Pierwszą próbę utworzenia getta w Warszawie Niemcy podjęli już na początku listopada 1939 roku. Na zwołanym posiedzeniu Judenratu funkcjonariusze SS ogłosili, że wszyscy Żydzi w ciągu trzech dni mają zostać skoncentrowani na terenie dzielnicy żydowskiej. Kilkudniowe pertraktacje z Niemcami, prowadzone przez delegację Judenratu na czele z Adamem Czerniakowem, spowodowały tymczasowe odstąpienie od planu.

Jednak od połowy listopada przy wylotach niektórych ulic dzielnicy żydowskiej władze niemieckie zaczęły umieszczać pierwsze ogrodzenia z drutu kolczastego oraz tablice z napisami "Zaraza, wstęp dla żołnierzy wzbroniony".

16 listopada 1940 Niemcy utworzyli getto w Warszawie, największe w okupowanej Polsce. Na obszarze 307 ha znalazło się około 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach.

Powstanie w getcie warszawskim - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Niemieckie plany

30 listopada 1939 szef dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer wydał rozporządzenie dotyczące obowiązkowego noszenia przez Żydów specjalnych opasek. W celu lepszej organizacji prac nad utworzeniem getta w Warszawie 23 stycznia 1940 powołany został Wydział Przesiedleń w Urzędzie Szefa Dystryktu. Na jego czele stanął Waldemar Schön, przedwojenny współpracownik Hansa Franka i Ludwiga Fischera. Wydział do marca 1941 roku sprawował cywilny nadzór nad gettem. Po jego rozwiązaniu rolę tę przejął urząd komisarza żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej.

Schön początkowo planował utworzenie getta na Pradze. Jego zdaniem dzięki temu w sposób naturalny ludność żydowska oddzielona zostałaby od lewobrzeżnej Warszawy. Koncepcja ta spotkała się z krytyką m.in. Zarządu Miasta, który argumentował, że doprowadzi ona do dużych problemów gospodarczych, wynikających m.in. z tego, że Żydzi stanowią ogromną większość rzemieślników warszawskich. Ponadto zwracano uwagę na problemy aprowizacyjne, które musiałyby pojawić się w sytuacji izolowania tak wielkiej liczby ludzi w jednej dzielnicy. W drugiej połowie marca 1940 roku władze niemieckie zażądały od Judenratu, by na własny koszt rozpoczął budowę muru wokół dzielnicy żydowskiej.

W tym samym czasie doszło w Warszawie do zamieszek antysemickich. Polscy chuligani, inspirowani przez Niemców, bili Żydów, wznosili antysemickie okrzyki oraz rabowali żydowskie sklepy i mieszkania. Zajścia te, rejestrowane przez Niemców, miały uzasadniać konieczność przeniesienia ludności żydowskiej do getta dla jej ochrony przed Polakami.

Budowa

Nowa koncepcja Wydziału Przesiedleń pojawiła się w kwietniu 1940 roku. Zakładała ona utworzenie getta na peryferiach Warszawy. Miało się ono składać z dwóch części. Pierwsza obejmowałaby teren Woli i Koła, druga Grochowa. Akcja miała rozpocząć się w lipcu i zakończyć przed zimą. W czerwcu 1940 roku zamknięto prace nad budową muru. Na granicach "obszaru zagrożonego epidemią" umieszczono tablice ostrzegawcze. W zarządzeniu wydanym 7 sierpnia 1940 władze niemieckie nakazywały ludności żydowskiej natychmiastowe opuszczenie dzielnicy niemieckiej. W dzielnicy polskiej mogła ona pozostać jeszcze przez jakiś czas. Natomiast Żydzi przybywający do Warszawy mieli obowiązek kierować się wyłącznie do otoczonej murem dzielnicy.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

We wrześniu akcja przesiedlania Żydów z aryjskiej części miasta rozszerzała się, a jednocześnie plany dotyczące obszaru getta ciągle się zmieniały. 13 września 1940 gubernator Frank wydał rozporządzenie o ograniczeniu swobodnego wyboru zamieszkania i pobytu w Generalnym Gubernatorstwie. Dokument ten stał się formalną podstawą do tworzenia gett na terenie GG.

Piekło w środku miasta

2 października 1940 szef warszawskiego dystryktu Fischer podpisał oficjalne zarządzenie o utworzeniu getta. Załączony do niego został spis ulic wyznaczających granicę dzielnicy żydowskiej. Kolejna decyzja Fischera, wydana dziesięć dni później, dotyczyła podziału Warszawy na trzy dzielnice mieszkaniowe: niemiecką, polską i żydowską. Granice getta od października do połowy listopada wciąż jeszcze ulegały zmianom. Wśród ludności żydowskiej panowała atmosfera paniki i chaosu; mnożyły się również konflikty z ludnością polską o sporne ulice. W związku z zaistniałą sytuacją Niemcy zgodzili się przedłużyć termin zakończenia przesiedleń do 15 listopada.

16 listopada 1940 ludność żydowska została zamknięta w warszawskim getcie. - Jego granice stały się granicami życia i śmierci. Strzegła ich niemiecka żandarmeria, polska policja i żydowska Służba Porządkowa. Bez specjalnej przepustki nie wolno było wyjść z getta ani do niego wejść - mówił historyk literatury Jacek Leociak.

Przez kolejne miesiące granice zamkniętej dzielnicy nieustannie zmieniano, ograniczając jej obszar. Warszawskie getto było największym spośród założonych przez Niemców. Według spisu, dokonanego na rozkaz władz przez Judenrat, w październiku 1939 roku w Warszawie przebywało ok. 360 tysięcy Żydów. Ich liczba zwiększyła się po zarządzeniu wydanym 30 października 1939 roku przez Heinricha Himmlera, które nakazywało przesiedlenie ludności polskiej i żydowskiej do Generalnego Gubernatorstwa z ziem włączonych do Rzeszy. W jego wyniku od listopada 1939 do października 1940 do Warszawy przybyło około 90 tysięcy Żydów. Mimo że liczba mieszkańców getta na skutek wysokiej śmiertelności i ucieczek pozornie malała, to kolejne migracje wciąż zagęszczały dzielnicę, której terytorium jednocześnie się kurczyło.

Od stycznia do marca 1941 roku przybyło do niego około 50 tysięcy Żydów z zachodniej części dystryktu warszawskiego. Wtedy też liczba mieszkańców getta osiągnęła maksimum i wynosiła około 460 tysięcy.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Likwidacja getta

22 lipca 1942 hitlerowcy zaczęli akcję wysiedlania getta, wyruszył pierwszy transport do obozu w Treblince. W ciągu dwóch miesięcy - w ramach tak zwanej "Aktion Reinhard" - 254 tys. ludzi wywieziono do obozu zagłady w Treblince, 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie legalnie pozostało 35 tys. osób, a ok. 25 tys. żyło w ukryciu.

W obozie zagłady w Treblince w sierpniu 1942 roku został zamordowany między innymi wybitny pedagog, pisarz, działacz społeczny i lekarz, Janusz Korczak. Zginął w komorze gazowej wraz ze swymi wychowankami z sierocińca.

Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943. Niemieccy okupanci po zdławieniu powstania w getcie wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackiej. Później na terenie getta przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny.

pap/mk/im

35 lat temu, 3 czerwca 1979 w Topoli pod Belgradem zmarł nagle Tadeusz Kubiak. Polski poeta, satyryk, autor utworów dla dzieci, wieloletni pracownik Polskiego Radia. Miał 55 lat.
Warszawiak z krwi i kości
Urodził się 16 maja 1924 w Warszawie. Był absolwentem Gimnazjum im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Świętokrzyskim. Debiutował w 1943 na łamach konspiracyjnego pisma "Jutro Poezji".
– Bardzo barwna postać, miał bardzo piękny życiorys na początku – mówił krytyk literacki Krzysztof Karasek w aud. Elżbiety Łukomskiej i Doroty Gacek z cyklu "Zakładka literacka" z 2012 roku. – W Warszawie działał w podziemiu, później w AK. Następnie gdzieś w świętokrzyskim w partyzantce.
Studiował filologię polską w Warszawie i Krakowie. Pracował w redakcjach "Pokolenia" i "Po prostu". Podczas swojego pobytu w Krakowie podobno przyjaźnił się z Wisławą Szymborską. W 1948 roku wrócił do Warszawy.
– Tadeusz Kubiak był mitem starówki, każdy dorożkarz go znał – wspominał poeta i dramaturg Zbigniew Jerzyna. – Starówka była pod jakąś jego władzą liryczną. Mieszkał na Piekarskiej i wszyscy go tam znali.
W radiu
W Polskim Radiu pracował od 1948 roku do śmierci. Był autorem i współtwórcą cyklicznych audycji literackich w Programie Drugim takich jak "Radiowe debiuty poetyckie", "Tysiąc znaczeń w jednym wierszu", "Poezja, która pomaga żyć", "Radiowy kabaret poetycki".
– Mam sobie do zarzucenia, że wiele pięknych możliwości twórczych przeszło obok mnie – przyznawał sam Tadeusz Kubiak. – Ale to tylko dlatego, że byłem zbyt pochłonięty pracą redaktora, organizatora życia poetyckiego wokół radia.
– To był drugi dom, tam było tak kameralnie i wszyscy się szanowali, lubili, chciało się tam przychodzić – o "Radiowym kabarecie poetyckim" mówił Zbigniew Jerzyna. – Ludzie byli cudowni i chcieli, żeby dla nich pracować. Czuło się, że człowiek jest potrzebny, że to ma wartość.
Pełen sprzeczności poeta dzieci
Do 1956 roku tworzył poematy na cześć władzy i partii, podporządkowując się normom socjalistycznym. – Potem pisał wiersze, bardzo wzięte zresztą – przypominał Krzysztof Karasek. – Poezję miłosną, tradycyjną. Bardzo dobry był w tej dziedzinie. W zasadzie uważano go za następcę Gałczyńskiego.
Wierszami o miłości jednak nie mógł nikogo zaskoczyć. Dlatego Tadeusz Kubiak znalazł sobie niszę, w której świetnie się odnajdywał, czyli wiersze dla dzieci. – To był jeden z filarów poezji dla dzieci – zaznaczał Karasek. – Pisywał do "Płomyka" i wszystkich dziecięcych pism. Jeśli pozostanie w literaturze, to na pewno za te rzeczy.
Tadeusz Kubiak zmarł na zawał serca w Jugosławii, gdzie miał wydać wybór wierszy. – Pamiętam doskonale ten dzień, to była piękna niedziela – wspominał Andrzej Bednarowicz. – Ten dramat odbył się w scenerii niemal teatralnej, bo była to cerkiew w Topoli.
Posłuchaj audycji i poczuj klimat czasów i miejsc, w których tworzył Tadeusz Kubiak.

mb

Pochodził z artystycznej rodziny. Matka była aktorką, ojciec rektorem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej. Debiutował w "Piwnicy u Plastyków". Od 1964 roku współpracował z kabaretem klubu studenckiego "Hybrydy", później Pod Egidą oraz z kabaretem Gag.
Zmagania z chorobą
– Choroba oddzielała go na długie okresy od rodziny i kolegów – mówiła Małgorzata Kreczmar-Daukszewicz, siostra Adama Kreczmara w audycji Anny Retmaniak. – Na pewno miało to wpływ na jego późniejszą zachłanność towarzyską.
Adam Kreczmar cierpiał na niedrożność przewodów żółciowych w wątrobie. Chorobę tę wykryto u niego  już w dzieciństwie. – Żaden lekarz nie dawał mu perspektywy długiego życia, Adam doskonale o tym wiedział – mówił dr Piotr Lubowiński w 1997 roku. – Przez to żył intensywniej niż inni, mocniej niż inni. Zachowywał się tak, jak najgorszy pacjent przy tej chorobie.
W towarzystwie satyryków
Kabaret nie był dla Kreczmara wyłącznie pracą i sposobem na zarabianie pieniędzy. Ten po prostu przyjaźnił się z kolegami ze sceny i radia: Krzysztofem Daukszewiczem, Stefanem Friedmannem czy Jonaszem Koftą. Do świata satyry wciągnął również Jacka Janczarskiego.
Wspólnie z Jackiem Janczarskim i Jerzym Markuszewskim współtworzył "Ilustrowany Tygodnik Rozrywkowy" nadawany w pierwszej połowie lat 70. XX wieku w Programie 3 Polskiego Radia. – Najciekawszą rzeczą w pracy w radiu były zawsze te improwizowane rozmowy między autorami – mówił Adam Kreczmar w rozmowie z Marią Czubaszek.
Wraz z Jonaszem Koftą i Janem Pietrzakiem prowadził Kabaret pod Egidą.
Nauczyciel życia
– Miał dużą łatwość pisania, z tym, że był niesamowitym perfekcjonistą – podkreślał dr Piotr Lubowiński. – Wszystko, co napisał przerabiał dziesiątki razy. To wszystko musiało być doskonałe.
Krzysztof Daukszewicz, najpierw przyjaciel Adama, a potem i szwagier wspominał, jak Kreczmar wyjaśnił mu na czym polega pisanie piosenek.
– Kiedyś napisałem piosenkę "Poeta i pan Strauss" i to był szczyt mojej dumy, że tyle zawarłem mądrych treści w jednej piosence – wspominał Krzysztof Daukszewicz. – Na co Adam przeczytał i mówi: "Słuchaj, ja bym z tego zrobił 16 piosenek".
– Adam był takim paniczykiem z dobrego domu – mówił Stefan Friedmann w 2010 roku. – Fajny taki: sztywny, zasadniczy, a myśmy wiedzieli, że on wcale taki nie jest.
Adam Kreczmar zmarł 26 sierpnia 1982 w Warszawie, pochowany jest w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Powązkowskim.
Posłuchaj wspomnień o Adamie Kreczmarze.
mb

2 października 2009 roku zmarł Marek Edelman, ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim, uczestnik Powstania Warszawskiego. Po wojnie pracował jako kardiolog. 

Walka o życie swoje i innych

Data i miejsce urodzenia Edelmana jest nieznane: przyjmuje się 1 stycznia 1919 roku (Homel) lub 1 stycznia 1922 roku (Warszawa). Jego rodzice aktywnie działali w organizacjach politycznych. Matka związana była z Bundem, Powszechnym Żydowskim Związkiem Robotniczym na Litwie, w Polsce i Rosji, a ojciec z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi. W czasie II wojny światowej Edelman również należał do Bundu, a od 1942 roku był członkiem (i współzałożycielem) ŻOB-u - Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Po śmierci Mordechaja Anielewicza został ostatnim przywódcą powstania w getcie. Traumatyczne doświadczenia wojenne popchnęły go do podjęcia studiów medycznych w Łodzi. Walka o ludzkie życie stała się dla niego celem nadrzędnym. W 1951 roku ukończył studia na Akademii Medycznej, a następnie rozpoczął specjalizację kardiologiczną.

- Priorytetem dla niego było życie i zdrowie człowieka - każdego - zaznaczała jego przyjaciółka Anna Dodziuk. - Zawsze myślałam, że gdybym miała być śmiertelnie chora, to bardzo chętnie znalazłabym się pod jego opieką - tłumaczyła.

"Zdążyć przed Panem Bogiem"

W latach 70. Hanna Krall, dziennikarka "Polityki", wyjechała do Łodzi, żeby przygotować reportaż o operacjach serca. O konsultację poprosiła kardiochirurga Marka Edelmana. Na pierwszy plan rozmowy wysunął się jednak temat powstania w getcie warszawskim. Edelman przerwał milczenie.

30 lat po tych dramatycznych wydarzeniach, ostatni żyjący członek sztabu powstańczego ŻOB wypowiedział na głos słowa, które oburzyły wielu. Nie bał się uświadomić sobie i innym, że życie w skrajnych warunkach może wyzwolić zupełnie niespodziewane reakcje. Ludzie skupiali się na własnym przetrwaniu, zapominając o zasadach moralnych.

Nie przebierał w słowach

- Miał czujnik na czystość intencji - podkreślała redaktor Anna Dodziuk w 2009 roku. - Ponadto nie lubił, jak ludzie się nad sobą użalają - wyjaśniła.

Edelman znany był ze swojej bezkompromisowości i prostolinijności. Ci, którzy go dobrze znali wiedzieli, że pochwała w jego ustach nie jest codziennością, a największym wyrazem przyjaźni jest krytyczna uwaga.

- Jego ostry sposób mówienia był zasłoną dymną przed tym, żeby się nie wzruszyć - mówiła Julia Hartwig.

- To Markowi zawdzięczam wgląd w takie ludzkie sprawy, do których sam nie miałem nigdy dostępu i wobec których byłem po prostu bezradny - wspominał przyjaciela Jacek Bocheński.

Na skraju życia i śmierci

W ostatnich latach życia, jak wspominają ci, którzy go znali, Marek Edelman znacznie podupadł na zdrowiu. Wciąż jednak potrafił ostro i stanowczo wyrażać swoje zdanie. - Ogień, który zawsze miał w sobie nie wygasał - podkreślał Jacek Bocheński. - On się dalej zapalał, beształ ludzi, wygłaszał swoje radykalne sądy - tłumaczył.

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. 2 października 2009 zmarł z powodu niewydolności oddechowej.

- Był odludkiem - zaznaczała Paula Sawicka. - Mimo że lubił ludzi, lubił się przyjaźnić, miał wielu znajomych, lubił prowadzić bujne życie towarzyskie, to lubił też samotność - dodała.

mb