Sądu Ostatecznego" Hansa Memlinga w Muzeum Narodowym w Gdańsku. - Nasze wyniki są jeszcze w opracowaniu. Ale one same, w oderwaniu od innych analiz, prawdopodobnie nie będą przełomowe. Musimy jeszcze dokonać syntezy z wynikami uzyskanymi za pomocą innych nieinwazyjnych metod - mówi prof. Targowski.
OCT nie było jedyną metodą użytą w badaniu obrazu Memlinga. Z badań równocześnie wykonanych przez zespół Włochów, innymi niż OCT metodami, wynikło już, że w obrazie użyto bardzo dużej ilości niebieskiego pigmentu pochodzącego z minerału lapis lazuli. W okresie, kiedy tryptyk powstawał, czyli między 1465 a 1471 rokiem, był on droższy od złota.
Badania "Sądu Ostatecznego" przeprowadzone zarówno przez zespół prof. Targowskiego, jak i przez zespół z Włoch wykonano w ramach międzynarodowego projektu naukowo-konserwatorskiego CHARISMA (http://www.charismaproject.eu/), finansowanego z funduszy 7. Programu Ramowego Unii Europejskiej. Uczestniczący w projekcie naukowcy m.in. prowadzą badania nad dziełami sztuki w miejscu ich przechowywania i opracowują nowe narzędzia do prac konserwatorskich.
W ramach projektu CHARISMA naukowcy z UMK pod koniec lutego wybierają się do Florencji (Włochy), gdzie zaproszono ich, by metodą OCT zbadali m.in. "Pokłon Trzech Króli" Leonarda da Vinci. - Nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jakie będą wyniki tych badań, ale sam fakt obcowania z tym dziełem jest dla nas dużą satysfakcją - zaznaczył naukowiec.
Poobcować z Leonardem
Targowski powiedział, że OCT wykorzystano m.in. do badania obrazu z klasztoru franciszkanów w Pakości - w powiecie inowrocławskim. Historycy sztuki wątpili w pochodzenie inskrypcji - podpis wskazywał, że na obrazie uwieczniony jest święty Leonard, ale według specjalistów obraz mógł być wcześniejszy niż data kanonizacji tego świętego. OCT pokazało, że wątpliwości mogą być uzasadnione: inskrypcja rzeczywiście została dodana już po namalowaniu obrazu.
Naukowiec podkreślił, że OCT jest jedną z bardzo wielu metod badania dzieł sztuki i powinna być stosowana w połączeniu z nimi, jako ich uzupełnienie. - To jest jeden z elementów układanki, mozaiki. Dzięki naszej metodzie szanse, że przeoczymy jakiś ważny fakt są znacznie mniejsze - podkreśla.
OCT wykorzystywane jest nie tylko w badaniu obrazów, ale także np. instrumentów muzycznych, obiektów z bursztynu, szkła czy nawet piaskowca - pomaga konserwatorom ocenić stopień zniszczenia danego obiektu i dobrać właściwą metodę konserwacji. - Czasem jest to praca detektywa - żartuje badacz.
(ew/pap)
