164 lata temu, 25 marca 1860 roku, w rodzinnym majątku Ławy pod Ostrołęką urodził się Franciszek Fiszer. 

Jego ojciec pochodził ze spolonizowanej szlachty niemieckiej, matka należała do polskiego ziemiaństwa. Niewiele wiadomo o dzieciństwie Franciszka, poza tym, że przyszedł na świat, kiedy jego rodzice byli już po 40. roku życia, i że dość wcześnie został osierocony. Studiował filozofię w Lipsku, ale nauki nie skończył. Odziedziczył duży majątek, który jednak szybko stracił. Około 1900 roku zamieszkał na stałe w Warszawie. W krótkim czasie stał się znaną postacią życia towarzyskiego stolicy.

– Mieszkał zawsze kątem u przyjaciół z wszelkimi przywilejami i bez obowiązków. Życie spędzał w restauracjach i kawiarniach, na wielkich przyjęciach i proszonych obiadach – opowiadała Maria Sawicka, autorka audycji z cyklu "Wizerunki warszawskich oryginałów". – Próżniacze życie brodatego olbrzyma wypełnione było gorączkową pracą myśli. Wytyczał sobie cel właściwie nieosiągalny: rozwiązanie zagadek istnienia i znalezienie najdoskonalszych form rozumienia świata.

Franciszek Fiszer był zaprzyjaźniony z większością ówczesnych najsłynniejszych polskich pisarzy, poetów, artystów i polityków. Znany był ze swoich egzystencjalnych monologów i anegdot. W okresie międzywojennym Fiszer stał się najbardziej znaną postacią warszawskiej śmietanki towarzyskiej, ozdobą niezliczonych balów i rautów. Całe dnie spędzał w modnych kawiarniach stolicy - np. u "Ziemiańskiej" czy "Udziałowej" - zaprzyjaźniony był mocno z poetami Skamandra.

Wśród najbliższych przyjaciół Fiszera byli Bolesław Leśmian (sądzi się, że to Fiszer stworzył jego pseudonim artystyczny), Stefan Żeromski, Władysław Reymont oraz Skamandryci: Antoni Słonimski i Julian Tuwim, Jan Lechoń, Zenon Przesmycki, Artur Rubinstein oraz Antoni Lange. Chociaż Fiszer sam nie wydał żadnej książki, jego osoba pojawia się w niemal każdym ze wspomnień polskich artystów okresu międzywojennego. Uważa się, że był on pierwowzorem postaci Pana Kleksa z powieści dla dzieci Jana Brzechwy.

Franciszek Fiszer zmarł 9 kwietnia 1937 roku w Warszawie. 

im

110 lat temu, w 1912 roku zmarł jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy - Aleksander Głowacki, znany pod przybranym nazwiskiem Bolesława Prusa.

Trauma powstańca

Znaczącym wydarzeniem w życiu pisarza było powstanie styczniowe. Udział w walkach był dla niego przeżyciem dramatycznym. Miał wówczas 16 lat. Również jego brat Leon ciężko przeżył powstanie – do końca życia zmagał się z chorobą psychiczną. Na domiar złego Bolesław był sierotą, matka zmarła kiedy miał 3 lata, ojciec – gdy miał 9 lat. Wychowywany przez bliższą i dalszą rodzinę tułał się z miejsca na miejsce.

Możliwość wyjścia z traumy powstańczej upatrywał w naukach ścisłych. Został studentem Szkoły Głównej w Warszawie i to właśnie ze względu na matematyczne wykształcenie przybrał pseudonim - Bolesław Prus. Zrobił to, ponieważ pisanie wydawało mu się mało poważnym zajęciem.

"Serce serc"

– Widział każdą sprawę z dwóch stron – słyszymy w audycji Elżbiety Skrzyneckiej z 1987 roku. – Widział w każdym człowieku coś wielkiego i coś łajdackiego.

Od początku lat 70. XIX wieku pisał w popularnych gazetach warszawskich. Przez lata wychował sobie wiernych czytelników i ugruntował swoją pozycję jako publicysta. Celne opisywanie rzeczywistości, ludzkich przywar i zalet było jego cechą charakterystyczną. Zawsze pochylał się nad losem istot słabych i niewinnych, w szczególności bezbronnych zwierząt.

– To był człowiek wyjątkowo tkliwy, serdeczny. – słyszymy w audycji Elżbiety Skrzyneckiej – Człowiek, który kierował swoje uczucia do najbiedniejszych.

Poświęcony pisarstwu

– Wujek był bardzo zapracowany, całe dnie spędzał najczęściej w swoim gabinecie – wspominały siostrzenice Prusa, Maria Bądzyńska i Wanda Ciszewska. – Kiedy pisał powieść, ciocia mu zanosiła jedzenie. On mógł pisać przez dwa tygodnie i nikt nie mógł go widzieć. Nie wychodził wcale ze swojego pokoju.

Jego dziełem życia jest "Lalka". Powieść najpierw była drukowana w odcinkach w latach 1887–1889 w dzienniku "Kurier Codzienny", a w całości została wydana w 1890 roku. Wiele wątków w niej przedstawionych odczytuje się jako motywy autobiograficzne pisarza.

Siostrzenice wspominały, że Bolesław Prus chodził w długim, czarnym surducie i ciemnych okularach. Zawsze poważny i skupiony, żył skromnie. Prus uważał pisarstwo za rodzaj służby. Ciężko doszukać się w jego życiorysie skandali, głośnych romansów, celowego wywoływania zainteresowania życiem prywatnym.

Zmarł w wieku 64 lat, 19 maja 1912 roku. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Na nagrobku widnieje napis "Serce serc".

Posłuchaj audycji na temat Bolesława Prusa i poznaj słynnego pisarza na nowo.

mb

Stefan Żeromski, autor "Przedwiośnia", "Syzyfowych prac" i "Ludzi bezdomnych" przyszedł na świat 14 października 1864 roku.

Ciężkie życie pisarza

Młodość Żeromskiego nie była szczęśliwa i beztroska. Pochodził ze zubożałej szlacheckiej rodziny. Nauka w szkole sprawiała mu trudności. Jego bytowanie w tym czasie przypominać musiało smutny los biedoty opisanej przez niego w "Ludziach bezdomnych": cierpiał z powodu chorób, biedy i głodu. Nie układało mu się też w sprawach miłosnych.

- Nieszczęśliwą była jego miłość do Heleny Skierskiej. Okazało się, że jej ojciec uczestniczył w procesie księdza Ściegiennego, co było ogromnym szokiem dla Żeromskiego – mówił Piotr Dmitrowicz w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Mieć 19 lat".

Przyszły pisarz chciał zostać lekarzem, ale brak matury i kiepska pensja korepetytora pozwoliły mu jedynie na podjęcie studiów weterynaryjnych w Warszawie. Tam zetknął się z tajnym nauczaniem i ruchem socjalistycznym.

Początki kariery

Swoje barwne życie prywatne autor "Syzyfowych prac" opisał w "Dziennikach". - Znajdziemy tam liczne miłości, romanse, powody do zdrad małżeńskich, uwodzenie mężatek, czego zresztą Żeromski nie uważał za jakieś wielkie wykroczenie - mówił prof. Radosław Okulicz-Kozaryn z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

W 1889 roku musiał zrezygnować ze studiów z powodów finansowych. Rozpoczął wówczas pracę jako guwerner i jednocześnie zaczął publikować w "Tygodniku Powszechnym" i "Głosie". W 1892 ożenił się z Oktawią z Radziwiłłowiczów Radkiewiczową, z którą wyjechał do Szwajcarii. Tam objął posadę zastępcy Muzeum Narodowego Polskiego.

Po powrocie do kraju objął posadę w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Również na ten okres przypada ukazanie się najsłynniejszych dzieł pisarza: "Syzyfowych prac" (1897), "Ludzi bezdomnych" (1899) i "Popiołów" (1904). Jednocześnie Żeromski zaangażował się w działalność organizacji niepodległościowych.

Skomplikowane życie osobiste

- Jedną z takich spraw, o których się nie mówiło, był stan zdrowia żony Oktawii, kobiety cierpiącej okresami na poważne zaburzenia psychiczne – opowiadał prof. Zbigniew Jerzy Adamczyk. Żeromski musiał się również zmagać ze stratą swojego jedynego syna: 19-letni Adam zmarł na gruźlicę. Jeśli zaś chodzi o frapujące biograficzne fakty – pisarz stał się, jak ujął to prof. Adamczyk w audycji "Strefa literatury", faktycznym bigamistą. – To nie było formalne dwużeństwo podlegające karze, ale żyjąc z Oktawią, miał również córkę ze swoją drugą partnerką życiową Anną Zawadzką, której nigdy nie poślubił – mówił prof. Adamczyk.

Był niezwykle szanowaną postacią w dwudziestoleciu międzywojennym. W 1925 został pierwszym prezesem polskiego PEN Clubu. Jego wydana w 1922 roku powieść "Wiatr od morza" była poważnym kandydatem do Literackiej Nagrody Nobla (ostatecznie po laur sięgnął Reymont). Dwa lata później ukazało się "Przedwiośnie". Żeromski zmarł 20 listopada 1925 roku.

bm

11 grudnia 1908 roku urodził się Aleksander Janta-Połczyński, pisarz, dziennikarz i podróżnik.

Potomek królów?

Pochodził z pomorskiej rodziny ziemiańskiej, choć sam utrzymywał, że jego korzenie sięgają rodów królewskich i to wcale nie polskich. Co o swoim pochodzeniu mówił Janta-Połczyński? Posłuchaj audycji Ewy Prządki z cyklu "Portret pisarza".

Urodził się pod Tucholą, ale większą część młodości spędził w Poznaniu: tam chodził do szkoły i studiował. Przed podjęciem nauki na uniwersytecie, służył w grudziądzkiej podchorążówce. Nie udało mu się zakończyć studiów, za to był aktywnym uczestnikiem życia kulturalnego miasta.

Rozmawiał z wielkimi tego świata

W dwudziestoleciu międzywojennym współpracował z "Kurjerem Warszawskim" i "Gazetą Polską". Zasłynął jako człowiek, który potrafi dotrzeć do każdego. Był też niezmordowanym podróżnikiem – jeszcze przed II wojną światową dwa razy okrążył glob. W trakcie swoich wędrówek przeprowadził wywiady m.in. z Mahatmą Ghandim, Charliem Chaplinem i cesarzem Chin Puyi. Ksawery Prószyński nazwał Jantę-Połczyńskiego "Rejem polskiego reportażu".

II wojna światowa zastała go we Francji, gdzie dołączył do formujących się Sił Zbrojnych na Zachodzie. W trakcie kampanii francuskiej dostał się do niewoli, w której cały czas udawał Francuza, co prawdopodobnie uratowało mu życie. Po ucieczce w 1942 roku wdał się w działalność francuskiego ruchu oporu, zaś po lądowaniu w Normandii wstąpił do Wojska Polskiego.

"Wracam z Polski"

Po wojnie zamieszkał w USA. Przez dwa miesiące przebywał w Polsce. Obraz stalinowskiego terroru z jednej i heroicznej odbudowy kraju z drugiej strony zamieścił w reportażu "Wracam z Polski". Przedstawiony w sposób obiektywny obraz spotkał się z krytyką zarówno ze strony emigracji, jak i komunistycznej władzy. Jedynym, który docenił pracę Janty-Połczyńskiego był Jerzy Giedroyc. Mężczyzn łączyła przyjaźni: przez lata wymieniali korespondencję, Połczyński publikował w "Kulturze".

Białe kruki w antykwariacie

Janta-Połczyński był bardzo aktywnym członkiem emigracji w USA. Współorganizował powrót skarbów wawelskich do Polski (w trakcie wojny znajdowały się w Kanadzie), wystawiał polskie sztuki teatralne i prowadził polonijny antykwariat słynący z wielu "białych kruków". Janta-Połczyński zmarł 19 sierpnia 1974 w Long Island. Pozostawił po sobie ponad 60 książek i ponad tysiąc artykułów.

bm

- Zapaleniec, wieczny rewolucjonista, patriota, obrońca ukraińskich chłopów, konspirator – tak charakteryzował postać Apolla Korzeniowskiego Wacław Zbyszewski w felietonie dla Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Apollo był przedstawicielem polskiej szlachty na Ukrainie. Rewolucyjny zapał odziedziczył po ojcu, weteranie wojen napoleońskich. Jako mieszkaniec tych naznaczonych bratobójczymi walkami ziem uświadomił sobie, że to właśnie przepaść dzieląca stany Rzeczpospolitej była powodem, dla którego Polska zginęła. To pchnęło go w kierunku popierającego reformy społeczne stronnictwa Czerwonych.

W twórczości Korzeniowskiego przewijał się motyw krytyki dotychczasowych stosunków panujących na Ukrainie. Jego "Komedia" była skandalizującą, fabularyzowaną satyrą na szlachtę polską na Ukrainie (było to jedno z niewielu dzieł, które za życia poety ukazały się w druku, większość – zatrzymana przez cenzurę – krążyła w "drugim obiegu"). Nic dziwnego, że Apollo dał się poznać jako jeden z tych, którzy obok Orła i Pogoni widzieli w godle powstańczym także Archanioła Michała – symbol Rusi.

Ojciec Conarada

Ze stronnictwem Czerwonych związana była też bogata rodzina Bobrowskich - dość powiedzieć, że jej członek, Stefan Bobrowski, był w czasie Powstania Styczniowego przewodniczącym Tymczasowego Rządu Narodowego. Siostra Stefana, Ewelina (Ewa) Bobrowska, została żoną Apolla. Z tego związku przyszedł na świat przyszły klasyk literatury światowej – Joseph Conrad, czyli Józef Konrad Korzeniowski.  

Joseph Conrad - zobacz serwis specjalny

"Dziecię, synu powiedz sobie żeś bez ziemi, bez miłości, bez ojczyzny, bez ludzkości, póki Polska – matka w grobie" pisał Apollo Korzeniowski w dniu chrztu syna Józefa Konrada. W tym duchu Apollo wychowywał Konrada. 

Człowiek, którego pamiętano

Autor "Jądra Ciemności" miał zaledwie pięć lat, gdy wybuchło Powstanie Styczniowe. Jego ojciec nie był jego świadkiem, choć gotów był wzniecić insurekcję jeszcze w latach 1853-1856, gdy Rosja zaangażowana była w wojnę krymską. Nim powstanie wybuchło, jego  Apollo został aresztowany za pracę konspiracyjną i po półtorarocznym pobycie w więzieniu, zesłany na Sybir.

Lata 1862-1866 rodzina Korzeniowskich spędziła na zesłaniu. W 1865 roku zmarła matka Konrada, która na zesłaniu nabawiła się gruźlicy. Lata zsyłki odbiły się także na zdrowiu Apolla. Nigdy nie odzyskał młodzieńczego wigoru, zmarł cztery lata po żonie.

Opiekę nad osieroconym Konradem przejęła jego babka, Teofila Bobrowska, a później wuj Tadeusz Bobrowski. Od 1873 roku Józef Konrad mieszkał w Krakowie, którego – w uznaniu zasług ojca – został honorowym obywatelem w wieku lat 12. Pomnik na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie wystawili Apollowi mieszkańcy miasta.

- Dla współczesnych nie był on postacią nieznaną, o czym świadczy chociażby jego pogrzeb, który stał się wspaniałą manifestacją narodową. Cały Kraków szedł za trumną poety i zesłańca – mówił Wacław Zbyszewski. – Co zaś najważniejsze, to fakt, który podkreślili sprawozdawcy. Mianowicie, że ludzie idący za trumną, mianowicie ludzie, którzy stali w oknach na ulicy i wyglądali z okien, płakali.

bm