Wszystko zaczęło się w Dęblinie

Był absolwentem Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie. O swoim egzaminie do słynnej Szkoły Lotniczej Stanisław Skalski opowiadał w wywiadzie, jakiego udzielił Bogusławowi Czajkowskiemu w sierpniu 1971 roku. – Szkoła była luksusowa, piękna, jeśli chodzi o budynek - mówił. – Zrobiła wrażenie na nas wszystkich, którzy przyjechaliśmy tam na egzaminy konkursowe. Dopuszczonych wtedy do konkursu było ponad 6 tysięcy kandydatów, a miejsc było zaledwie 100.

"Czarne krzyże nad Polską"

W rozmowie wrócił pamięcią do wybuchu II wojny światowej. Przypomniał epizod, związany ze strąceniem pierwszego niemieckiego samolotu.

– To jest sprawa opisana w mojej książce "Czarne krzyże nad Polską" – powiedział. – Mniej więcej około godz. 5.00 zostaliśmy przez dowódcę dywizjonu, kpt. Laskowskiego, który zginął następnego dnia, poinformowani, że jesteśmy w stanie wojny z Niemcami. W kilka minut później już wystartowałem i skierowałem się na Toruń. Nabrałem wysokości, w górze była jeszcze taka poranna mgiełka i w pewnym momencie dojrzałem samolot nieprzyjacielski, lecący dużo poniżej mnie. Oddałem dwie serie i go zestrzeliłem.

Stanisław Skalski po wylądowaniu udzielał jeszcze pomocy zestrzelonym Niemcom. Po 30 latach, we wrześniu 1969 roku był w Londynie na premierze filmu "Bitwa o Anglię". Przedstawiono mu wówczas gen. Adolfa Gallanda, jednego z dowódców Luftwaffe. Pytał go o losy obu pilotów. Niemiecki generał wiedział, że dożyli do roku 1945. Jakie były ich dalsze losy – tego nie był w stanie powiedzieć.

Bitwa o Anglię

Stanisław Skalski zasłynął w czasie bitwy o Anglię. Dwa razy cudem uniknął śmierci. Opowiadał o tym w audycji Bogusława Czajkowskiego "Poznajmy się – Portret pilota Stanisława Skalskiego" z października 1985 roku.

– Pierwszy raz byłem zestrzelony przypadkiem – powiedział. – Wracałem znad Kanału La Manche na lotnisko Gravesent w ujścia Tamizy, a Niemiec z Anglii też wracał do domu i spotkaliśmy się łeb w łeb. Z tym że ja już nie miałem amunicji, a on otworzył ogień. W pewnym momencie usłyszałem trzask, silnik mi stanął. Musiałem jakoś lądować. Widziałem przed sobą mur jakiegoś domu. Samolot zatrzymał się parę metrów przed tym murem, a ja wpadłem do ogródka u jakichś Anglików - wspominał.

Stanisław Skalski walczył też w Tunezji i na Malcie. Oficjalnie zaliczono mu zestrzelenie 18 samolotów oraz 2 prawdopodobne zestrzelenia.

Powrót do Polski

Wrócił do Polski w 1947 roku. Po powrocie dowództwo lotnictwa Ludowego Wojska Polskiego zaproponowało mu funkcję inspektora ds. techniki pilotażu. Pilot nie rozwinął kariery, gdyż 4 czerwca 1948 roku został aresztowany przez funkcjonariuszy UB pod fałszywym zarzutem szpiegostwa na rzecz Wielkiej Brytanii.

Osadzono go w areszcie przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie. Został poddany bardzo brutalnemu śledztwu i torturom, które trwało do lipca 1949 roku. W przesłuchaniach osobiście brał udział m.in. dyrektor Departamentu Śledczego MBP Józef Różański i naczelnik Wydziału II MBP Adam Humer.

- W biciu też nie wszyscy byli jednakowi - wspominał po latach Skalski. - Byli zwyczajni bandyci i byli wirtuozi. Pamiętam godziny spędzone w towarzystwie największych tuzów wydziału śledczego: Serkowskiego, Humera, Szymańskiego... Razem było ich pięciu. Ci nie zniżali się do kija i kopniaków, nie dawali się ponieść sadystycznemu upojeniu. Bili z zimnym wyrachowaniem, z premedytacją; bili gumami oraz czymś, co wydawało świst – chyba były to paski miedzianej blachy lub druty. Po każdym uderzeniu człowiek czuł się tak, jakby mu ucięto kawałek ciała, bicie wydawało się ćwiartowaniem.

7 kwietnia 1950 roku Skalski został skazany na karę śmierci, w pokazowym procesie stalinowskim, przez sędziego Mieczysława Widaja.

Skalski odrzucił propozycję napisania do władz PRL prośby o ułaskawienie. Przez rok przebywał w celi śmierci. Prezydent Bolesław Bierut skorzystał z prawa łaski dopiero po interwencji matki pilota. W 1951 roku karę śmierci zamieniono mu na karę dożywotniego więzienia. Lotnik został przeniesiony do ciężkiego więzienia w Rawiczu, a potem do Wronek. 11 kwietnia 1956 roku Naczelny Sąd Wojskowy uchylił ciążący na nim wyrok i zwolnił go z więzienia. Skalskiemu został przywrócony stopień wojskowy oraz przyznano mu odszkodowanie za niesłuszne więzienie.

Po wyjściu na wolność Skalski wrócił do służby wojskowej. Opublikował wspomnienia "Czarne krzyże nad Polską", opisujące jego walki w czasie wojny obronnej w 1939 roku.

Generał Stanisław Skalski zmarł 12 listopada 2004 roku. Był dowódcą Dywizjonu 317. Miał kilka przydomków. Polacy nazywali go "ptasi instynkt", Niemcy mówili o nim "latająca śmierć".

Posłuchaj wspomnień gen. Stanisława Skalskiego – najlepszego polskiego asa myśliwskiego okresu II wojny światowej.

bs/seb/PAP

11 kwietnia 1940 wieś Skłoby została spacyfikowana przez niemieckich okupantów w odwecie za współpracę z partyzanckim Oddziałem Wydzielonym Wojska Polskiego majora Henryka Dobrzańskiego "Hubala". Zginęło wtedy 265 osób.

Oddział Dobrzańskiego powstał w grudniu 1939 roku, był jedyną jednostką polską, która nie zaprzestała walki po klęsce wrześniowej. Do wiosny 1940 roku stoczył z Niemcami wiele potyczek i bitew, m.in. pod miejscowościami: Cisownik, Huciska, Szałasy. Hitlerowcy prowadzili akcje odwetowe wobec ludności cywilnej, mordując i paląc wiele wsi na szlaku działalności oddziału "Hubala".

Mieszkańcy wsi Skłoby wspominają, że dzień przed tragicznymi wypadkami odbyła się we wsi narada starszyzny, która postanowiła odmówić wydania członków oddziału majora "Hubala" w ręce hitlerowców.

- Mojego męża zabrali o świcie i zostawili mnie z trójką małych dzieci. Na początku nie wiedzieliśmy gdzie ich zabrali, powiedzieli nam tylko, że zostali wywiezieni – wspomina Marianna Bujanowicz, mieszkanka spacyfikowanej wsi.

- Była trzecia po południu, kiedy zaczęły się strzały w rzucowskim lesie. Ale my nie dopuszczałyśmy do siebie informacji, że to nasi mężowie. Dowiedziałyśmy się dopiero jak wrócili mężczyźni, którzy byli starsi niż 60 lat. Na początku nie chcieli nam nic powiedzieć – mówi Julia Szlufik ze wsi Skłoby.

Jak wspominają ocalałe kobiety, Niemcy zakopywali także żywych ludzi, dużo z nich umarło z uduszenia. - Za jakiś czas wykopaliśmy wszystkich i pochowaliśmy w trumnach – dodaje Julia Szlufik.

- Ludzie nie wierzą, że my mogliśmy to przeżyć. Nie wierzyli też, że tylu ludzi, tylu mężczyzn potrafili zabić tutaj w tej wsi. A przecież wyprowadzali z domu po trzech lub czterech mężczyzn – wspomina wdowa. - Już bym chciała żeby nigdy nie było wojny, żeby to nigdy nie wróciło, a łzy wyschły – kończy.

mk

Dysproporcja sił była ogromna. Poczty Polskiej broniło 57 pocztowców. Uzbrojeni w jeden karabin przeciwpancerny i trzy RKM-y stanęli do walki z niemal dwustoma Niemcami uzbrojonymi w samochód pancerny i artylerię. Pozbawieni pomocy, nie mieli żadnych szans, żeby tę walkę wygrać. Zgodnie z planami Sztabu Głównego Wojska Polskiego gdańscy pocztowcy mieli utrzymać placówkę ok. 6 godzin, ostatecznie bronili się ponad 14 godzin.

Atak na Pocztę Polską w Gdańsku.

Niemcy za pomocą benzyny chcieli spalić broniących. Pocztowcy wychodzili straszliwie poparzeni z budynku i nie mogli liczyć na zmiłowanie władz hitlerowskich. Po kapitulacji obrońcy zostali aresztowani. Obrońców Poczty Polskiej Niemcy potraktowali jak bandytów. Nie uznano ich za żołnierzy, ale jako tych, których żadna konwencja międzynarodowa ochroną nie obejmowała. Nie byli żołnierzami, nie mieli mundurów.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Wobec pocztowców Niemcy zastosowali najprostszą interpretację przepisów z 1938 roku. Zostali - wbrew konwencjom - oskarżeni o działalność partyzancką i skazani na śmierć. Rozstrzelano wówczas 38 osób. Były to przepisy, które ustaliły nazistowskie władze III Rzeszy. Winni mordu sądowego nigdy nie zostali pociągnięci do odpowiedzialności. Przeciwnie – robili kariery w niemieckim wymiarze sprawiedliwości. 

Obronę Poczty w Gdańsku przeżyło zaledwie 5 osób. Posłuchaj wspomnień Franciszka Mielewczyka, jednego z ocalałych.

Na zbiorową mogiłę natrafiono w sierpniu 1991 roku w czasie prac budowlanych na gdańskim osiedlu Zaspa. W maju 1998 roku Krajowy Sąd w Lubece uniewinnił obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, skazanych na śmierć i rozstrzelanych. Sąd uznał, że we wrześniu 1939 roku na terenie Wolnego Miasta Gdańsk nie obowiązywało prawo wojenne III Rzeszy, na mocy którego - i to "z rażącym naruszeniem" tych przepisów - skazano polskich obrońców gdańskiej poczty. Lubecki sąd stwierdził, że postępowanie członków sądu, który wydał wyrok na pocztowców, można zakwalifikować jako zbrodnię sądową.

sa/PAP

Marianna Cel ps. Tereska była jedyną kobietą-żołnierzem w Oddziale Wydzielonym Wojska Polskiego majora Henryka Dobrzańskiego "Hubala".

Wiejska dziewczyna

Urodziła się 14 stycznia 1918 roku w Budach (obecnie część wsi Cis), nieopodal Końskich. Przed wojną pracowała w Łodzi jako służąca. W tym czasie nauczyła się m.in. języka niemieckiego. Niedługo przed wybuchem II wojny światowej powróciła w rodzinne strony.

Już we wrześniu 1939 roku zaangażowała się w opór przeciwko najeźdźcy. Doskonała znajomość terenu pozwoliła jej wtedy na przeprowadzanie polskich żołnierzy przez lasy, w tajemnicy przed niemieckimi oddziałami.

Dołączyła do szeregów hubalczyków w październiku 1939 roku, kiedy mjr. Henryk Dobrzański zatrzymał się w leśniczówce we wsi Zychy, położonej nieopodal rodzinnego Cisu Marianny. Otrzymała wtedy pseudonim "Tereska".

"Hubal" planował przeczekać w Górach Świętokrzyskich do wiosny 1940 roku, kiedy spodziewał się ofensywy Francuzów.

– Była także z nami wiejska dziewczyna, Tereska, którą major przyjął i która jeździła z nami do końca jako łączniczka. Bardzo dzielna – wspominał jeden z żołnierzy "Hubala", Henryk Pawelec, w audycji Józefa Garlińskiego na antenie Radia Wolna Europa w 1963 roku.

Dorównywała w odwadze mężczyznom

"Tereska" służyła nie tylko jako łączniczka, ale też w roli sanitariuszki. Do jej zadań należało m.in. utrzymywanie kontaktu z matką "Hubala", która mieszkała w Krakowie.

Po powrocie z pierwszej wyprawy do Krakowa zastała towarzyszy broni na kwaterze we wsi Cisownik. Pod koniec października 1939 roku oddział został zaskoczony przez Niemców i rozbity, a "Tereska" straciła kontakt z pozostałymi żołnierzami.

Ponownie dołączyła do oddziału na przełomie 1939 i 1940 roku. Hubalczycy stacjonowali wtedy w Gałkach, a później w Hucisku, wsiach w okolicach Przysuchy.

– Gałki to była biedna, śródleśna wieś. Chałupy były jednoizbowe. Cała nasza drużyna, 18 chłopaków, spała pokotem u naszych gospodarzy, młodego małżeństwa z dzieckiem w kołysce – wspominał Jan Zbigniew Wroniszewski, jeden z żołnierzy Hubala, na antenie Polskiego Radia w 2012 roku.

Posłuchaj archiwalnych wspomnień hubalczyków.

30 marca 1940 roku Oddział Wydzielony Wojska Polskiego został otoczony przez Niemców w Hucisku i stoczył bitwę z przeważającymi siłami wroga. Polakom udało się wyjść z okrążenia, a "Tereska" w trakcie walki wykazała się odwagą w trakcie przekazywania rozkazów i ratowania rannych.

Tajemnicze losy

"Hubal" postanowił przebić się w stronę Gór Świętokrzyskich, ale ponownie został zaskoczony przez Niemców pod wsią Szałas Stary. Przy dowódcy utrzymali się jedynie kawalerzyści, a Henryk Dobrzański stracił kontakt ze swoją piechotą. "Tereska" została oddelegowana do nawiązania kontaktu z zaginionymi żołnierzami, ale nie zdołała ich odszukać.

Tymczasem "Hubal" uciekał dalej przed pościgiem, w stronę Tomaszowa Mazowieckiego. Marianna Cel obawiała się go poszukiwać ze strachu, który Niemcy zasiali terrorem zastosowanym wobec ludności cywilnej, podejrzewanej o wspieranie partyzantów. Podczas tzw. pacyfikacji hubalowskich okupant zamordował wiosną 1940 roku ponad 700 mieszkańców wsi w okolicach Końskich. Symbolem krwawej ofiary został mord ludności Skłobów, w których 11 kwietnia 1940 roku Niemcy zabili 265 osób.

Dalsze losy Marianny Cel są owiane tajemnicą. Dalej działała w ruchu oporu, a ostatnie pewne informacji o jej miejscu pobytu pochodzą z 1942 roku.

We wrześniu 1989 roku została upamiętniona pamiątkową tablicą w Cisie, swojej rodzinnej wsi.

sa

Na podstawie: Tadeusz Wyrwa, W cieniu legendy majora Hubala, Londyn 1974; Radosław Nowek, Tereska od Hubala, końskie.org.pl, 10 lutego 2013 [dostęp: 14 stycznia 2020]

W wieku 93 lat zmarł porucznik Henryk Atemborski, pseudonim "Pancerny", uczestnik obrony Warszawy w 1939 roku, jeden z ostatnich żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej NSZ.

O jego śmierci poinformował szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Józef Kasprzyk.

"Bardzo smutna wiadomość. Na Wieczną Wartę odszedł por. Henryk Atemborski, obrońca stolicy w 1939 r., jeden z ostatnich żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej NSZ, działacz opozycji antykomunistycznej na Podkarpaciu. Człowiek dobry, prawy i szlachetny, oddany sprawom Ojczyzny do końca!" - napisał na Twitterze szef UdsKiOR.

Po wojnie Henryk Atemborski był więziony przez komunistów i torturowany. W latach 80. należał do Solidarności, był członkiem Zarządu Regionu Rzeszowskiego NSZZ "Solidarność" i delegatem na I Zjazd Krajowy w Gdańsku w 1981 r.

Porucznik Henryk Atemborski był gościem Polskiego Radia z okazji Dnia pamięci o Żołnierzach Wyklętych. Wspomniał, że w więzieniu Urzędu Bezpieczeństwa stracił całe zdrowie. - Spałem w kucki, opierając się plecami o drzwi. W celi nie było nawet słomy ani deski, żebym mógł się położyć - powiedział.

Czytaj także:

• Prof. Szwagrzyk o działaniach Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN: znajdujemy ofiary obu totalitaryzmów
• "Pamięć i prawda to nasze zobowiązanie wobec ofiar". Premier w rocznicę wybuchu II wojny światowej

Bardzo smutna wiadomość. Na Wieczną Wartę odszedł por. Henryk Atemborski, obrońca stolicy w 1939 r., jeden z ostatnich żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej NSZ, działacz opozycji antykomunistycznej na Podkarpaciu. Człowiek dobry, prawy i szlachetny, oddany sprawom Ojczyzny do końca! pic.twitter.com/bxK9J9PJqG

— Jan Kasprzyk (@JanKasprzyk) December 30, 2021

es