Джон Донн уснул, уснуло все вокруг.
Уснули стены, пол, постель, картины, уснули стол, ковры, засовы, крюк, весь гардероб, буфет, свеча, гардины.
Уснуло все. Бутыль, стакан, тазы, хлеб, хлебный нож, фарфор, хрусталь, посуда, ночник, белье, шкафы, стекло, часы, ступеньки лестниц, двери. Ночь повсюду.
Повсюду ночь: в углах, в глазах, в белье, среди бумаг, в столе, в готовой речи, в ее словах, в дровах, в щипцах, в угле остывшего камина, в каждой вещи.
В камзоле, башмаках, в чулках, в тенях, за зеркалом, в кровати, в спинке стула, опять в тазу, в распятьях, в простынях, в метле у входа, в туфлях. Все уснуло.
Уснуло все. Окно. И снег в окне.
Соседней крыши белый скат. Как скатерть ее конек. И весь квартал во сне, разрезанный оконной рамой насмерть.
Уснули арки, стены, окна, все.
Булыжники, торцы, решетки, клумбы.
Не вспыхнет свет, не скрипнет колесо...
Ограды, украшенья, цепи, тумбы.
Уснули двери, кольца, ручки, крюк, замки, засовы, их ключи, запоры.
Нигде не слышен шепот, шорох, стук.
Лишь снег скрипит. Все спит. Рассвет не скоро.
Уснули тюрьмы, за'мки. Спят весы средь рыбной лавки. Спят свиные туши.
Дома, задворки. Спят цепные псы.
В подвалах кошки спят, торчат их уши.
Спят мыши, люди. Лондон крепко спит.
Спит парусник в порту. Вода со снегом под кузовом его во сне сипит, сливаясь вдалеке с уснувшим небом.
Джон Донн уснул. И море вместе с ним.
И берег меловой уснул над морем.
Весь остров спит, объятый сном одним.
И каждый сад закрыт тройным запором.
Спят клены, сосны, грабы, пихты, ель.
Спят склоны гор, ручьи на склонах, тропы.
Лисицы, волк. Залез медведь в постель.
Наносит снег у входов нор сугробы.
И птицы спят. Не слышно пенья их.
Вороний крик не слышен, ночь, совиный не слышен смех. Простор английский тих.
Звезда сверкает. Мышь идет с повинной.
Уснуло все. Лежат в своих гробах все мертвецы. Спокойно спят. В кроватях живые спят в морях своих рубах.
По одиночке. Крепко. Спят в объятьях.
Уснуло все. Спят реки, горы, лес.
Спят звери, птицы, мертвый мир, живое.
Лишь белый снег летит с ночных небес.
Но спят и там, у всех над головою.
Спят ангелы. Тревожный мир забыт во сне святыми -- к их стыду святому.
Геенна спит и Рай прекрасный спит.
Никто не выйдет в этот час из дому.
Господь уснул. Земля сейчас чужда.
Глаза не видят, слух не внемлет боле.
И дьявол спит. И вместе с ним вражда заснула на снегу в английском поле.
Спят всадники. Архангел спит с трубой.
И кони спят, во сне качаясь плавно.
И херувимы все -- одной толпой, обнявшись, спят под сводом церкви Павла.
Джон Донн уснул. Уснули, спят стихи.
Все образы, все рифмы. Сильных, слабых найти нельзя. Порок, тоска, грехи, равно тихи, лежат в своих силлабах.
И каждый стих с другим, как близкий брат, хоть шепчет другу друг: чуть-чуть подвинься.
Но каждый так далек от райских врат, так беден, густ, так чист, что в них -- единство.
Все строки спят. Спит ямбов строгий свод.
Хореи спят, как стражи, слева, справа.
И спит виденье в них летейских вод.
И крепко спит за ним другое -- слава.
Спят беды все. Страданья крепко спят.
Пороки спят. Добро со злом обнялось.
Пророки спят. Белесый снегопад в пространстве ищет черных пятен малость.
Уснуло все. Спят крепко толпы книг.
Спят реки слов, покрыты льдом забвенья.
Спят речи все, со всею правдой в них.
Их цепи спят; чуть-чуть звенят их звенья.
Все крепко спят: святые, дьявол, Бог.
Их слуги злые. Их друзья. Их дети.
И только снег шуршит во тьме дорог.
И больше звуков нет на целом свете.
Но чу! Ты слышишь -- там, в холодной тьме, там кто-то плачет, кто-то шепчет в страхе.
Там кто-то предоставлен всей зиме.
И плачет он. Там кто-то есть во мраке.
Так тонок голос. Тонок, впрямь игла.
А нити нет... И он так одиноко плывет в снегу. Повсюду холод, мгла...
Сшивая ночь с рассветом... Так высоко!
"Кто ж там рыдает? Ты ли, ангел мой, возврата ждешь, под снегом ждешь, как лета, любви моей?.. Во тьме идешь домой.
Не ты ль кричишь во мраке?" -- Нет ответа.
"Не вы ль там, херувимы? Грустный хор напомнило мне этих слез звучанье.
Не вы ль решились спящий мой собор покинуть вдруг? Не вы ль? Не вы ль?" -- Молчанье.
"Не ты ли, Павел? Правда, голос твой уж слишком огрублен суровой речью.
Не ты ль поник во тьме седой главой и плачешь там?" -- Но тишь летит навстречу.
"Не та ль во тьме прикрыла взор рука, которая повсюду здесь маячит?
Не ты ль, Господь? Пусть мысль моя дика, но слишком уж высокий голос плачет".
Молчанье. Тишь. -- "Не ты ли, Гавриил, подул в трубу, а кто-то громко лает?
Но что ж лишь я один глаза открыл, а всадники своих коней седлают.
Все крепко спит. В объятьях крепкой тьмы.
А гончие уж мчат с небес толпою.
Не ты ли, Гавриил, среди зимы рыдаешь тут, один, впотьмах, с трубою?"
"Нет, это я, твоя душа, Джон Донн.
Здесь я одна скорблю в небесной выси о том, что создала своим трудом тяжелые, как цепи, чувства, мысли.
Ты с этим грузом мог вершить полет среди страстей, среди грехов, и выше.
Ты птицей был и видел свой народ повсюду, весь, взлетал над скатом крыши.
Ты видел все моря, весь дальний край.
И Ад ты зрел -- в себе, а после -- в яви.
Ты видел также явно светлый Рай в печальнейшей -- из всех страстей -- оправе.
Ты видел: жизнь, она как остров твой.
И с Океаном этим ты встречался:
со всех сторон лишь тьма, лишь тьма и вой.
Ты Бога облетел и вспять помчался.
Но этот груз тебя не пустит ввысь, откуда этот мир -- лишь сотня башен да ленты рек, и где, при взгляде вниз, сей страшный суд совсем не страшен.
И климат там недвижен, в той стране.
Откуда все, как сон больной в истоме.
Господь оттуда -- только свет в окне туманной ночью в самом дальнем доме.
Поля бывают. Их не пашет плуг.
Года не пашет. И века не пашет.
Одни леса стоят стеной вокруг, а только дождь в траве огромной пляшет.
Тот первый дровосек, чей тощий конь вбежит туда, плутая в страхе чащей, на сосну взлезши, вдруг узрит огонь в своей долине, там, вдали лежащей.
Все, все вдали. А здесь неясный край.
Спокойный взгляд скользит по дальним крышам.
Здесь так светло. Не слышен псиный лай.
И колокольный звон совсем не слышен.
И он поймет, что все -- вдали. К лесам он лошадь повернет движеньем резким.
И тотчас вожжи, сани, ночь, он сам и бедный конь -- все станет сном библейским.
Ну, вот я плачу, плачу, нет пути.
Вернуться суждено мне в эти камни.
Нельзя прийти туда мне во плоти.
Лишь мертвой суждено взлететь туда мне.
Да, да, одной. Забыв тебя, мой свет, в сырой земле, забыв навек, на муку бесплодного желанья плыть вослед, чтоб сшить своею плотью, сшить разлуку.
Но чу! пока я плачем твой ночлег смущаю здесь, -- летит во тьму, не тает, разлуку нашу здесь сшивая, снег, и взад-вперед игла, игла летает.
Не я рыдаю -- плачешь ты, Джон Донн.
Лежишь один, и спит в шкафах посуда, покуда снег летит на спящий дом, покуда снег летит во тьму оттуда".
Подобье птиц, он спит в своем гнезде, свой чистый путь и жажду жизни лучшей раз навсегда доверив той звезде, которая сейчас закрыта тучей.
Подобье птиц. Душа его чиста, а светский путь, хотя, должно быть, грешен, естественней вороньего гнезда над серою толпой пустых скворешен.
Подобье птиц, и он проснется днем.
Сейчас -- лежит под покрывалом белым, покуда сшито снегом, сшито сном пространство меж душой и спящим телом.
Уснуло все. Но ждут еще конца два-три стиха и скалят рот щербато, что светская любовь -- лишь долг певца, духовная любовь -- лишь плоть аббата.
На чье бы колесо сих вод не лить, оно все тот же хлеб на свете мелет.
Ведь если можно с кем-то жизнь делить, то кто же с нами нашу смерть разделит?
Дыра в сей ткани. Всяк, кто хочет, рвет.
Со всех концов. Уйдет. Вернется снова.
Еще рывок! И только небосвод во мраке иногда берет иглу портного.
Спи, спи, Джон Донн. Усни, себя не мучь.
Кафтан дыряв, дыряв. Висит уныло.
Того гляди и выглянет из туч Звезда, что столько лет твой мир хранила.

1963

Usnął John Donne, usnęło wszystko wokół, ściany, podłoga, obrazy, wazony, usnął stół, pościel, rygiel, hak, śpią w mroku szafa i kredens, świeca i zasłony, usnęło wszystko. Gąsior i szklenica, chleb, nóż do chleba, fajans, szkło, zwierciadła, bielizna, zegar, kryształy, miednica, drzwi, stopnie schodów. Noc wszędzie zapadła.
Wszędzie noc: w kątach, w bieliźnie, w fotelach, w papierach, w stole, w gotowej przemowie, w jej słowach, w szczypcach, w bierwionach, w popiele kominka, który wystygł, w kątach powiek.
W trzewikach, w cieniach, w łóżku, za zwierciadłem, w oparciu krzesła, w pończochach, pod miską, na krucyfiksie, w sukniach, w prześcieradle, w pantoflach, w miotle, w drzwiach. Usnęło wszystko.
Wszystko usnęło. Okno. Okiennica.
Śpi śnieg za oknem. Wielkie, białe plamy sąsiednich dachów. Śpi cała dzielnica, na śmierć rozcięta przez okienne ramy.
Usnęły wnęki, ściany i cokoły.
Brukowce, flizy, sztachety, kwietniki.
Nie błyśnie światło, nie zaskrzypi koło...
Gzymsy, parkany, łańcuchy, pomniki.
Usnęły klamki, kołatki, zawiasy, zasuwy, zamki, klucze do nich, kłódki.
Nie słychać szeptu, szmeru ni hałasu.
Tytko śnieg skrzypi. Noc długa, dzień krótki.
Usnęły gmachy, więzienia. Śpią kramy na rybnym targu, wagi, świńskie tusze, domy, podwórka. Śpią w budach brytany.
W piwnicach koty śpią, sterczą im uszy.
Śpią myszy, ludzie. Londyn twardo chrapie.
Żaglowiec w porcie zasnął. Wody śpiące leniwie tylko pod kadłubem chrapią, z niebem się łącząc gdzieś na horyzoncie.
Usnął John Donne. I morze z nim usnęło.
I brzeg kredowy ponad morzem usnął.
Noc całą wyspę jednym snem objęła.
I każdy park zamknięty na trzy spusty.
Śpią sosny, klony, graby, świerki, jodły.
Śpią ścieżki, zbocza gór, strumienie. Zasnął lis i wilk. Niedźwiedź zaszył się w barłogu.
Śnieg zawiał wejścia do nor grubą zaspą.
I ptaki śpią. Świergotu ich nie słychać.
Nie słychać krzyku wron, nie słychać w mroku chichotu sowy. Ponad Anglią cicho.
Lśni gwiazda. Cicho drepczą mysie kroki.
Usnęło wszystko. Mogiły się wznoszą
Nad umarłymi, co śpią w trumnach. W łóżkach żywi usnęli w morzach swoich koszul.
Samotnie. Twardo. W objęciach. W poduszkach.
Usnęło wszystko. Lasy, rzeki, gleby.
Świat martwy, żywy. I nikt się nie budzi.
Tylko śnieg biały sypie z nocnych niebios.
Lecz śpią i tam, ponad głowami ludzi.
Śpią już anioły. Świat nie mąci zgiełkiem snu świętych, co usnęli w świętej zgrozie.
Śpi raj cudowny, śpią otchłanie piekieł.
Nikt z domu wszak nie wyjdzie o tej porze.
Usnął Pan. Ziemia bez opieki drzemie.
Uszy nie słyszą i nie widzą oczy.
Szatan też śpi. I na angielskiej ziemi nienawiść wraz z nim usnęła tej nocy.
Śpią jeźdźcy. Śpi archanioł z trąbą. Stado koni kołysze się przez sen miarowo.
A cherubiny pyzatą gromadą śpią pod kopułą katedry Pawłowej.
Usnął John Donne. Usnęły wiersze Donne'a.
Przenośnie, rymy. Udane przy słabych śpią. Smutki, grzechy, przywary ułomne jednako ciche spoczęły w sylabach.
I szeptem wiersze nawzajem się łają niby brat z bratem: posuń no się nieco.
Lecz tak daleki każdy od wrót raju, że jednym biednym blaskiem wszystkie świecą.
Śpią wszystkie wersy, śpi jambów splot gęsty.
Trocheje śpią, jak straże, z lewa, z prawa.
I śpi w nich wizja czarnych wód letejskich, a za nią jeszcze inna wizja - sława.
Nieszczęścia wszystkie śpią. I śpią cierpienia.
Występki śpią. Śpi dobre obok złego.
Śpią gwałty, zbrodnie. W bezkresnych przestrzeniach nie dojrzysz czarnych plam pod bielą śniegu.
Usnęło wszystko. Tłum ksiąg śpi od dawna.
Śpią rzeki słów pod lodem niepamięci.
Śpią wszystkie zdania i cała w nich prawda.
Śpią ich łańcuchy. Czasem któryś dźwięczy cicho. Sen zmógł szatana, świętych, Boga.
Śpią ich źli słudzy. Przyjaciele. Dzieci.
Tylko śnieg skrzypi w ciemności na drogach.
I ten dźwięk tylko czuwa w całym świecie.
Ale cyt! słyszysz? tam, w nocnej ciemności, płacze ktoś cicho, szepcze w lęku, szlocha.
Rzucony w zamieć, o ratunek prosi i płacze w głos. Ktoś jest w tych mroźnych mrokach.
Ten głos tak cienki. Igłą w górze zastygł.
A nici nie ma ... I płynie sam jeden ten głos przez mrozy, mgły, ciemność i zaspy, zszywając noc i świt wysoko w niebie.
"Któż tam łka? Czy to ty, aniele drogi, wzywasz mnie w dali, jak wzywa promienie trawa pod śniegiem? Czy ty szukasz drogi?
Czy to ty wołasz w ciemności?" - Milczenie.
"To wy, cheruby? Wasze głosy srebrne w pamięci mam, gdy tego szlochu słucham.
To wy rzuciłyście moją katedrę, by tutaj śpiewać? To wy?" - Cisza głucha.
"Może ty, Pawle? Prawda, ton surowy głosowi twemu większą szorstkość nadał.
To ty zwiesiłeś w mroku siwą głowę i płaczesz?" - Znowu nikt nie odpowiada.
"Czy moich oczu zamknąć nie zechciała ta ręka, która wszędzie tu majaczy?
Czy nie Ty, Panie? Myśl moja zbyt śmiała, lecz tak wysoki jest ten głos, co płacze." –
Milczenie, cisza. – "Czy ten szloch wśród nocy nie był, Gabrielu, twojej trąby tonem?
Lecz cóż, ja jeden otworzyłem oczy, a jeźdźcy już siodłają swoje konie?
Wszystko śpi twardo. W twardej garści mroku.
Ogary z niebios pędzą w tłumnej sforze.
Gabrielu, czy to ty, z trąbą u boku, szlochasz samotny w ciemnościach na dworze?"

"Nie, Johnie Donne, to ja, to twoja dusza.
To ja boleję na wyżynie nieba, że całe brzemię mych myśli i wzruszeń na Twoje barki złożyć było trzeba.
Mogłeś z ciężarem tym wzbić się ku słońcu, nad namiętności, nad grzechy i strachy.
Jak ptak, widziałeś ludzkich głów tysiące, kiedy wzleciałeś nad połacią dachu.
Widziałeś morze, dzikie kontynenty.
Widziałeś piekło - w sobie i na jawie.
Widziałeś także raj jasny i święty w przygnębiającej ludzkich żądz oprawie.
Widziałeś życie: jak wyspa oblane jest oceanem, nad którym też byłeś; z wszystkich stron tylko mrok w nim, mrok i lament.
Dopiero Boga widząc, zawróciłeś.
Lecz nie da ci się wzbić wyżej to brzemię: tam, skąd świat zda się tylko setką wieżyc i rzek wstążkami; skąd patrząc na ziemię, i w Ostateczny Sąd można nie wierzyć.
Nic tam nie straszne. I klimat łagodny.
Świat stamtąd widać niczym sen w malignie.
Bóg zamajaczy niekiedy jak ognik, co mglistą nocą gdzieś za szybą mignie.
Są tam i pola. Nie orze ich lemiesz.
Sto Jat nie orał. I sto wieków nawet.
Wokoło tylko ściany lasów ciemne i deszcze tańczą w nie koszonej trawie.
Ten drwal, którego zabiedzony wałach pociągnie tędy, błądząc przez gęstwinę – wlazłszy na sosnę, ujrzy gdzieś w oddalach ogień płonący w zamglonej dolinie.
Tu kraj niejasny. Wszystko tak daleko.
Oko się ślizga po odległych dachach.
Tyle tu światła. Żaden pies nie szczeka.
Żaden się dzwon w powietrzu nie zawaha.
I drwal zrozumie tę dal. I w głąb kniei zawróci konia gwałtownym szarpnięciem.
Wszystko się naraz w sen biblijny zleje:
on sam, koń chudy, noc, sanie i lejce.

A ja wciąż płaczę, nic mi nie zostało.
Trzeba mi wrócić w kamienie i w glinę.
Nie mogę wejść tam przyodziana w ciało.
Tylko umarła wzlecę w tę krainę.
Tak, tak, samotna. Poza świat, na mękę bezpłodnych pragnień, zostawiając ziemi to ciało w glebie wilgotnej i miękkiej: niech zszywa, zszywa nasze rozłączenie.
Ale cyt! podczas gdy tu płaczem mącę twój sen, za oknem spada w wielkich płatkach śnieg, rozłączenie nasze zszywający: tam i z powrotem igła, igła lata.
To nie ja szlocham - to ty płaczesz, Johnie.
Leżysz samotny i śpią we drzwiach zamki, gdy śnieg wiruje nad uśpionym domem, gdy śnieg bezgłośnie leci w ciemność stamtąd."
Podobny ptakom, Donne śpi w swoim gnieździe, czystą swą drogę i miłość do życia na wieki wieków zawierzywszy gwieździe, która wygląda z chmurnego ukrycia.
Podobny ptakom. I duszę ma czystą, a jego droga, choć zapewne grzeszna, jest przyrodzona jak wołanie piskląt, których gromada w szpaczym gnieździe mieszka.
Podobny ptakom, rano się przebudzi.
Teraz spoczywa pod przykryciem białym, póki się igła snu i śniegu trudzi, zszywając duszę z jego śpiącym ciałem.
Usnęło wszystko. Lecz jeszcze nań czeka wiersz nie skończony, drwiąc szczerbatym śmiechem, że tylko świecką miłość zna poeta, miłość duchowa zaś wciela się w klechę.
Mniejsza, na czyje koło na tym świecie lać wodę - ono wciąż ten sam chleb miele.
Choć można życie z kimś dzielić, to przecież nikt z nami śmierci naszej nie podzieli.
Jest w tej tkaninie dziura. Kto chce, z boku ją rwie. Odejdzie. Wróci. Znów urywa strzępek. I tylko niebo w nocnym mroku czasem te dziury swą igłą zaszywa.
Śpijże, śpij, Johnie Donne. Uśnij, choć dziury upstrzyły kaftan. Dziurawą masz szatę.
Śpij. Jeszcze trochę, a wyjrzy zza chmury
Gwiazda, co z dawna czuwa nad twym światem.

tłum. Stanisław Barańczak