Tajemnice "Bitwy pod Grunwaldem"

- Matejko skoncentrował się na kilku decydujących momentach bitwy, które przyniosły zwycięstwo wojskom polsko-litewskim – mówiła w Polskim Radiu w audycji "Spotkanie z mistrzami" dr Grażyna Bastek. – Najbardziej rzucające się w oczy są postacie tryumfującego księcia litewskiego Witolda i umierającego mistrza krzyżackiego Ulricha von Jungingena. Nad nami unosi się patronujący bitwie święty Stanisław.

Wielki mistrz krzyżacki jest ubrany w biały płaszcz z czarnym krzyżem na piersi. Z wyrazem przerażenia na twarzy broni się przed atakiem dwóch pieszych wojowników, z których jeden trzyma włócznię św. Maurycego. Umieszczenie na obrazie wizerunku tej włóczni może symbolizować fałsz Zakonu Krzyżackiego, który uzurpował dla siebie prawo do chrystianizacji wschodniej Europy.

- Kluczem do całego obrazu jest włócznia św. Maurycego. Bolesławowi Chrobremu cesarz niemiecki Otton III przekazał tę włócznię, żeby nawracał narody pogańskie – wyjaśniała dr Grażyna Bastek.

Drugi pieszy trzyma topór i ma na głowie kaptur przypominający katowski, a u boku jałmużniczkę na monetę od skazańca, co symbolizować może wymierzenie sprawiedliwości. Między Witoldem i Jungingenem są dowódca sił polskich Zyndram z Maszkowic i Mikołaj Skunarowski, który po bitwie został przez Jagiełłę wysłany do Krakowa z wieścią o zwycięstwie.

Na środku, w dole obrazu leży umierający wielki komtur Konrad von Liechtenstein.

Za księciem Witoldem widać obóz króla Władysława Jagiełły. I tu też jest akcja. Król Władysław Jagiełło siedzi na koniu. Wśród towarzyszących mu dostojników jest Zbigniew Oleśnicki. Przed nim leży martwy rycerz Dippold Kikeritz, który szarżą próbował zabić króla. Oleśnicki kopią wskazuje na niebo, gdzie jawi się spowita w jaśniejącym obłoku postać św. Stanisława ze Szczepanowa, patrona Polski.

Posłuchaj o innych symbolach obrazu, które mówią o historii Polski, przedstawionej według wizji Matejki. Posłuchaj, czego uczył swoich uczniów, dlaczego uważał, że sztuki nie można oddzielać od miłości do ojczyzny. Dowiedz się, czy Matejko był bardziej historykiem czy malarzem.

Styl Jana Matejki

- Za życia Jana Matejki uczniowie odrzucili jego formułę malarstwa. Jednak do tytułu mistrza ma prawo, bo to on był i jest uznawany za twórcę polskiego malarstwa historycznego – mówiła w Polskim Radiu w audycji "Spotkanie z mistrzami" Ewa Micke-Broniarek, kustosz malarstwa polskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie. - Jan Matejko wyszedł poza ramy obowiązującego w tamtych czasach kanonu malarstwa historycznego i starał się pokazać światu i Polakom coś więcej niż anegdotyczne scenki historyczne.

Kustosz Ewa Micke-Broniarek przyznaje, że styl Matejki nie miał szans się utrzymać w późniejszych latach. – Za chwilę pojawił się realizm, potem impresjonizm, fascynacja światłem i cieniami – wyjaśniała kustosz.

Matejce zarzucano często, że w przedstawiane w obrazie wydarzenia historyczne wstawiał osoby, które w tym wydarzeniu nie brały udziału. – To był jego sposób na własny komentarz do przedstawianych wydarzeń – tłumaczyła Ewa Micke-Broniarek.

Historiografia Matejki

Zarzut nieznajomości historii Matejko odpierał argumentem, że dzieła kronikarzy to nie Pismo Święte i on może historię pokazywać na swój sposób. - Takie spojrzenie na przedstawianie historii w malarstwie – wizję, ideę, tezę do udowodnienia, interpretację – to było spojrzenie zupełnie nowatorskie na tle europejskim. To było pierwsze malarstwo historiograficzne – mówiła kustosz.

Jego najsłynniejsze obrazy przedstawiają najważniejsze wydarzenia i postaci z historii Polski, np. "Stańczyk", "Kazanie Skargi", "Polonia - Rok 1863", "Rejtan - upadek Polski", "Unia Lubelska", "Bitwa pod Pskowem", "Zawieszenie dzwonu Zygmunta", "Hołd pruski", "Jan III Sobieski pod Wiedniem", "Chrzest Litwy", "Konstytucja 3 Maja 1791".

Posłuchaj audycji i dowiedz się, co Matejko nazywał "swoim skarbczykiem”, jaki tryb życia prowadził. Z Michałem Montowskim rozmawiała Maria Przemycka-Zielińska, kustosz Muzeum Matejki w majątku rodzinnym w  Krzesławicach.

im

19 sierpnia 1587 roku w Warszawie w czasie sejmu elekcyjnego obóz arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego i kanclerza Jana Zamoyskiego ogłosił królem Polski Zygmunta Wazę. 

30 czerwca 1587 po śmierci króla Stefana Batorego w podwarszawskiej Woli rozpoczęła się wolna elekcja, w wyniku której nowym królem został Zygmunt III Waza. Odbyła się ona w cieniu sporów między Janem Zamoyskim popierającym kandydaturę Wazów a rodem Zborowskich, opowiadających się za Habsburgami.

– Objął władzę w Polsce dzięki wojnie domowej – mówił prof. Jarema Maciszewski w aud. Elizy Bojarskiej. – Ściślej mówiąc, na parę tygodni przed rozstrzygnięciem wojny domowej.

Król ze Szwecji

Ostatecznego wyboru dokonano 19 sierpnia 1587. Dwudziestojednoletni Zygmunt III Waza początkowo nie kwapił się szczególnie do objęcia tronu polskiego, ostatecznie jednak zgodził się z decyzją szlachty. Gdyby tego nie zrobił, mogłoby dojść do przejęcia władzy w Polsce przez cara rosyjskiego. Nie byłaby to sytuacja dla Szwecji wygodna, bo oznaczałaby przejęcie kontroli nad Morzem Bałtyckim przez Rosjan.

Narodzony w niewoli

Przyszły król Polski urodził się 20 czerwca 1566 roku w Szwecji. Zygmunt przyszedł na świat w chwili, gdy jego rodzice – Jan, książę szwedzki i Katarzyna Jagiellonka – byli uwięzieni przez obłąkanego króla Szwecji, Eryka XIV, brata Jana.

– Pierwszy okres panowania Zygmunta III Wazy charakteryzował się rozległością działań dyplomatycznych i militarnych Rzeczypospolitej na dwóch biegunach: północnym i południowym – tłumaczyła prof. Teresa Chynczewska-Hennel w aud. "Historia Polski" w 20003 roku.

Zygmunt III Waza nie potrafił znaleźć wspólnego języka ze szlachtą. – Zygmunt musiał zwoływać Sejm co dwa lata, nie licząc tych nadzwyczajnych – mówił Zygmunt Nowakowski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa 16 maja 1954 roku. – W Anglii król, gdy go poniosła irytacja, mógł podrzeć jakąś kartę uchwał parlamentu, podczas gdy w Polsce było to nie do pomyślenia. U nas w walce sejmu z królem przegranymi byli z reguły królowie.

Rozdarty między Polską a Szwecją

W roku 1600, kiedy Zygmunt traci tron szwedzki, Polska zostaje wciągnięta do wojny. Konflikt dynastyczny uniemożliwiał sojusz polsko-szwedzki. – Zygmunt rozumiał, że trudno mu będzie połączyć rządy w Polsce i w Szwecji – podkreślał prof. Maciszewski. – Być może chciał, by potem jeden z jego synów objął tron w Szwecji, a drugi w Polsce.

– Trzymał dwie korony za ogon, a chciał trzecią, moskiewską, szwedzka była mu droższa, polskiej gotów był pozbyć się za dość przystępną cenę, którą ofiarowali Austriacy – podkreślał Zygmunt Nowakowski. – Stracił koronę szwedzką, moskiewskiej nie zdobył, a został przy polskiej do śmierci. Pokłócił się z rodzonym ojcem, wadził się z najstarszym synem, żył w niezgodzie z narodem.

Wojna za wojną

Epoka Zygmunta III Wazy to okres wiecznych konfliktów. Nie interesował się on problemami związanymi z południowo-wschodnimi granicami Rzeczypospolitej. Te sprawy pozostawił kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu. Ten zajął zbrojnie Mołdawię jako polskie lenno, potem wojskowa interwencja Turcji została odparta pod Cecorą. W 1600 roku Zygmunt III Waza inkorporował Estonię, co było bezpośrednim powodem wkroczenia wojsk szwedzkich do Inflant. Rozpoczęła się wojna tocząca się z przerwami od 1601 do 1629.

– Panowanie Zygmunta III to jest cykl zwycięskich bitew i albo przegranych wojen, albo wojen, których nie umiano doprowadzić do zwycięskiego końca – mówił prof. Jarema Maciszewski. – Jeśli chodzi o zwycięskie bitwy to mało która epoka miała ich tyle.

mb

3 czerwca 1605 roku zmarł Jan Zamoyski, twórca potęgi jednego z największych rodów szlacheckich. Gdy zaczynał karierę, miał w posiadaniu 4 wsie. Skończył z 23 miastami i 819 wsiami zespolonymi w Ordynację Zamojską, która formalnie przetrwała do 1945 roku.

Produkt swoich czasów

Ojciec Jana, Zygmunt Zamoyski, kasztelan chełmski, zadbał o staranne wykształcenie syna. Urodzony 19 marca 1542 Jan pobierał nauki na najlepszych ówczesnych uniwersytetach: w Paryżu, Strasburgu i Padwie (gdzie wybrano go nawet rektorem).

Wykształcony, obyty w świecie szlachcic powrócił do kraju i objął funkcję sekretarza Zygmunta Augusta. Był najbliższym współpracownikiem ostatniego Jagiellona i w sposób naturalny stał się dziedzicem jego myśli politycznej. Dopomogła mu w tym popularność wśród średniej szlachty, z której sam pochodził. Jego znaczenie wzrosło po śmierci monarchy, kiedy to projektował zasady wolnej elekcji. Jan Zamoyski był bez wątpienia produktem swoich czasów.

- Wytworzyła się pustka, w której ludzie zdolni zyskali warunki do działania - podkreślał prof. Wojciech Tygielski, który wcielił się w rolę obrońcy kanclerza w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Zgrany duet: Batory i Zamoyski

Do szczytu potęgi Zamoyski doszedł w czasie panowania króla Stefana Batorego. Monarcha był mu wdzięczny za poparcie, jakie założyciel Zamościa uzyskał dla niego u średniej szlachty. Zamoyski stał się wówczas nieformalnym wicekrólem państwa.

Jako polityk skutecznie i bezlitośnie rozprawiał się z opozycją, czego przykładem może być sprawa Samuela Zborowskiego obliczona na zmniejszenie znaczenia magnackiego rodu.

- Ten człowiek był w stanie z pozycji średniej szlachty dojść do pozycji pierwszego ministra w państwie, skupiającego w swym ręku dwa najważniejsze urzędy - Kanclerza Wielkiego Koronnego i hetmana - wyjaśniał prof. Wojciech Tygielski.

Królowie się zmieniali, Zamoyski zostawał.

Nie wiadomo, czy kanclerz i hetman zarazem podczas swoich zagranicznych studiów zapoznał się z "Księciem" Machiavellego, wiadomo jednak, że jego kariera polityczna to świetne odwzorowanie rad zawartych w tym traktacie politycznym z początków XVI wieku.

- Poprzez umiejętną politykę protekcyjną wiązał ze sobą ludzi - argumentował prof. Wojciech Tygielski. 

Z "kuźni" Zamoyskiego rekrutowali się najważniejsi późniejsi politycy i dowódcy Rzeczpospolitej. Próbą wytworzenia rodzimej klasy politycznej było też założenie w 1595 roku Akademii Zamojskiej, pierwszej polskiej wyższej uczelni prywatnej.

Nie wystrzegł się błędów

Na studiach za granicą przeszedł na katolicyzm (wcześniej był po ojcu kalwinistą). Typowa dla neofity żarliwość wpłynęła na jego decyzje polityczne.

- Proponując nowy model elekcji, zastrzegał, że kandydatem do tronu może być tylko członek narodu słowiańskiego i katolik – mówił prof. Henryk Wisner.

Profesor Wisner wskazuje też na błędy polityki Zamoyskiego: wplątanie Rzeczpospolitej w wojny w Mołdawii i Wołoszczyźnie i zezwolenie na opiekę brandenburskich Hohenzollernów nad ich chorym pruskim krewnym, co doprowadziło do pogłębienia relacji między ich państwami. W tym ostatnim można było dopatrywać się kamyka uruchamiającego lawinę, która doprowadziła do uniezależnienia się Prus od Rzeczpospolitej.

Pod koniec życia zachował swoją silną pozycję (czego przykładem jest powołanie w 1589 roku wspomnianej Ordynacji), ale pozostawał w konflikcie z Zygmuntem III Wazą.

- Naganne i brzemienne w skutki jest to, że Zamoyski rozpętał histerię antykrólewską z zarzutami wyprzedawania kraju Habsburgom i zatracenia Inflant, której następstwa okazały się zgubne nie dla Zygmunta III, ale dla autorytetu króla i rządu w państwie - argumentował prof. Tygielski. - Kto wie, czy sejm inkwizycyjny (podczas którego upublicznione zostały tajne dokumenty ugody z Habsburgami - przyp.red.) nie legł u podstaw fiaska wszystkich reform.

bm

4 sierpnia 1610 roku zmarł Stanisław Stadnicki, herbu Szreniawa, zapamiętany jako żołnierz, awanturnik i sławny warchoł. Poseł na Sejm i jeden z przywódców Rokoszu Zebrzydowskiego.

Zaraza Rzeczpospolitej

Historia "Diabła Łańcuckiego" to wyrazisty przykład procesu psucia się Rzeczpospolitej szlacheckiej od środka, który rozpoczął się pod koniec XVI wieku. To czas prywatnych wojen, bezprawia, samowoli i braku odpowiedzialności za zarządzanie ziemią, ludźmi oraz dobytkiem – zwiastun nadchodzącej anarchii.

Awanturnik w służbie korony

Stanisław Stadnicki urodził się około 1551 roku. Od samej młodości siostrzeniec innego znanego pieniacza Samuela Zborowskiego wykazywał przejawy bandytyzmu. Nieobliczalny i agresywny awanturnik budził popłoch w okolicy Dubiecka, gdzie się wychował.

W 1576 roku król Stefan Batory wezwał Stadnickiego do udziału w wyprawie gdańskiej. Waleczność szlachcica budziła podziw króla. Brał też czynny udział jako rotmistrz w wyprawie moskiewskiej. Zakończenie kampanii to jednocześnie początek haniebnej działalności Diabła. – Stadnicki poczuł się źle wynagrodzony, chociaż za szaleńczy heroizm otrzymał roczną pensję 1000 dukatów i starostwo w Inflantach – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Zbigniew Mikołejko.

Pan na Łańcucie

Stanisław Stadnicki w Łańcucie osiedlił się w 1578 roku. W rozmaitych paszkwilach zaciekle atakował Batorego i Zamoyskiego. Zapiekł się przeciwko państwu, aktywnie wspierając w walce o tron Polski austriackiego księcia Maksymiliana Habsburga.

Zaangażowanie w sprawy Habsburgów pchnęły Stadnickiego na Węgry, gdzie powstały zalążki jego prywatnej armii. Po powrocie do Łańcuta ściągnął do siebie rozbójników wszelkiej maści. Stworzył prywatną armię pochodzących zewsząd rębajłów. Toczył prywatne wojny, rabował kupców i sąsiadów. W Łańcucie trzymał i torturował wielu więźniów.

Wreszcie, otwarcie zbuntował się przeciw królowi Zygmuntowi III Wazie, dołączył do Rokoszu Zebrzydowskiego, by na koniec zdradzić własnych sojuszników.

Kres bandyckiej działalności Stadnickiego położył Łukasz Opaliński, który w 1609 roku zdobył i splądrował Łańcut. W ostatecznej rozgrywce pod Tarnawcem, gdzie na szablach rozniesiono "Diabła Łańcuckiego", wzięło udział sześć tysięcy ludzi.

mjm

6 lutego 1582 roku zakończyło się nieudane oblężenie Pskowa przez króla Stefana Batorego. Mimo taktycznej porażki bitwa okazała się strategicznym zwycięstwem Rzeczpospolitej.

W 1561 roku ostatni mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych, podobnie jak wcześniej Albrecht Hohenzollern, zsekularyzował swoje państwo i podzielił swoje państwo: część została przyłączona do państwa polsko-litewskiego, a część stała się pozostającym w zależności lennej od Korony i Litwy księstwem Kurlandii.

Inflanty stanowiły łakomy kąsek dla agresywnego i ekspansywnego państwa Iwana IV Groźnego. Car potrzebował dostępu do morza, by bez problemu rozwijać handel rosyjskimi towarami. W 1577 roku Iwan zajął Inflanty.

Dwa lata wcześniej tron Rzeczypospolitej objął Stefan Batory. Wojowniczy król postawił sobie za cel wypędzenie Moskwy z północnej flanki kraju.

Kampania pskowska była trzecią wyprawą Batorego na Inflanty. Król stosował bardzo skuteczną taktykę. Jaką? 

Celem wyprawy była twierdza Psków. Oblężenie miasta trwało niemal pięć miesięcy. - Psków bronił się bardzo dobrze – oceniał prof. Antoni Podraza w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Widnokrąg".

Nie powiodły się szturmy na miasto. Warowni nie udało się zdobyć, jednak kampania zakończyła się sukcesem. Sukces Rzeczpospolitej spowodowany był śmiałymi działaniami zaczepnymi hetmana Krzysztofa Radziwiłła, który nękał państwo moskiewskie i nie pozwolił na koncentrację wojsk przeciwnika. Ostatecznie Iwana do podpisania rozejmu zmusiła interwencja Szwecji, która wykorzystała inflancką awanturę i zaatakowała skupioną na walce z Rzeczpospolitą Moskwę.

Na mocy rozejmu w Jamie Zapolskim Iwan zwrócił Batoremu Inflanty oraz uznał jego władzę w województwie połockim. Mieszkańcy Inflant niedługo cieszyli się względnym spokojem. Już na początku XVII stulecia północna rubież Rzeczpospolitej stała się areną walk ze Szwecją.

bm

Anna Jagiellonka zmarła 9 września 1596 roku. Była córką Zygmunta Starego i Bony oraz młodszą siostrą Zygmunta Augusta. Wychowując się na krakowskim Wawelu, od najmłodszych lat zapoznawała się z tajnikami prowadzenia polityki. Obserwowała intrygi Bony, kulisy panowania Zygmunta Starego oraz koronację Zygmunta Augusta na króla Polski jeszcze za życia ojca. Anna, z pozoru cicha i skryta, potrafiąca zanosić się płaczem z byle powodu, w znacznej mierze charakter odziedziczyła po Bonie. Jednak doskonale zdawała sobie sprawę z tego, że kobiety, podobnie jak mężczyźni, mogą skutecznie prowadzić politykę.

Nieudane plany matrymonialne

Przez większość życia spędziła w cieniu rodziny. W młodości próbowano wydać ją za mąż za 19-letniego duńskiego księcia Magnusa, jednak do zaślubin ostatecznie nie doszło.

- To, że Anny nie udało się wydać za mąż w młodości, było skutkiem nieszczęśliwego splotu przypadków oraz licznych niesnasek w obrębie rodziny – mówił prof. Piotr Węcowski z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego w rozmowie z Katarzyną Kobylecką. – Przesądził o tym konflikt pomiędzy Boną a Zygmuntem Augustem. Nie bez znaczenia był także zwyczaj obecny w wielu rodzinach, według którego rodzeństwo brało ślub według starszeństwa. Anna była jednym z młodszych dzieci, co komplikowało plany matrymonialne.

Po śmierci brata, króla Zygmunta Augusta w 1572 roku, przed Anną pojawiła się szansa wstąpienia na tron. Była jedną z ostatnich panien na wydaniu jednej z najpotężniejszych dynastii w Europie. Szlachta doskonale zdawała sobie sprawę z tego, jakim dysponuje atutem. Z tego powodu nie dopuszczała do Anny żadnych obcych posłów, starannie przyglądała się przyjmowanym przez nią gościom oraz kontrolowała korespondencję.

Anna nigdy nie była ładna, co tylko utrudniało znalezienie dla niej męża. Zdawała sobie sprawę ze swej brzydoty i kazała zakrywać swoje podobizny na Wawelu. Zagraniczni posłowie, przesyłając informacje swym mocodawcom, odmładzali ją o 10 lat i opisywali jako ponętną kobietę. Najpoważniejszymi kandydatami do ręki Anny pozostawali: arcyksiążę Ernest Habsburg i francuski książę Henryk Walezy.

Anna wstępuje na tron

Przebywającemu w Polsce Henrykowi Walezemu, jako młodzieńcowi, nie w smak było małżeństwo z o wiele starszą od siebie kobietą. Okazja do odsunięcia od siebie matrymonialnych planów, nadarzyła się po śmierci brata Henryka, króla Francji Karola IX w 1574 roku. Walezy postanowił uciec z Polski, by objąć tron Francji.

- Po ucieczce Henryka z Polski, szlachta obwołała Annę królem Polski. Sytuacja była szczególnie niebezpieczna. Bezkrólewia były niebezpieczne i by temu zaradzić, szlachta wymyśliła małżeństwo Anny z siedmiogrodzkim księciem Stefanem Batorym - wyjaśniał prof. Piotr Węcowski.

Anna w czasie bezkrólewia zaprezentowała światu zmysł polityczny i pokazała zdecydowanie w działaniu. Za plecami szlachty potrafiła porozumieć się z pretendentami do tronu. W 1575 roku nie dała namówić się na wyjazd na prowincję i z całym dworem udała się na przedpola Warszawy, gdzie odbywała się wolna elekcja. Nie chcąc ponieść kolejnej małżeńskiej porażki, domagała się sporządzania wszystkich postanowień na piśmie.

Małżeństwo ze Stefanem Batorym

1 maja 1576 roku odbyły się zaślubiny Anny ze Stefanem Batorym. W momencie składania przysięgi, Anna miała 53 lata, czyli na warunki renesansu była już sędziwą kobietą. Tego samego dnia nastąpiła także koronacja. Niestety, małżeństwo z młodszym o 10 lat Stefanem Batorym, okazało się nieszczęśliwe. Anna formalnie była królem Polski, miała równorzędny udział we władzach, ale próbowała uzyskać przewagę nad mężem, co jednak jej się nie udało. Pożycie małżeńskie również nie dawało jej zadowolenia. Nie spodziewała się, że jej mąż okaże się silnym indywidualistą.

- Staropanieństwo nie wyszło jej na dobre. Przez całe życie usilnie chciała wyjść za mąż, a kiedy już została żoną, to Stefan Batory od niej uciekał. Podróżował po kraju, wyjeżdżał w inspekcje służbowe, byle tylko nie przebywać z królową - mówił w audycji "Piękny i bestia" prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Zaczął ją adorować dopiero w ostatnim roku życia. Tak naprawdę, to Anna była królem. Zasiadła na tronie dzięki zabiegom Jana Zamojskiego, który według ówcześniej panującej mody na "króla Piasta", przeforsował ja na króla. To podobny przypadek, jak z Jadwigą.

Jak wyglądało małżeństwo Anny ze Stefanem Batorym? Posłuchaj audycji "Piękny i bestia".

Król wojował, a królowa, jako gorliwa katoliczka i zwolenniczka kontrreformacji, odwiedzała kościoły. Finansowała także Akademię Krakowską. Jej pasją było haftowanie ornatów. Z jej inicjatywy powstały mosty i mury okalające Kraków. Jeszcze za życia brata kazała wznieść drewniany dworek w pobliżu warszawskiego zamku. Interesowała się także rozwojem handlu i budową nowych zakładów rzemieślniczych w Krakowie. Na Wawelu dokończyła prace rozpoczęte jeszcze przez ojca, np. kaplicę zamkową poleciła pokryć złotą łuską, a sobie zbudować grobowiec.

Co pozostawiła po sobie Anna? Możesz o tym posłuchać w audycji "Kulisy historii" Krystyny Żebrowskiej.

Ostatnie lata życia

Po śmierci Stefana Batorego w 1586 roku, Anna aktywnie włączyła się w politykę. Miała szanse zostać królem, ale zrzekła się tego przywileju na rzecz siostrzeńca Zygmunta, syna jej siostry Katarzyny, która wyszła za mąż za szwedzkiego księcia. To dzięki jej staraniom udało się osadzić na polskim tronie Zygmunta Wazę.

- Siostrzeniec, jako sprawny polityk, od razu rozwiał jej marzenia o współrządach, o jakich zapewne marzyła. Anna po raz kolejny musiała pogodzić się z upadkiem planów o wielkich wpływach politycznych - dodał prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Swoje ostatnie lata życia spędziła, zmagając się z ciężką chorobą. Zmarła w Warszawie, 9 września 1596, na rękach ukochanego siostrzeńca Zygmunta Wazy, którego obdarzyła macierzyńską miłością.

seb

Przez dziesięciolecia Elżbieta Batory była znana z okrucieństwa i licznych zbrodni, których miała się dopuścić. Dzięki badaniom współczesnych historyków wiemy jednak, że magnatka tak naprawdę nie zasłużyła na miano "Bestii z Čachtic".

Zdrady, czarna magia i nieślubne dziecko

Elżbieta Batory przyszła na świat 7 sierpnia 1560 roku w rodzinnym majątku Nyírbátor, położonym na terenie obecnych Węgier. Pochodziła ze znanej siedmiogrodzkiej dynastii i była córką Jerzego Batorego i jego dalekiej kuzynki Anny.

Już od najmłodszych lat Elżbieta wyróżniała się nie tylko urodą, lecz także inteligencją. Znała biegle kilka języków, w tym węgierski, łacinę i grekę. 

Według niektórych legend siostrzenica polskiego króla w młodości była świadkiem wielu okrucieństw, które wpłynęły na jej osobowość. W 1566 roku uczestniczyła w publicznej egzekucji. Oskarżony o porwanie kilkorga dzieci Cygan został wówczas zaszyty w rozciętym końskim brzuchu. Gdy miała piętnaście lat natomiast, podobno obserwowała, jak jej kuzyn – przyszły król Polski Stefan Batory – krwawo stłumił bunt okolicznych chłopów. 

W 1573 roku zostały ogłoszone zaręczyny Elżbiety Batory z Franciszkiem Nádasdym, spadkobiercą wpływowego i zamożnego rodu Drághaffy.

Według późniejszych podań magnatka przed ślubem urodziła córkę, której ojcem był miejscowy chłop László Bende. Wściekły narzeczony kazał podobno nieszczęśnika wykastrować. Dziecko natomiast zostało oddane kobiecie, która – za sowitą opłatą – obiecała wywieźć je z kraju.

Elżbieta Batory wyszła za Nádasdyma w 1575 roku. W wyniku małżeństwa w rękach rodziny Batory skupiły się nie tylko rozległe włości siedmiogrodzkie, lecz także tereny położone w Królestwie Węgierskim. Para doczekała się czwórki dzieci – trójka z nich dożyła wieku dorosłego.

Legendy przytaczane przez dr Aleksandrę Bartoszewicz głoszą, że mąż "krwawej hrabiny" był człowiekiem wyjątkowo okrutnym. Pewnego razu rozkazał podobno posmarować miodem dziewczynę, aby nie mogła opędzić się od kąsających ją owadów. Podobno też kupił żonie parę rękawiczek zakończonych szponami, których miała używać do karania nieposłusznej służby.

Sama Elżbieta natomiast zajmowała się ponoć czarną magią i warzeniem różnego rodzaju mikstur i trucizn. Często była widywana również w towarzystwie alchemików i czarowników. 

W pogoni za utraconą młodością

Według legend około roku 1585 hrabina zaczęła torturować ludzi. Podobno krzyki cierpiących uśmierzały migrenę, na którą cierpiała od dziecka. Jej ofiarami były głównie młode służące, które lubiła męczyć, wbijając im szpilki pod paznokcie, a nawet obcinając palce. Niektóre z nich kazała oblewać wodą i wystawiać na mróz, aby ginęły powolną śmiercią. Z tego też powodu lokalni wieśniacy zaczęli ją nazywać "Bestią z Čachtic".

Z biegiem lat kobieta stawała się coraz bardziej brutalna – potrafiła na przykład, rozgrzanymi do czerwoności obcęgami, wyrywać służkom kawałki ciała, niektóre również przypalała gorącym żelazem. W zbrodniczym procederze pomagał jej zaufany sługa - karzeł Jan Ujvári, a także kilka okolicznych wiedźm. 

Legendy podają, że pewnego razu kilka kropli krwi jednej z młodych ofiar wylądowało na twarzy Elżbiety. Po ich wytarciu zorientowała się, że jej skóra stała się gładka i promienna. To właśnie wówczas w głowie kobiety narodził się pomysł brania kąpieli w krwi dziewic. 

W 1610 roku - z rozkazu króla Węgier Macieja II - wszczęto dochodzenie w sprawie licznych zbrodni magnatki. Późniejsze przekazy głoszą, że podczas śledztwa przesłuchano ponad pięćdziesiąt osób. Na podstawie ich zeznań Elżbieta została skazana na dożywotnie więzienie. Karę odbywała we własnym zamku. 

Kobieta zmarła 21 sierpnia 1614 roku i została podobno pochowana w krypcie kościoła w Čachticach. Jej ciała nigdy jednak nie odnaleziono.  

Nie taka straszna, jak ją malują

W świetle współczesnych badań należy pokreślić, że tak chętnie powtarzane przez ostatnie dziesięciolecia opowieści o magnatce są jedynie wytworem ludzkiej bujnej wyobraźni. 

Jak podaje dr Aleksandra Bartoszewicz w artykule "Elżbieta Batory - historia prawdziwa" niewątpliwie kobieta w młodości była świadkiem wielu przykrych i traumatycznych wydarzeń, jednak opis egzekucji Cygana nie wydaje się prawdopodobny. W ówczesnych czasach koń był niezwykle cennym zwierzęciem. I - jak podaje dr Aleksandra Bartosiewicz - tak kosztowną karę rezerwowano jedynie dla najgorszych zbrodniarzy, na przykład hersztów band zbójeckich. 

Elżbieta Batory prawdopodobnie nie urodziła również nieślubnego dziecka. W swoim tekście dr Aleksandra Bartoszewicz tłumaczy, że gdyby siostrzenica polskiego króla rzeczywiście zaszła w młodym wieku w ciążę z chłopem, zostałaby natychmiast wysłana do klasztoru. A wszelkie zapiski dotyczące takiego incydentu zostałyby zniszczone. 

Nie dysponujemy żadnymi dowodami potwierdzającymi to, że magnatka miała sadystyczne skłonności i zdradzała męża. Ponieważ pochodziła ze znanego, bogatego i wpływowego rodu, szlachta węgierska żywo interesowała się jej życiem. Gdyby więc rzeczywiście dopuszczała się czynów, jakie się jej zarzuca, zostałby po nich ślad w dokumentach, listach, czy pamiętnikach. 

W 1610 roku Elżbieta Batory faktycznie została skazana przez palatyna Thurzó na karę więzienia. Podczas procesu mężczyzna zarzucił jej, że zajmuje się czarną magią. Magnatka prawdopodobnie interesowała się ziołolecznictwem i alchemią, lecz pod tym względem nie różniła się niczym od współczesnych jej kobiet. Wydaje się, więc że urzędnik kierował się raczej względami osobistymi niż dowodami - chciał znieważyć ród, z którego pochodziła i przejąć jej majątek.

Dr Adam Szabelski w swoim artykule "Postać Elżbiety Batory w historiografii" pisze, że większość wspomnianych pogłosek należy wiązać z pojawiającymi się w latach 20. XVIII wieku pismami skierowanymi przeciwko Batorym. Ich powstawanie mogło być inspirowane przez dwór wiedeński. W tym okresie żył jeszcze na emigracji Franciszek II Rakoszy, przywódca wielkiego antyhabsburskiego powstania z lat 1703-1711. Ten wciąż aktywny politycznie węgierski magnat był spokrewniony z rodem Batorych.

jb

Podczas pracy korzystałam z artykułu dr Aleksandry Bartosiewicz, "Elżbieta Batory – historia prawdziwa", który ukazał się w "Przeglądzie Nauk Historycznych" w grudniu 2018 roku i z tekstu dr. Adama Szabelskiego "Postać Elżbiety Batory w historiografii", który pojawił się w piśmie "Studia Europaea Gnesnensia 9" w 2014 roku. 

- Rozejm wieńczył ponad trzyletnie zmagania polsko-rosyjskie, których bezpośrednim powodem była aneksja w 1577 roku dużej części Inflant Polskich przez wojska moskiewskie – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

O dominium Maris Baltici

Inflanty znalazły się w posiadaniu Rzeczpospolitej ponad dekadę wcześniej, w 1561 roku. Wcześniej istniało tu państwo zakonu kawalerów mieczowych, targane od lat wewnętrznymi niepokojami związanymi z postępującą reformacją i rosnącymi wpływami państw ościennych. Ostatni wielki mistrz zakonu Gotard Ketler podjął decyzję o sekularyzacji zakonu i stał się lennikiem polskiego króla z dziedzicznego księstwa Kurlandii i Semigalii. Unia Lubelska określała Inflanty jako wspólną domenę Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.  

Unia Lubelska - zobacz serwis specjalny

Inflanty stanowiły ważny element mocarstwowej polityki prowadzonej z Kremla przez cara Iwana IV Groźnego. Władca nie miał zamiaru rezygnować z rywalizacji o dominium Maris Baltici, panowanie na Morzu Bałtyckim, które otwierałoby jego państwu rynki zbytu w Europie Zachodniej. W tym celu zajął Inflanty.

Batory kontratakuje

W odpowiedzi na moskiewską agresję król Stefan Batory przeprowadził trzy kampanie. W 1579 roku zdobył Połock, rok później – Wielkie Łuki. W 1581 roku rozpoczął długotrwałe o oblężenie Pskowa. Los obrócił się przeciwko Iwanowi. Car musiał zmagać się nie tylko z królem polskim, ale też ze Szwedami, którzy zajęli Narwę,  jedno ze strategicznych miast.

Batory pod Pskowem – gra o Inflanty

- Z inicjatywą rokowań wystąpił car moskiewski, natomiast głównym negocjatorem ze strony polskiej był jeden ze współautorów militarnych sukcesów w tej wojnie Jan Zamoyski, który wykazał wielką determinację w trakcie rozmów z dyplomatami moskiewskimi – wyjaśniała historyk.

Istotną rolę podczas negocjacji odegrał Janusz Zbaraski. Obu dyplomatów uwiecznił Jan Matejko na obrazie "Batory pod Pskowem". Zamoyski, w czerwonej delii, stoi po lewej stronie za królem. Zbaraski ukazany jest w zielonym stroju, z hełmem na głowie, siedzący pod namiotem.

- Układy były szalenie trudne i wbrew początkowym oczekiwaniom, że zostaną rychło zakończone, toczyły się blisko trzy tygodnie. Były takie momenty, kiedy wisiały na włosku – oceniała prof. Jolanta Choińska-Mika. – Sytuacja była trudna. Wojsko polskie utknęło pod Pskowem. Przysłowiowa rosyjska zima dawała się we znaki. 

Korzystny rozejm

- Rozejm zawarto na dziesięć lat. Na mocy układu Rosjanie ewakuowali wszystkie zdobyte zamki w Inflantach, zrzekali się ziemi połockiej wraz z Połockiem. Był to niewątpliwie wielki sukces Rzeczpospolitej – wyjaśniała historyk. 

Pod polsko-litewskim panowaniem znalazł się długi pas wybrzeża Bałtyku od Pucka aż po Parnawę (obecnie w południowej Estonii).

- Część Inflant, Estonia, znalazła się w rękach szwedzkich, co stało się później, w latach panowania Zygmunta III Wazy zarzewiem polsko-szwedzkiego konfliktu – wskazywała prof. Jolanta Choińska-Mika.

bm

Szwagier króla

Mikołaj przyszedł na świat w 1512 roku, ale aż do połowy lat 40. XVI wieku nie był ważną postacią w Wielkim Księstwie Litewskim. Wszystko zmieniło się w chwili, gdy żonaty król Zygmunt August nawiązał romans z jego siostrą Barbarą. Zakochany monarcha owdowiał w 1545 roku, a Mikołaj „Rudy” i jego brat stryjeczny Mikołaj „Czarny” przekonali go do zawarcia małżeństwa z kochanką. Ślub odbył się dwa lata później w tajemnicy, a jego ujawnienie zszokowało opinię publiczną. Uznany został za mezalians uderzający w powagę państwa i wywyższający ród Radziwiłłów.

Tak było w rzeczywistości. Obaj bracia byli obdarzani przez króla nadaniami i urzędami. Mikołaj "Czarny" został kanclerzem i wojewodą wileńskim, a "Rudy" otrzymał od króla nominację na wojewodę trockiego. Szwagier monarchy, jako dotychczasowy opiekun Barbary, cieszył się ogromnym zaufaniem Augusta. Wobec powszechnej niechęci do tego małżeństwa, nieobecny na Litwie monarcha polecił mu trzymać pieczę nad Wielkim Księstwem i monitorować poczynania nieprzychylnych mu możnych. "Rudy" de facto piastował urząd namiestnika Litwy.

Sytuacji tej nie zmieniła nawet śmierć Barbary w 1551 roku.

- Więzi przyjacielskie między królem a Mikołajem "Rudym" pozostały – mówił w Polskim Radiu prof. Henryk Lulewicz, historyk, badacz dziejów Litwy.

Przeciwnik unii

Litwę i Polskę od czasów Jagiełły łączyła unia personalna, ale za rządów Zygmunta Augusta zaczęły pojawiać się głosy nawołujące do ściślejszego złączenia obu państw. Przeciwnikami takiego rozwiązania byli litewscy możnowładcy, którzy obawiali się utraty swojej pozycji. Na Litwie bowiem nie było równości wśród rycerstwa, a najważniejsze funkcje w kraju pełnili przedstawiciele kilku najzamożniejszych rodów. Należeli do nich oczywiście Radziwiłłowie. "Rudy" torpedował więc wszelkie próby wprowadzenia nowej unii. Wpłynął też na zmianę prawa, które utrudniało Polakom nabywanie dóbr na Litwie.

Do unii dążył za to król Zygmunt. Nie chciał dopuścić do tego, aby jego bezpotomna śmierć rozdzieliła oba państwa. Pomysł silniejszego złączenia Litwy i Polski przeforsował na sejmie (Polacy i Litwini obradowali oddzielnie), który swoje obrady rozpoczął w grudniu 1568 roku w Lublinie. Zjawił się tam również "Rudy", który usilnie starał się nie dopuścić do zawarcia unii.

- Kiedy sprawy zaczęły przyjmować niekorzystny obrót Mikołaj Radziwiłł "Rudy', z niemal wszystkimi posłami i senatorami litewskimi opuścił Lublin – wytłumaczył prof. Henryk Lulewicz.

Wierzył, że bez zgody Litwinów nie dojdzie do podjęcia kluczowych decyzji. Zygmunt, mający dość zachowania szwagra, włączył do Korony województwa podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie, które należały do Litwy. Unia lubelska, tworząca nowe państwo, weszła w życie 1 lipca 1569 roku. W oczach Rudego był to koniec suwerennej i niezależnej Litwy.

Dobry dowódca

Po śmierci Mikołaja "Czarnego" w 1565 roku, "Rudy" został kanclerzem i wojewodą wileńskim. Gdyby tego było mało, kilkukrotnie piastował również urząd hetmański. Przez niemal trzydzieści lat z sukcesami dowodził armią litewską. W latach 50. XVI wieku brał udział w zbrojnej interwencji w Inflantach, a następnie walczył przeciwko Moskalom. W 1564 roku odniósł wspaniałe zwycięstwo nad wojskami Iwana IV Groźnego w bitwie nad Ułą.

Rudy cieszył się zaufaniem także króla Stefana Batorego, który rozpoczął panowanie w Rzeczypospolitej w 1575 roku. Trzy lata później hetman rozbił siły rosyjskie pod Kiesią w Inflantach, a w kolejnych kampaniach zdobył Połock i Wielkie Łuki. W 1581 roku uczestniczył u boku monarchy w oblężeniu Pskowa. Po tej kampanii, jako niemal 70-latek, zakończył swoją karierę wojskową.

Mikołaj "Rudy" zmarł 27 kwietnia 1584 roku w Wilnie, jako twórca potęgi rodu Radziwiłłów.

th