15 maja 1890 roku urodził się Ferdynand Goetel, jeden z najwybitniejszych i najpopularniejszych twórców 20-lecia międzywojennego, badacz zbrodni katyńskiej.

Goetel żył w czterech epokach. Swoją działalność zaczynał w okresie "Młodej Polski". Na początku I wojny światowej został internowany przez Rosjan i zesłany do dalekiego Taszkientu. Tam na własne oczy zobaczył, na czym polega rewolucja bolszewicka i czym staje się komunizm.

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Zmuszony do wstąpienia w szeregi armii rosyjskiej, zbiegł i przez Indie powrócił do Polski. Przeżycia z ogarniętej rewolucją Rosji znalazły swój wyraz w książce "Przez płonący wschód".

Po powrocie do kraju stał się świadkiem odradzającej się po latach niewoli ojczyzny. Sympatyzował z Józefem Piłsudskim. W międzywojniu stał się sławnym pisarzem. Jego utwory, powieści i nowele były znane w całej Europie. Prowadził też polski oddział PEN Clubu i pełnił funkcję przewodniczącego Związku Zawodowego Literatów Polskich.

Po wybuchu II wojny światowej Ferdynand Goetel pozostał w kraju. W Warszawie, w trudnych warunkach okupacji hitlerowskiej, udzielał wszechstronnej pomocy całemu środowisku literackiemu. Zaangażował się też w działalność podziemną. Wraz z Wilamem Horzycą prowadził konspiracyjne pismo "Nurt".

W 1943 roku z ramienia Czerwonego Krzyża wziął udział w niemieckiej misji do Katynia. To świadectwo ciążyło na nim do końca życia. Nie miał wątpliwości, otwarcie pisał i mówił o Sowietach jako sprawcach zbrodni.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie Polski stał się niewygodnym świadkiem zbrodni katyńskiej. Prześladowany przez władze komunistyczne musiał uciekać z kraju i do końca życia mieszkał na emigracji. Twórczość i nazwisko Ferdynanda Goetla objęto najściślejszymi zapisami cenzury. Przedwojenne publikacje pisarza wznowiono dopiero po 1989 roku.

 mjm

4 grudnia, dzień po spotkaniu z polskimi generałami, Stalin podpisał porozumienie z gen. Władysławem Sikorskim w sprawie wspólnej walki przeciw Hitlerowi. Premierowi Rządu RP na uchodźstwie zależało na wyegzekwowaniu warunków układu, jaki zawarł z ambasadorem ZSRR w Londynie w lipcu 1941 roku.

- Żołnierze polscy będą się bić ze wspólnym wrogiem o oswobodzenie swojej ojczyzny - mówił gen. Sikorski po podpisaniu porozumienia z 4 grudnia 1941. - Razem z wami, gdyż Rosja sowiecka zrozumiała, że silna Polska rządząca się wewnętrznie zgodnie z duchem czasów, zgodnie z własną tradycją jest nieodzownym czynnikiem trwałej równowagi europejskiej. Wierzę zaś, że Rosja nie zapomni w przyszłości, iż Polska biła się razem z nią ze śmiertelnym wrogiem wszystkich Słowian - Niemcami.

Jak doszło do tego, że niedawny agresor stał się niespodziewanie sojusznikiem?

Układ Sikorski-Majski: pod egidą Brytyjczyków

22 czerwca 1941 III Rzesza zaatakowała ZSRR. Stalin z sojusznika Hitlera stał się sprzymierzeńcem Churchilla. Brytyjczykom zależało na zbudowaniu skutecznej, antyhitlerowskiej koalicji. To wymagało wznowienia dyplomatycznych stosunków polsko-sowieckich zerwanych 17 września 1939, po agresji sowieckiej na Polskę. Gen. Władysław Sikorski sądził, że to dobra okazja, by skłonić ZSRR do uszanowania zasad pokoju ryskiego z 1921 roku.

30 lipca 1941 roku doszło do podpisania układu między Władysławem Sikorskim, premierem Rządu RP na uchodźstwie, a Iwanem Majskim, ambasadorem ZSRR w Londynie. Porozumienie zakładało unieważnienie postanowień niemiecko-sowieckich dotyczących rozbioru Polski w 1939 roku, współpracę Polski i Sowietów w walce z Niemcami i utworzenie Armii Polskiej w ZSRR podlegającej Rządowi RP w Londynie. Ponadto, objęci amnestią mieli zostać wszyscy Polacy przebywający w sowieckiej niewoli.

Podpisaniu traktatu, w którym zwrot zagrabionych przez Związek Radziecki ziem nie był ujęty wprost, sprzeciwiał się prezydent Władysław Raczkiewicz, nieufny był generał Kazimierz Sosnkowski. Jednak Sikorski znajdował się w patowej sytuacji: wobec przystąpienia Sowietów do koalicji, znaczenie Polski jako alianta gwałtownie malało. Premier musiał mieć również świadomość, że układ jest szansą na wyciągnięcie tysięcy Polaków z piekła sowieckich łagrów.

Sowieci piętrzą trudności

Misję tworzenia Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR powierzono gen. Władysławowi Andersowi. Realizacja układu Sikorski-Majski od początku napotykała na trudności ze strony ZSRR: ciągnącym ku punktom poborowym tworzącej się armii Andersa Polakom utrudniano podróż. Ponadto, strona sowiecka za obywateli polskich uważała tylko osoby polskiej narodowości - zabroniono przyjmowania w szeregi polskich sił Białorusinów i Ukraińców żyjących przed wojną na terenach Rzeczpospolitej.

W porozumieniu z 4 grudnia 1941 Stalin zobowiązywał się do zwiększenia zaopatrzenia polskich sił w żywność i zwolnienia z łagrów pozostających tam Polaków. Poprawa sytuacji w nowo tworzącej się armii była jednak szczątkowa. W związku z tym rząd RP w Londynie zdecydował o ewakuacji polskich żołnierzy na Bliski Wschód. Nie wszyscy nasi rodacy zdążyli dołączyć do szeregów armii Andersa. W ZSRR pozostały tysiące Polaków.

Poszukiwania "zaginionych"

Nadal nie wiadomo było jednak, co stało się z tysiącami polskich oficerów zatrzymanych po 17 września 1939. Po podpisaniu porozumienia Stalina z gen. Sikorskim w 1941 roku strona polska zdecydowała się na własną rękę szukać śladów po "zbiegłych do Mandżurii". Pełnomocnikiem polskich władz w tej sprawie został Józef Czapski, były więzień Starobielska, jeden z ocalałych oficerów wziętych do sowieckiej niewoli w 1939 roku.

- Jak się dowiedziałem o zaginięciu kilku tysięcy moich kolegów, to napisałem do gen. Andersa, żeby pozwolił mi się tą sprawą zająć - wspominał po latach Józef Czapski. - W Moskwie napotykałem mur nad murami: czekałem długo, dotarłem do prawej ręki Berii (szef NKWD – przyp red.), dalej nie doszedłem. Czapski, mimo zbywania przez władze sowieckie, swoje śledztwo prowadził uparcie, choć bezskutecznie do kwietnia 1942 roku. Wraz z resztą sił Andersa ewakuował się z ZSRR na Bliski Wschód.

Straszliwa prawda

13 kwietnia 1943 roku los zaginionych oficerów stał się jasny: Niemcy odkryli w lasach katyńskich masowe groby pomordowanych Polaków. Gdy Rząd RP na uchodźstwie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie zbrodni, Związek Radziecki 25 kwietnia jednostronnie zerwał stosunki dyplomatyczne z władzami polskimi w Londynie.

Kliknij w obrazek i zobacz serwis specjalny:

bm

39 lat temu, 31 stycznia 1985 zmarł, Józef Mackiewicz, pisarz i dziennikarz, brat Stanisława Cata-Mackiewicza, świadek ekshumacji grobów katyńskich. Był jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci polskiej emigracji. Posłuchaj dlaczego.

Przed wybuchem II wojny światowej pracował w Wileńskim "Słowie", gdzie redaktorem naczelnym był jego starszy brat - Stanisław Cat-Mackiewicz.

Kontrowersje

Kontrowersje na temat postaci Mackiewicza wzbudza to, czym zajmował się po zajęciu Wilna przez Niemców. Został wtedy redaktorem w polskojęzycznym, gadzinowym "Gońcu Codziennym". AK wydała na Mackiewicza wyrok śmierci.

- Na skutek protestów różnych środowisk wileńskich ten wyrok został cofnięty przez dowódcę Okręgu Wileńskiego AK, gen. Krzyżanowskiego - mówił siostrzeniec Mackiewicza, pisarz Kazimierz Orłoś w audycji "Józef Mackiewicz - rodzinny punkt widzenia" Ewy Stockiej-Kalinowskiej.

- Żaden z jego artykułów i fragmentów prozy nie miał w najmniejszym stopniu antypolskiego i proniemieckiego charakteru. Ich ostrze było wyraźnie antysowieckie, a ostatnią z tych publikacji był reportaż z odkrycia grobów pomordowanych oficerów w Katyniu - mówił Włodzimierz Odojewski na antenie Radia Wolna Europa.

Katyń

Mackiewicz został zaproszony do oględzin masowych grobów przez Niemców. Dziennikarz otrzymał przyzwolenie na udział w ekshumacji od polskich władz podziemnych.

W 1944 roku zaczęła się jego ucieczka na zachód przed Sowietami. W styczniu 1945 roku dotarł do Rzymu, gdzie został oczyszczony przez sąd koleżeński z zarzutów o kolaborację i opracował obszerny raport na temat zbrodni katyńskiej.

KATYŃ -zobacz serwis specjalny Polskiego Radia >>>>>

Trudny los na emigracji

Po wojnie przebywał w Londynie. Tam współpracował z czasopismami emigracyjnymi. W 1955 roku przeprowadził się do Monachium, które - dzięki otwarciu Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa - stało się kolejnym politycznym centrum emigracji.

- Monachium nie okazało się dla niego szczęśliwym miejscem. Został niedoceniony przez emigrację, a przez jej część był zwalczany - mówiła historyk dr Małgorzata Ptasińska.

W Monachium nadal publikował. Wydał m.in. książki krytykujące politykę Watykanu wobec ZSRR.

bm