9 marca 1009 roku wraz z kilkunastoma innymi misjonarzami męczeńską śmiercią z ręki brata księcia Jaćwingów zginął święty Brunon z Kwerfurtu. Niekiedy jako datę jego śmierci podaje się 14 lutego 1009 roku.

Przyjazd do Polski

Zawarcie pokoju pomiędzy Henrykiem II a Bolesławem Chrobrym w 1005 roku otworzyło Brunonowi drogę do Polski. Po przybyciu do Gniezna został ciepło przyjęty przez polskiego księcia. Od Bolesława Chrobrego dowiedział się również o śmierci z rąk pogan kilku benedyktynów w okolicach Międzyrzecza, wśród których znalazło się dwóch jego włoskich kolegów z Rawenny. Pod wpływem tego wydarzenia napisał "Żywot Pięciu Braci Męczenników".

Kolejna misja

Kolejnym terenem działalności Brunona były ziemie zamieszkałe przez plemię Pieczyngów na pograniczu Litwy i Rusi Kijowskiej. Momentami wyprawa była niebezpieczna, gdyż Pieczyngowie na pewien czas uwięzili duchownego. Benedyktyn zdołał ich jednak przekonać, że wraz misjonarzami przybył w dobrych zamiarach. Kapłan świadomy tego, że w końcu będzie musiał opuścić tereny niepozostające pod żadną kościelną jurysdykcją, zdecydował się na wyświęcenie na biskupa jednego spośród towarzyszących mu zakonników. Misja obfitowała nie tylko w sukcesy natury religijnej - Brunonowi udało się także doprowadzić do zawarcia porozumienia pomiędzy Pieczyngami a księciem Rusi Włodzimierzem.

Zakonnik wrócił do Polski w 1007 roku. Z jej terenu kierował misjami w Prusach. W księciu Bolesławie Chrobrym znalazł sobie przyjaciela, z którym podzielał poglądy polityczne i religijne.

List do Henryka II

W 1007 roku zanosiło się na kolejną wojnę z Niemcami. Król Henryk II sprzymierzył się z pogańskim plemieniem Luciców przeciwko Polsce. Kolejna wojna mogła uniemożliwić prowadzenie działalności misyjnej. Brunon postanowił odwieść swojego króla Niemiec od wszczynania kolejnego konfliktu. W tym celu napisał do niego list.

- Henryk II był zwolennikiem ekspansji na wschód. Swoje koncepcje planował wcielić w życie - powiedział prof. Grzegorz Myśliwski w audycji "Wojny Bolesława Chrobrego".

Na początku wiadomości zakonnik przypomniał o swoich misyjnych sukcesach w Siedmiogrodzie i wśród Pieczyngów. Scharakteryzował również politykę Chrobrego, wykazując, że jest zupełnie inna od tej prowadzonej przez Henryka II. O Bolesławie pisał, że "kocha go jak duszę swoją i więcej niż swoje życie".

Brunon podkreślił swoje przywiązanie do króla, prosząc go zachowanie przyjaznych stosunków pomiędzy Niemcami a Polską. Wyraźnie zastrzegł jednak, że jako duchowny "Ewangelię głosi nie z jego mandatu, ale z ramienia św. Piotra". Otwarcie zganił Henryka II za zawarcie sojuszu z poganami przeciwko Polsce, który uznał "niegodnym chrześcijańskiego władcy". Niemieckiego władcę pytał: "czy nie uważasz tego za grzech, gdy chrześcijanina zabija się na ofiarę pod chorągwią demonów? (…) Jeśli chcesz mieć rycerza, trzymaj z Chrobrym". 

Henryk II, gdy otrzymał ten list, rozgniewał się i żałował, że nie może wtrącić Brunona do więzienia. Krótko potem skierował wojska w kierunku Polski.

O wielkiej wyprawie króla Niemiec Henryka II na Polskę w 1007 roku posłuchasz w audycji "Wojny Bolesława Chrobrego".

Przeczytaj pierwsze polskie tłumaczenie listu św.Brunona z Kwerfurtu do Henryka II na stronach Biblioteki Cyfrowej Polona.

Męczeńska śmierć

Brunon na przełomie 1008/1009 roku wyruszył z wyprawą misyjną do Jaćwingów na pogranicze prusko-litewskie. Zdołał nawrócić miejscowego księcia z jego świtą. Jednak kilka dni później, 9 marca 1009 roku, poniósł śmierć z ręki jego brata.

Brunon został kanonizowany kilkanaście lat po śmierci. Jednak, w przeciwieństwie do św. Wojciecha, nie rozwinął się jego kult. Postać była praktycznie zapomniana aż do XIX wieku, kiedy odkryto "List do króla Henryka II" oraz dzieła hagiograficzne pióra Brunona.

Brunon przyszedł na świat w 974 roku w Kwerfurcie w rodzinie bogatego niemieckiego grafa. W wieku około 11 lat został wysłany do szkoły w Magdeburgu, w której wcześniej kształcił się św. Wojciech - czeski biskup, który wysłany z misją przez polskiego księcia Bolesława Chrobrego poniósł męczeńską śmierć w Prusach.

W czasach młodości Brunona Magdeburg był stolicą arcybiskupstwa. Przyszły święty był świadkiem rozwoju tego miasta. Z żywym zainteresowaniem obserwował styl życia wyższego duchowieństwa, okazałe dworskie i kościelne uroczystości oraz przyjazdy najwyższych dostojników państwowych. Przyglądał się również sądom, w których osobiście uczestniczył król Otton III. W szkole, pod czujnym okiem nauczycieli, prędko opanował łacinę, teologię i retorykę. Spośród uczniów wyróżniał się zdolnościami literackimi. W szkole zaprzyjaźnił się ze swoim dalekim krewniakiem Thietmarem – późniejszym autorem słynnej kroniki.

Początek kariery duchownego

W 995 roku, a więc zaledwie rok po ukończeniu szkoły, został powołany na dwór królewski w charakterze kapelana. Przebywając na dworze, nawiązał bliskie kontakty z Ottonem III. Szybko okazało się, że władca i ksiądz podzielają podobne poglądy na temat polityki i religii - oboje byli orędownikami idei chrześcijańskiego uniwersalizmu, w którym widzieli podwalinę do budowy Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

- To miało być cesarstwo rzymskie, ale takie, do którego należałyby na równych prawach Słowiańszczyzna, Włochy z Rzymem oraz Galia - wyjaśnił profesor Grzegorz Myśliwski w audycji "Otton III - na historycznej wokandzie".

Na czym dokładnie polegała ta idea? Posłuchaj audycji "Na historycznej wokandzie".

W 996 roku wraz z Ottonem odbył swoją podróż do Rzymu. Brunon uczestniczył tam w koronacji swojego protektora na cesarza, której dokonał papież Sylwester II. Podczas uroczystości do kapłana dotarła wieść o tragicznej śmierci św. Wojciecha.

Zakonnik

Śmierć św. Wojciecha wywarła na Brunonie tak wielkie wrażenie, że zdecydował się zrezygnować z funkcji dworskiego kapelana. W 998 roku wstąpił do klasztoru benedyktynów św. Bonifacego i św. Aleksego na Awentynie w Rzymie, w którym wcześniej przebywał św. Wojciech. W klasztorze przyjął zakonne imię Bonifacy (czasem w historiografii występuje właśnie pod tym imieniem lub jako Brunon Bonifacy). W zakonie poznał Romualda - twórcę benedyktyńskiej reguły pustelniczej i późniejszego świętego. Pod jego wpływem Brunon postanowił spróbować życia jako eremita. W kolejnych latach Brunon doświadczał pustelniczego życia w Pirenejach, Katalonii, w słynnym klasztorze na Monte Cassino, aż w końcu osiadł w Pereum koło Rawenny. Właśnie tam dojrzała w nim myśl o zostaniu misjonarzem wśród pogan.

W 1001 roku na dworze cesarskim Ottona III w Rawennie zjawiło się polskie poselstwo z prośbą o przysłanie mnichów do eremu w Wielkopolsce, który docelowo miał stać się szkołą polskich misjonarzy. Sprawa założenia takiej placówki została omówiona podczas zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku pomiędzy polskim księciem Bolesławem Chrobrym a cesarzem Ottonem III.

Co jeszcze zostało postanowione na zjeździe gnieźnieńskim? Posłuchaj audycji "Królowie i książęta polscy".

Na misjonarzy wytypowano mnichów Benedykta i Jana – przyjaciół Brunona. Jego samego wyznaczono na kierownika tej misji w randze biskupa. Benedykt i Jan wyruszyli w podróż do Polski pod koniec 1001 roku, kiedy Brunon z niewyjaśnionych do dziś powodów został w Rawennie.

Wyprawa na Węgry

Na początku 1002 roku zmarł protektor Brunona – cesarz Otton III. Jego następca – król Henryk II - jeszcze w tym samym roku zaczął prowadzić wojnę z Polską. W takich warunkach król niechętnie spoglądał na misyjne plany benedyktyna.

- Te wojny polsko-niemieckie, które weszły w skład polskiej świadomości historycznej, były wycieńczające i w gruncie rzeczy niepotrzebne - ocenił prof. Grzegorz Myśliwski w audycji "Bolesław Chrobry - na historycznej wokandzie".

Zakonnik, w pełni zdając sobie sprawę z pozycji Henryka II w Europie, udał się na Węgry. Taki kierunek obrał nieprzypadkowo - władzę w tym państwie sprawował szwagier Henryka - Stefan I.

- Stefan I dokonał w tym czasie potężnych przeobrażeń swojego państwa, umacniając pozycję Węgier w Europie - dodał dr Paweł Żmudzki w audycji "Bolesław Chrobry - na historycznej wokandzie".

Znajdując się pod nadzorem Stefana I, Brunon rozpoczął misję ewangelizacyjną w Siedmiogrodzie. Jego sukcesy w nawracaniu pogan na chrześcijaństwo pozwoliły pozyskać przychylność króla Niemiec i Węgier. Ostatecznie w 1004 roku, Henryk II wyraził zgodę na wyświęcenie Brunona na biskupa. Krótko po tym, Brunon napisał swoje pierwsze dzieło literackie - przeznaczony dla kleru hagiograficzny "Żywot świętego Wojciecha".

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, ks. prof. Józef Swastek, Święty Brunon z Kwerfurtu [w:] Polscy święci, wyd. 1986, Warren H. Caroll, Historia chrześcijaństwa, t. II: Budowanie chrześcijaństwa, wyd. 2010.

Oficjalnym powodem, dla którego cesarz Otton III zdecydował się na podróż do Gniezna, była pielgrzymka do grobu zabitego przez Prusów trzy lata wcześniej św. Wojciecha. Już sam ten fakt nadawał spotkaniu władców niespotykaną rangę.

- To, że cesarz wyruszył poza granice swojego państwa inaczej, niż na czele wojsk, było wówczas ewenementem - wyjaśniał prof. Przemysław Urbańczyk w audycji Agnieszki Kamińskiej z cyklu "Nos Kleopatry".

Bolesław wykorzystał nadarzającą się okazję. Przywitał w Gnieźnie Ottona III z rozmachem, mającym ukazać potęgę młodego państwa. Spotkanie władców rozpoczęło się 1024 lata temu, 7 marca 1000 roku.

Filar paneuropejskiego państwa

Wedle najbardziej rozpowszechnionej hipotezy pielgrzymka była raczej pretekstem niż powodem podróży cesarza do Gniezna. Otton chciał pozyskać ambitnego księcia dla swojej koncepcji cesarstwa uniwersalistycznego w Europie. Wizja zakładała stworzenie paneuropejskiego państwa, zjednoczonego pod berłem cesarskim, a podzielonego na cztery równorzędne królestwa. Jednym z nich panować miał właśnie Bolesław Chrobry.

Otton III i marzenia o zjednoczonej Europie

- Kraj zagubiony w puszczach, kraj położony na peryferiach, w oddali od wszystkich ważniejszych dróg przebiegających przez Europę, kraj nikomu nieznany w gruncie rzeczy, stał się nagle równorzędny z najbardziej czcigodnymi, antycznymi organizacjami państwowymi: z Italią, z Galią czy z Germanią - mówił prof. Stanisław Trawkowski, gość audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Królowie i książęta polscy".

A może chodziło o dynastię?

- Pamiętajmy, że w owym czasie było dwóch cesarzy: nad Bosforem, w Konstantynopolu, urzędował cesarz bizantyjski Bazyli II. Cesarstwo wschodnie było bezpośrednim kontynuatorem tradycji Imperium Rzymskiego. Cesarzy niemieckich, czy raczej frankijskich, nie darzono tam takim szacunkiem – wyjaśniał prof. Urbańczyk.

Otton, poprzez matkę Teofano, był skoligacony z bizantyjskim dworem. Jedna z hipotez dotyczących znaczenia zjazdu gnieźnieńskiego dotyczy planów połączenia małżeństwem Ottona i bizantyjskiej księżniczki. Takie połączenie dwóch dynastii mogłoby oznaczać przywrócenie Imperium Rzymskiego.

- Otton musiał pokazać, że jego władza jest silna. Mógł to uczynić poprzez zademonstrowanie swoich wpływów w pasie ziem oddzielających oba cesarstwa, który biegł od Bałkanów, przez Węgry i Czechy, aż po państwo Chrobrego. Była to geopolityczna "ziemia niczyja", o którą konkurowały oba cesarstwa – podkreślał prof. Przemysław Urbańczyk. – Otton bardzo zręcznie zjednał sobie władców Polski, Węgier, Czech i Wenecji. Otoczył swoje władztwo kordonem aliantów.

Gra w kości Wojciecha

Innym powodem pielgrzymki Ottona mogło być pozyskanie ciała św. Wojciecha. Męczennik był wcześniej biskupem Pragi i mentorem młodego Ottona. Cesarz miał dwa powody, by starać się o pozyskanie ciała świętego. Po pierwsze Wojciech był mentorem młodego cesarza. Drugi powód był związany ze specyfiką wczesnośredniowiecznej polityki.

Święty Wojciech zabity przez Prusów

- Podejrzewam, że Otton chciał wywieźć całe ciało Wojciecha. Bliskość doczesnych szczątków świętego – człowieka, który według średniowiecznej mentalności mógł uzyskać wyjednać władcy łaski u Boga – zwiększała prestiż panującego – podkreślał prof. Przemysław Urbańczyk.  – O tych zamiarach świadczy fakt, że Otton wyruszając z Rzymu na zjazd, ufundował na Wyspie Tybrowej sanktuarium św. Wojciecha.

Okazja, której wykorzystaniu sprzeciwił się los

Chrobry wykazał się niemałym zmysłem politycznym. Pierwszym przejawem jego geniuszu było wykupienie zwłok świętego. Władca uzyskał w ten sposób nie tylko sposobność do spotkania z cesarzem. Złożenie doczesnych szczątków jedynego ówczesnego męczennika w Gnieźnie otwierało drogę do utworzenia tam metropolii, co pieczętowało uniezależnienie kościoła polskiego od hierarchów niemieckich, a co za tym idzie – niezależność całego państwa.

- Żeby wyjaśnić, jaki był to ewenement w ówczesnej polityce, trzeba podkreślić, że Czesi, którzy w roku tysięcznym byli chrześcijanami od prawie stu lat, na arcybiskupstwo musieli czekać jeszcze ponad wiek – podkreślał prof. Urbańczyk.

Bolesław otrzymał również kopię włóczni św. Maurycego, czyli broni, którą miał być przebity bok Jezusa. Otton symbolicznie wyraził też zgodę na koronację słowiańskiego księcia, zakładając mu cesarski diadem na głowę. Koronacja odbyła się dopiero 25 lat później, kiedy to Bolesław wykorzystał zamęt panujący w cesarstwie i uzyskał zgodę papiestwa na nałożenie korony.

Realizację uniwersalistycznej koncepcji przerwała śmierć Ottona III w 1002 roku. Stosunki między Bolesławem a następcą cesarza, Henrykiem II, nie układały się już tak pomyślnie, jak w czasach zjazdu gnieźnieńskiego. Chrobry prowadził z nim długoletnie wojny i dopiero po śmierci oponenta mógł pozwolić sobie na koronację.

Następna oficjalna wizyta głowy państwa niemieckiego w Polsce miała miejsce dopiero 1000 lat później, gdy w 1990 roku do Polski przyjechał prezydent Richard von Weizsäcker. Od 1997 roku w Gnieźnie odbywają się zjazdy nawiązujące tradycją do spotkania monarchów sprzed millenium. Mają one na celu stworzenie platformy dialogu dla przedstawicieli różnych światopoglądów.

bm

999 lat temu Bolesław Chrobry w Gnieźnie koronował się na króla Polski. Uroczystość odbyła się najprawdopodobniej w Wielkanoc, 18 kwietnia 1025 roku.

– Gniezno było siedzibą arcybiskupa i tylko tam mogła odbyć się koronacja. Co więcej, w 1025 roku i jeszcze znacznie później Gniezno uchodziło za centralny punkt Polski. Chociaż żadne źródło nie zapisało miejsca, ale nie mogło się to stać gdzie indziej – powiedział prof. Marek Barański w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Mity polskie".

Kiedy nastąpiła koronacja?

Moment, od którego Bolesław Chrobry był królem jest przedmiotem kontrowersji. Podczas zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku cesarz Otton III wykonał wobec Bolesława gest, który bywał interpretowany jako wywyższenie go do godności królewskiej. Cesarz nałożył na głowę polskiego księcia własny diadem oraz wręczył mu kopię włóczni św. Maurycego, czyli broni, którą miał być przebity bok Jezusa.

Zjazd gnieźnieński. Jak Chrobry zrobił z Polski państwo europejskie

– Wydaje się, że dzisiejsza historiografia ma rację, odrzucając tezę, że w roku 1000 nastąpiła koronacja, bo inaczej po cóż Chrobry czyniłby zabiegi, by uzyskać koronę królewską – stwierdził prof. Grzegorz Myśliwski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska".

– Koronacja polegała na nałożeniu korony, ale tej, która była związana z danym królestwem oraz namaszczeniu świętymi olejami. Dopiero wtedy władca stawał się pomazańcem bożym, co oznaczało, że nie zawdzięcza swojej władzy żadnej potędze ziemskiej. Sam Bóg dał mu władzę, a więc jest niezależny. Chrobry taki akt odbył w 1025 roku, natomiast w 1000 roku odbył się jedynie pierwszy etap – argumentował prof. Marek Barański w audycji Polskiego Radia z 2002 roku.

Długa droga do korony

Otton III sprzyjał Bolesławowi i widział w sojusznika w realizacji jego wizji zjednoczenia chrześcijańskiej Europy w nowym Imperium Rzymskim. Śmierć młodego cesarza zamknęła drogę do koronacji Bolesława.

Otton III i marzenia o zjednoczonej Europie

Nowy cesarz Henryk II zrezygnował z ambitnych planów swojego poprzednika i nie widział w słowiańskim księciu partnera. Chciał sobie podporządkować słowiańskiego księcia, co doprowadziło do długoletnich wojen pomiędzy Bolesławem i Henrykiem.

Chrobry koronował się dopiero, gdy w europejskiej polityce stworzyły się ku temu odpowiednie warunki. W 1024 roku umarł wrogi mu cesarz Henryk II oraz podporządkowany mu papież Benedykt VIII.

Tradycja korony Chrobrego

Koronacja Chrobrego opromieniła ostatnie lata rządów władcy, które są dość słabo znane. W 1018 roku zmarł Thietmar, biskup Merseburga oraz skrupulatny kronikarz, dzięki któremu historycy zawdzięczają wiele informacji o życiu Bolesława Chrobrego.

– Fakt koronacji dowodzi, że ostatnie lata jego panowania nie mogły być zmarnowane, kryzysu, skoro w ostatnim okresie życia sięga po koronę królewską, którą sankcjonuje papież i nie kwestionuje cesarstwo – mówił prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa".

Mieszko II - w cieniu ojca

Koronacja Chrobrego umocniła wciąż jeszcze młodą polską państwowość. Bolesław zmarł wkrótce po koronacji, bo już 17 czerwca 1025 roku, ale zapoczątkował tradycję, do której odwoływali się jego następcy. Niedługo później, najprawdopodobniej w święta Bożego Narodzenia 1025 roku koronował się syn Chrobrego, Mieszko II.

– Tradycja korony Chrobrego była hasłem tych wszystkich, którzy w XIII wieku walczyli o zjednoczenie państwa polskiego. Koronacja Chrobrego utworzyła z Polaków naród, który miał się czym chwalić, był dumny ze swojej suwerenności i przeszłości historycznej – mówił prof. Henryk Samsonowicz w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Królowie i książęta polscy" z 1984 roku.

sa

- Nie do końca wiemy, jakie były warunki pokoju. Nasz jedyny informator na ten temat, kronikarz Thietmar, biskup Merseburga, pisze z perspektywy Niemiec, że zawarty pokój był niedobry, ale lepszego nie dało się zawrzeć – wyjaśniał prof. Roman Michałowski w audycji Katarzyny Jankowskiej z cyklu "Eureka".

Pewne jest, że w wyniku pokoju ustalono, że w granicach państwa Bolesława pozostaną Łużyce i Milsko – dwie krainy znajdujące się dziś na pograniczu Polski i Niemiec, w Saksonii.

- Nic nie wiemy na temat tego, czy Bolesław złożył hołd lenny cesarzowi Henrykowi II z Milska i Łużyc, co oznaczałoby, że uznawany był za władcę tych ziem nie w charakterze lennika cesarstwa lecz samodzielnego suwerena. Doszło zatem do bardzo korzystnej sytuacji. Chrobry zachował terytorialne status quo.  Co więcej, Henryk II zobowiązał się do dostarczenia kontyngentu wojskowego w sile 300 zbrojnych na wyprawę Bolesława na Ruś – dodawał historyk.

Z sojusznika w przeciwnika

Toczące się w latach 1002-1018 wojny były zupełnym odwróceniem przyjaznych stosunków, które na przełomie IX i X wieku łączyły Polskę i Niemcy.

- Z jednej strony było powstające i powiększające się terytorialnie państwo polskie, z drugiej były Niemcy, które były największą militarną i polityczną potęgą Europy. Pas ziem między Polską i Niemcami zamieszkiwali Słowianie Połabscy. Był to poważny problem dla Niemiec, które próbowały podbić te tereny, co nie było wcale proste. Polska stanowiła w tym konflikcie strategicznego sojusznika władców niemieckich. Niemcy opierały się na Polsce, żeby szachować Słowian od wschodu.  Był to jeden z powodów, dla których Otton III prowadził politykę popierającą Bolesława Chrobrego - mówił w audycji prof. Roman Michałowski.

Ze zmiennym szczęściem

Otto III zmarł w 1002 roku. Jego śmierć doprowadziła do załamania sojuszu polsko-niemieckiego. Jego następcą, najpierw jako król Niemiec, a kilkanaście lat później jako cesarz rzymski, został Henryk II. Władca miał prawo nie pałać sympatią do Chrobrego. Bolesław  poparł w staraniach o koronę rywala przyszłego króla, margrabiego Ekkeharda, który wkrótce potem padł ofiarą zamachu.

Po śmierci pretendenta, Bolesław zajął jego władztwo – Miśnię. Miał też zamiar znormalizować stosunki z Henrykiem II.

 - Chrobry udał się na zjazd koronacyjny do Magdeburga. Przy wyjeździe nastąpił zdradziecki atak. Bolesław mało nie zginął, obronili go jego sascy przyjaciele. Odtąd stosunki między Henrykiem i Bolesławem były więcej niż chłodne, to była jawna wrogość – oceniał prof. Przemysław Urbańczyk w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Eureka".

Od 1002 do 1018 roku toczyły się niemal nieustannie wojny polsko-niemieckie. Konflikt był prowadzony ze zmiennym szczęściem dla obu stron: dochodziło do tego, że Niemcy oblegali Poznań, a Polacy Magdeburg. Elementem polsko-niemieckiego sporu były też interwencja i zajęcie tronu przez Bolesława w zwasalizowanych przez Niemcy Czechach w 1003 roku. Epizod czeski zakończył się ofensywą Henryka i opuszczeniem tronu praskiego przez Bolesława. Najtrwalszym skutkiem wojen okazał się ten najdotkliwszy, w perspektywie czasu, dla rodzącego się państwa polskiego – oderwanie od monarchii Pomorza Zachodniego.

- Nie można ukryć, że to Bolesław był stroną agresywną, prowokującą w tym konflikcie – oceniał prof. Przemysław Urbańczyk.

Chrobry wywalcza miejsce w Europie

Skąd ten agresywny ton, który polityce polsko-niemieckiej nadał Chrobry? Nie chodziło rzecz jasna wyłącznie o urazę, jakiej Bolesław doznał ze strony Henryka w Magdeburgu.

- Na politykę Bolesława Chrobrego trzeba spoglądać z perspektywy monarchii wczesnopiastowskiej, młodego państwa, które mogło istnieć dzięki podbojowi. Bez zdobyczy terytorialnych państwo zapadłoby się -  Prof. Roman Michałowski

Poza względami gospodarczymi drugim filarem polityki Chrobrego była chęć utrzymania politycznego znaczenia na ówczesnej mapie politycznej Europy.  

- Chrobremu, podobnie jak innym władcom wczesnośredniowiecznym, zależało na zdobyciu prestiżu, statusu jako władcy. Otton III nadał Bolesławowi rangę współpracownika cesarstwa, to było bardzo znaczące. Jednym z powodów wojny między Henrykiem II i polskim królem było to, że niemiecki władca nie chciał tak wysoko forować Bolesława Chrobrego – prof. Roman Michałowski

Element większej gry

Pokój w Budziszynie był sukcesem dyplomatycznym Chrobrego, któremu zakończenie porachunków z Niemcami pozwoliło ustrzec się przed wojną na dwa fronty.

- Przed rokiem 1013 Bolesław wysłał do Kijowa swoją córkę, by ta poślubiła tam następcę tronu kijowskiego Świętopełka. Po śmierci kijowskiego władcy Włodzimierza Wielkiego, Świętopełk został wygnany przez swojego młodszego brata, Jarosława Mądrego. Córka Bolesława trafiła do niewoli, a jego zięć przybył do Polski w poszukiwaniu pomocy – mówił prof. Przemysław Urbańczyk. – Planowana wyprawa na Kijów skłoniła Bolesława o uspokojenia sytuacji na froncie polsko-niemieckim.

Niedawni przeciwnicy dostrzegli w planowanej wyprawie kijowskiej obopólne korzyści.

- Być może, choć nie wiemy tego na pewno, po pokoju w Budziszynie przywrócona została sytuacja z czasów Ottona III – oceniał prof. Roman Michałowski. - Po zdobyciu Kijowa Bolesław wysłał dwa listy. Jeden czołobitny, do Henryka II, oraz drugi, pełen gróźb, do cesarza bizantyjskiego Bazylego II. To posunięcie szło po myśli Henryka II, który prowadził wówczas walkę o opanowanie Półwyspu Apenińskiego, którego południowa część znajdowała się pod panowaniem bizantyjskim.

bm

Mieszko uznawał zwierzchnictwo Cesarstwa przynajmniej od roku 963, choć państwo Polan nie było niemieckim lennem. Domenę Piasta i państwo Ottona I połączył wspólny wróg – słowiańskie plemiona Wolinian i Wieletów.

Bitwa Mieszka z Wichmanem - walka ze Słowianami i saskim hrabią

- Mieszko był określany jako "amicus" – "przyjaciel", co jednak w ówczesnej terminologii nie oznaczało kogoś równego władcom Niemiec, ale kogoś podległego, tyle że na bardziej "honorowych" warunkach. Miał pozycję porównywalną z głównymi książętami Rzeszy, chociaż nie zaliczał się w ich poczet. Stosunki te nie układały się mimo to w sposób bezkonfliktowy – mówił prof. Grzegorz Myśliwski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

Piastowski książę z jednej strony ścierał się z dysponującymi dużą niezależnością margrabiami niemieckimi (czego dobitnym przykładem była bitwa pod Cedynią), z drugiej – był istotnym stronnikiem w walce o władzę w samej Rzeszy. Podczas wojny domowej, która rozgorzała w Cesarstwie po śmierci Ottona I, Mieszko wsparł głównego konkurenta i stryjecznego brata następcy tronu. Książę Polan i jego szwagier, czeski książę Bolesław Pobożny, stanęli po stronie Henryka Kłótnika. To miało sprowadzić na państwo Mieszka ekspedycję karną cesarza i doprowadzić do tego, że syn polskiego księcia, Bolesław, trafił na niemiecki dwór jako gwarant pokoju.

Bitwa pod Cedynią - upokorzona duma teutońska

Okoliczności zjazdu w Kwedlinburgu były jednak zdecydowanie odmienne. Po wspólnej polsko-niemieckiej wyprawie przeciwko Połabianom Mieszko mógł się uważać za jednego z ważniejszych sojuszników nowego niemieckiego króla Ottona III.

Wielbłąd, a sprawa polska

Z kroniki Thietmara dowiadujemy się, że podczas zjazdu Mieszko sprezentował Ottonowi egzotyczny podarunek – wielbłąda. Nie wiemy, jak słowiański książę wszedł w posiadanie okazu, jednak poza oczywistą ekscytacją, jaką tak nietypowe w tej części Europy zwierzę musiało wywołać u dworzan i samego sześcioletniego wówczas niemieckiego monarchy, podarek niósł ze sobą prawdopodobnie o wiele ważniejszy przekaz.

Podarowanie egzotycznego zwierzęcia było czytelnym komunikatem - książę dawał w ten sposób jasny sygnał na temat szerokich horyzontów handlowych swojego państwa. Mógł nabyć zwierzę od sefardyjskich kupców, takich jak Ibrahim ibn Jakub, który pozostawił jeden z najstarszych opisów państwa Piastów. Mógł też kupić je za pośrednictwem Rusinów – wówczas wielbłąd do Europy trafiłby  najpewniej przywieziony przez Chazarów lub muzułmańskich kupców, którzy od Słowian pozyskiwali niewolników. W końcu – niewykluczone, że okaz przybył na ziemie polskie aż z terenów Azji Centralnej. Świadczy o tym odkrycie śladów lazurytu w pozostałościach kaplicy na Ostrowie Tumskim. Ten niezwykle cenny barwnik w czasach Mieszka pozyskiwano tylko na obszarze dzisiejszego Afganistanu.

Otton III i marzenia o zjednoczonej Europie

Na europejskiej szachownicy

Z punktu widzenia dworu niemieckiego króla i przyszłego cesarza pozyskanie takiego sojusznika nie było bez znaczenia. Nowy władca miał bowiem konkurentów. Co prawda zagrożenie ze strony Henryka Kłótnika zostało zneutralizowane, ale sytuacja była daleka od stabilnej. Przeciwników małoletniego Ottona III nie brakowało, wśród nich był m.in. książę czeski Bolesław Pobożny.

Sprzymierzając się z Ottonem, Mieszko otworzył sobie możliwość dalszej ekspansji właśnie w kierunku włości swojego szwagra. W walce z Bolesławem Mieszko zdobył Śląsk, a być może także Małopolskę.

- Mieszko był dobrym taktykiem i strategiem. Za cenę zależności zapewnił sobie sprzyjające warunki do ekspansji – wyjaśniał prof. Grzegorz Myśliwski na antenie Polskiego Radia. – Zależność od Cesarstwa w pełni zrzucił dopiero jego syn Bolesław Chrobry.  

bm/jp

Arcybiskup Jakub Świnka doprowadził do koronacji Przemysła II – pierwszego polskiego króla od ponad dwóch wieków. Po kilku latach polską koronę włożył na głowę Wacława II, a następnie w dążeniach do objęcia władzy wspierał Władysława Łokietka. Kapłan określany jest ojcem chrzestnym zjednoczonego Królestwa Polskiego.

- Mało jest ludzi tak zasłużonych dla sprawy niepodległości w całej historii Polski jak ten, skromnego pochodzenia, duchowny - stwierdził w audycji "Historia żywa" historyk prof. Andrzej Nowak.

Pochodzenie i poglądy

Nic nie wiadomo na temat daty i miejsca urodzenia Jakuba Świnki. Historycy wskazują, że gniazdo rodowe arcybiskupa mogło znajdować się w Ziemi Sieradzkiej w centralnej Polsce, inna hipoteza kieruje nas do zamku Świny niedaleko Bolkowa na Dolnym Śląsku.

Zdaniem prof. Andrzeja Nowaka ta druga opcja tłumaczyłaby późniejsze poglądy Świnki. W XIII wieku na podzielonym pomiędzy licznych książąt Śląsku masowo osiedlali się kolonizatorzy niemieccy, którzy nie integrowali się z miejscową ludnością polską.

- W kościele zaczyna się słyszeć kazania w obcym języku, księżą mówią w obcym języku, mieszczanie w nowozakładanych miastach mówią w obcym języku, spychając do defensywy rodzimą ludność polską. Zaczyna się poczucie zagrożenia - tłumaczył historyk w radiowej audycji.

Jakub Świnka czuł, że jedyną obroną przed wzrostem niemieckich wpływów jest ponowne zjednoczenie kraju. Wierzył, że niepodległe i silne państwo polskie, rządzone przez jednego władcę, będzie w stanie walczyć o swoją tożsamość kulturową.

Na wojnie z wpływami niemieckimi

Przyszły arcybiskup gnieźnieński w źródłach po raz pierwszy pojawił się jako prałat kapituły gnieźnieńskiej. Już wówczas uczestniczył w życiu politycznym Wielkopolski, a książęta - Przemysł I i Bolesław Pobożny - obdarowywali go włościami. Po ich śmierci władzę w tej dzielnicy przejął Przemysł II. Książę odziedziczył również sympatię do duchownego i w 1283 roku doprowadził do objęcia przezeń arcybiskupstwa gnieźnieńskiego - najwyższego urzędu kościelnego w Polsce.

Rywalem Świnki do tego stanowiska był Henryk z Brenu popierany przez księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa. Jego zwycięstwo oznaczałoby zwiększenie wpływów niemieckich duchownych na polski Kościół, które i tak były bardzo wyraźne. W tym czasie dziewięć franciszkańskich klasztorów na Śląsku ogłosiło secesję z polskiej prowincji i przynależność do prowincji saskiej.

Na początku 1285 roku Jakub Świnka interweniował w tej sprawie w Rzymie. W liście skierowanym do kardynałów skarżył się, że niemieccy duchowni przejmują władzę w klasztorach na ziemiach Polski i wyrzucają z nich polskich franciszkanów.

- Świnka prosi Rzym o obronę, abyśmy, jak pisze, "nie musieli opłakiwać wytępienia narodu" - mówił prof. Andrzej Nowak.

Synod w Łęczycy

W tym samym roku Jakub Świnka poczynił kolejne starania o usuwanie niemieckich wpływów z polskiego kościoła. Na synodzie w Łęczycy rozkazał wszystkim księżom prowadzić modlitwy i nauczania po polsku. Tym, którzy najbieglej posługują się tym językiem, polecił tłumaczyć Ewangelie, tak, aby dotrzeć do wszystkich wiernych.

- W Kościele średniowiecznym, gdzie dominowała łacina, wykładano prawdy wiary także w języku lokalnym. Jednak, gdy księżą przybywali z Niemiec i uznawali za ważniejszą tożsamość związaną z językiem niemieckim, to odczytywali modlitwy nie po łacinie ani nie po polsku, ale po niemiecku. Temu niebezpieczeństwu zapobiegł Świnka - wyjaśniał w audycji z 2017 roku prof. Andrzej Nowak.

Na tym samym synodzie arcybiskup gnieźnieński ogłosił, że kierownikami szkół podległych biskupom mogą być tylko takie osoby, które znają język polski na tyle dobrze, że są w stanie w nim prowadzić nauczanie. Świnka nakazał też, aby w każdym kościele kolegiackim przechowywano, przepisywano i śpiewano historię związanego z polskimi dziejami świętego Wojciecha.

- Postanowienia synodu w Łęczycy to chyba największy tytuł do sławy Jakuba Świnki jako obrońcy polskiej suwerenności kulturowej i duchowej - ocenił prof. Andrzej Nowak. - Bez niego mogłaby ulec uszczupleniu, a nawet zagładzie już w końcu XIII wieku.

Dążenia do zjednoczenia

W okresie tym Polska była państwem rozbitym na większe lub mniejsze księstwa, którymi rządzili niezależni władcy. Stało się tak za sprawą testamentu Bolesława Krzywoustego, który wszedł w życie w 1138 roku. Jakub Świnka, choć urodził się i wychował w Polsce dzielnicowej, był jednym z pierwszych, którzy zaczęli czynić starania o ponowne zjednoczenie królestwa.

Gdy w 1288 roku bezpotomnie zmarł władca Małopolski Leszek Czarny, po tron krakowski sięgnął Henryk IV Probus, który podpisał z Przemysłem II układ o dziedziczeniu. Żaden z książąt nie miał męskiego potomka, umówili się więc, że po śmierci jednego z władców, niektóre jego ziemie przejmie drugi. Takie rozwiązanie zapobiec miało dalszemu podziałowi ziem polskich i walkom o dzielnice. 

- Architektem ostatecznego porozumienia między książętami stał się nie kto inny, jak Jakub Świnka - mówił historyk.

Porozumienie weszło w życie już w 1290 roku, gdy we Wrocławiu zmarł otruty przez nieznanych sprawców Henryk IV Probus. Przemysł II odziedziczył po nim tron krakowski, ale wówczas na scenie pojawił się dużo silniejszy gracz - książę czeski Wacław II, który włączył Małopolskę do swojego państwa. Zapobiegliwy Przemysł II zdołał wywieźć z Krakowa insygnia królewskie, należące do ostatniego koronowanego polskiego władcy - Bolesława Szczodrego - i przewieźć je do Wielkopolski.

W tym czasie książę wspierany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego objął władzę nad Pomorzem Gdańskim i nawiązał współpracę z Henrykiem III Głogowczykiem (który w spadku po Henryku IV Probusie otrzymał księstwo wrocławskie) oraz Władysławem Łokietkiem. Sojusznicy nie podjęli jednak żadnej wyprawy zbrojnej przeciwko silniejszemu Wacławowi.

- Najprawdopodobniej kierujący całą tą strukturą politycznej alternatywy wobec panowania czeskiego w Krakowie arcybiskup Świnka dostrzegał nieracjonalność militarnego pokonania Wacława. Wobec tego myślał o czymś innym, o koronie królewskiej dla Przemysła II - tłumaczył prof. Andrzej Nowak.

Dwie koronacje

Dzięki koneksjom w Rzymie i życzliwemu nastawieniu nowego papieża Bonifacego VIII, Jakub Świnka w 1295 roku załatwił wielkopolskiemu księciu zgodę na koronację.

Pierwszy od ponad dwustu lat król Polski został zamordowany, prawdopodobnie przez Brandenburczyków, zaledwie kilka miesięcy po koronacji. Świnka nie zrezygnował jednak z idei zjednoczenia królestwa. W 1300 roku koronował na króla Polski Wacława II, którego skronie od trzech lat przyozdabiała korona czeska.

- Jakub Świnka, mimo pewnej niechęci do tej kandydatury albo nie miał wyjścia, albo uważał, że ważniejsze jest to, że ziemie polskie zostaną w końcu zjednoczone, a nie kto tego dokona - ocenił w audycji Polskiego Radia z 2002 roku historyk prof. Grzegorz Myśliwski.

***

Arcybiskup gnieźnieński do końca życia marzył, aby Polską rządził król z dynastii Piastów. Po śmierci Wacława II w 1305 roku i jego syna Wacława III w roku następnym, Świnka w dążeniu do przejęcia pełni władzy w Polsce wspierał Władysława Łokietka. Książę został koronowany w 1320 roku. Zasłużony dla idei zjednoczenia Polski arcybiskup nie dożył jednak tej chwili. Zmarł sześć lat wcześniej.

th