20 stycznia 1942 roku na konferencji w Wannsee pod Berlinem Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) przedstawił plan "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej", którego konsekwencją miała być eksterminacja 11 milionów europejskich Żydów.

Posłuchaj relacji świadków, którzy przeżyli w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birekenau.

Konferencja początkowo miała się odbyć 9 grudnia 1941 roku. Na ten dzień szef RSHA Reinhard Heydrich zaprosił przedstawicieli nazistowskich władz państwowych i SS w celu podjęcia przygotowań "koniecznych dla rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie w aspekcie organizacyjnym, rzeczowym i materialnym". Termin planowanej narady przesunięty został jednak o kilka tygodni ze względu na japoński atak na Pearl Harbor i przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych.

12 grudnia 1941 roku, a więc dzień po wypowiedzeniu przez Niemcy wojny Stanom Zjednoczonym, Adolf Hitler wygłosił w Kancelarii Rzeszy przemówienie do reichsleiterów i gauleiterów, w którym oskarżył Żydów o rozpętanie wojny światowej. Joseph Goebbels w swoich dziennikach zanotował: "Co do kwestii żydowskiej Fuehrer jest zdecydowany zrobić z tym porządek. Przepowiedział, że jeżeli wywołają kolejną wojnę światową, doświadczą własnego unicestwienia. To nie były puste słowa. Oto mamy wojnę światową. Unicestwienie żydostwa musi stać się nieuniknionym skutkiem. Na tę kwestię trzeba patrzeć bez sentymentów".

16 grudnia 1941 roku gubernator Hans Frank, zwracając się do wysokich urzędników administracji, mówił: "W Generalnym Gubernatorstwie mamy 2,5 miliona - a z tymi, którzy są spokrewnieni i tym podobne, 3,5 miliona Żydów. Nie możemy rozstrzelać 3,5 miliona Żydów, nie możemy ich otruć, ale musimy być w stanie podjąć kroki prowadzące do skutecznej eksterminacji".

O II WOJNIE W SERWISIE RADIA WOLNOŚCI

20 stycznia 1942 roku w Wannsee pod Berlinem rozpoczęła się przełożona konferencja na temat "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" (Endloesung der Judenfrage) zorganizowana przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Przybyło na nią kilkunastu nazistowskich funkcjonariuszy reprezentujących najważniejsze instytucje III Rzeszy zaangażowane w program Zagłady: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Okupowanych Terytoriów Wschodnich, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Biuro Planu Czteroletniego i Generalnego Gubernatorstwa. Obok szefa RSHA Heydricha obecni byli m.in. szef Gestapo Heinrich Mueller, dowódcy policji bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie i na Łotwie - Karl Schoengarth i Otto Lange, oraz Adolf Eichmann - ekspert RSHA do spraw deportacji.

Przebieg narady, która trwała 90 minut, tak przedstawia prof. Michel Burleigh: Heydrich, który wziął na siebie ciężar "rozstrzygania problemu żydowskiego", wyjawił niedwuznacznie, że Żydzi mają zginąć, przy czym najsilniejsi fizycznie, którzy przetrwają niewolniczą pracę, będą zgładzeni z zastosowaniem jakiejś radykalniejszej metody. Zebrani biurokraci nie wyrazili sprzeciwu. W końcu Heydrich stwierdził, że osobiście odpowiada za realizację "ostatecznego rozwiązania", i to zarówno kwestii dotyczących samej likwidacji Żydów, jak i tego, czy Żydów należy deportować - "bez oglądania się na granice geograficzne".

Dyskusji nie było

Nikt z obecnych - pisze prof. Burleigh - nie przejawiał ochoty do dyskusji nad którymś z tych zagadnień. [...] Heydrich i ludzie z SS nakreślili ogólny zarys problemu i wyjawili, jak mają zamiar go rozwiązać. Odetchnąwszy z ulgą, nie słysząc od obecnych nawet słowa sprzeciwu wobec tego potwornego przedsięwzięcia, a także podekscytowany władzą, jaka mu przypadła, Heydrich udał się na krótką naradę z Eichmannem i Muellerem w jednym z bocznych pokojów i tam uczcił okazję koniakiem, wyzbywając się napięcia. Okazało się, że nie wynikły problemy, jakich oczekiwał w związku uzyskaniem zgody na wymordowanie jedenastu milionów ludzi. (M. Burleigh "Trzecia Rzesza. Nowa historia").

Według protokołu konferencji, zagładzie miało ulec 11 milionów europejskich Żydów, w tym 5 milionów na terenach ZSRS i ponad 3 miliony w Generalnym Gubernatorstwie.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Nazistowskie plany eksterminacji przyjęte w Wannsee obejmowały również ludność żydowską, która na początku 1942 roku znajdowała się poza terenami kontrolowanymi przez III Rzeszę. "Ostateczne rozwiązanie" miało więc dotyczyć także Żydów z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwajcarii, Hiszpanii czy Turcji.

W protokole z narady w Wannsee zapisano: "Żydzi mają być użyci jako siła robocza na terytoriach wschodnich. Ci, którzy są zdolni do pracy, zostaną podzieleni na grupy czy ekipy - osobno mężczyźni i kobiety - i ewakuowani do określonych miejsc. Podczas przesiedlania mają być użyci do budowy dróg, co wyeliminuje większą ich część. Ci, którym uda się przeżyć muszą być traktowani w wiadomy sposób. Każde uchybienie w tej dziedzinie doprowadzić by mogło do odnowienia się Żydostwa w Europie".

O to, ażeby właśnie od Generalnego Gubernatorstwa rozpocząć realizację "ostatecznego rozwiązania" na konferencji prosił jego przedstawiciel, sekretarz stanu Josef Buehler, który jak najszybciej chciał "usunąć" ze swojego terenu 2,5 miliona Żydów. Po konferencji w Wannsee, w celu przyspieszenia działań eksterminacyjnych, naziści rozpoczęli budowę obozów zagłady, w których Żydzi mieli być mordowani w komorach gazowych. Pierwszy taki obóz powstał jeszcze w grudniu 1941 roku w Chełmnie nad Nerem. W ciągu następnych miesięcy powstały obozy w Bełżcu, Sobiborze, Treblince, na Majdanku i Auschwitz-Birkenau.

Do obozów zagłady Żydów przywożono z gett utworzonych przez Niemców na ziemiach polskich, a także z innych krajów europejskich okupowanych przez III Rzeszę. Ogromna większość ofiar mordowana była tuż po przybyciu do obozów. Wypędzeni z wagonów ludzie musieli zostawić bagaż, a następnie pod pozorem kąpieli kierowano ich do przypominających łaźnie komór gazowych, gdzie byli uśmiercani. Zwłoki pomordowanych uprzątali więźniowie z tzw. Sonderkommano, paląc je w krematoriach lub specjalnych dołach.

Machina śmierci

Stworzony przez nazistów system eksterminacji ludności żydowskiej był przerażająco sprawny. W Treblince w ciągu jednego dnia można było zagazować 10-12 tysięcy osób.

Oblicza się, że w obozach zagłady Niemcy zamordowali blisko 3 milionów Żydów. W Auschwitz-Birkenau około 960 tysięcy, w Treblince około 900 tysięcy, w Bełżcu około 500 tysięcy, w Sobiborze około 250 tysięcy, w Chełmnie nad Nerem około 150 tysięcy, na Majdanku około 60 tysięcy.

Poza obozami zagładami Żydzi ginęli w masowych egzekucjach, umierali z głodu i chorób w gettach, w czasie transportów na miejsce Zagłady, a także podczas "Marszów Śmierci" organizowanych przez Niemców w czasie ewakuacji obozów pod koniec wojny. Liczbę Żydów zamordowanych przez nazistów i ich sojuszników w czasie II wojny światowej ocenia się łącznie na około 6 milionów. Prawie 5 milionów z nich zgładzono na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę. Blisko 3 miliony ofiar to polscy Żydzi.

pd

- Wiele wskazuje na to, że termin "noc kryształowa" narodził się w ministerstwie propagandy Rzeszy jako celowe i eufemistyczne nazwanie pogromów żydowskich – mówił w Polskim Radiu historyk Cezary Król.

Miały one miejsce w nocy z 9 na 10 listopada 1938 w większych miastach niemieckich i austriackich. Ofiarami padły synagogi, domy, sklepy, zakłady przemysłowe należące do Żydów.

Posłuchaj audycji "Z dziejów historii najnowszej" i dowiedz się, dlaczego zamach Herszela Grynszpana w Paryżu był pretekstem do antyżydowskich wystąpień.

Mechanizm pogromu uruchomił – po ustnej akceptacji Hitlera - minister propagandy Rzeszy Joseph Goebbels. Oddziały SS, NSDAP atakujące Żydów miały być chronione przez policję. Rankiem 10 listopada hitlerowska propaganda przedstawiała falę zniszczeń jako spontaniczne wystąpienia w geście solidarności z zabitym w Paryżu niemieckim dyplomatą.

- W istocie noc kryształowa należała do przedsięwzięć ukartowanych z zimną krwią, do których przeciętni przedstawiciele przyłączyli się w bardzo skromnym zakresie – podkreślił Cezary Król.

Wydarzenie to określane bywa również innymi nazwami: "noc hańby", "pogrom listopadowy", "niemiecka noc", "noc Żydów", "noc kryształowa Rzeszy", "dzień tłuczonego szkła".

Jak mówił historyk Cezary Król rezultat kryształowej nocy był przerażający. Zniszczono 7,5 tysiąca firm żydowskich, głównie sklepów i zakładów usługowych, spalono 171 synagog, zamordowano 91 Żydów, odnotowano liczne przypadki gwałtów. Do obozów koncentracyjnych wywieziono 26 tysięcy osób.

Noc kryształowa dała też pretekst do kolejnych zmian prawnych wykluczających obywateli Niemiec żydowskiego pochodzenia we wszystkich aspektach życia społeczno-gospodarczego. Kolejne ograniczenia zaczęto wprowadzać już od 12 listopada – Żydzi musieli zapłacić za wyrządzone zniszczenia, nie mogli chodzić do kin i teatrów oraz na koncerty i wystawy, usunięto żydowskie dzieci ze szkolnictwa publicznego. W grudniu tego samego roku zabrano im prawa jazdy, a lekarzom i adwokatom zabroniono wykonywania zawodu.

- Była to już wyraźna zapowiedź holocaustu, wszczęcie organizacyjnych przygotowań do fizycznej eksterminacji europejskich Żydów - dodał Cezary Król.

im

Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w 1939 roku Łódź została włączona w granice III Rzeszy, a jej nazwę zmieniono na Litzmannstadt na cześć generała Carla von Litzmanna, zwycięskiego dowódcy bitwy pod Łodzią z 1914 roku. 8 lutego 1940 roku powstało Ghetto Litzmannstadt, które zostało całkowicie odcięte od reszty miasta. Było drugim co do liczebności gettem i przetrwało aż do lata 1944 roku.

"Prezes" Chaim Rumkowski

Tak długie przetrwanie łódzkiego getta było możliwe dzięki kontrowersyjnej działalności Chaima Rumkowskiego, przewodniczącego Judenratu w Łodzi, który zarządzał dzielnicą żydowską. Do dzisiaj trwają spory wokół jego postawy podczas okupacji niemieckiej, wiele osób zarzuca mu kolaborację z nazistami i współudział w Holokauście.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Był oskarżany o despotyczne rządy i bezwzględne posłuszeństwo wobec szefa niemieckiej cywilnej administracji getta Hansa Biebowa.

Chaim Rumkowski podkreślał, że wykonywanie rozkazów i praca na rzecz III Rzeszy jest jedyną możliwością na przeżycie. Jego obrońcy uważają, że dzięki takiej postawie udało się maksymalnie odwlec moment likwidacji getta w Łodzi aż do lata 1944 roku, co pozwoliło uratować życie części jego mieszkańców. Tak długie istnienie getta było ewenementem.

"Oddajcie mi swoje dzieci"

Wielka szpera (z niem. Allgemeine Gehsperre) oznaczała całkowity zakaz wychodzenia z domu. Była przełomowym momentem w historii funkcjonowania łódzkiego getta, akcja odbyła się w dniach 5-12 września 1942 roku. Jedynymi zwolnionymi z wywózki były rodziny uprzywilejowanych osób pracujących w policji albo kierownictwie getta.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Akcję wysiedleńczą zapowiedział Chaim Rumkowski w przemowie wygłoszonej 4 września. Jak mówił do mieszkańców getta:

"Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas, abyśmy zrezygnowali z tego, co mamy najlepszego – naszych dzieci i Starszych. […] W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci! […] Muszę przygotować tę trudną i krwawą operację, muszę odciąć gałęzie, aby ocalić pień. Muszę zabrać dzieci, ponieważ jeżeli tego nie zrobię, inni mogą być także zabrani – broń Boże. […] Wyciągam do was moje złamane, trzęsące się ręce i błagam: dajcie tym rękom ofiary! Tylko tak możemy zapobiec przyszłym cierpieniom i zbiorowość 100 000 Żydów może być zachowana."

Od 5 września obowiązywał zakaz poruszenia się po łódzkim getcie, a żydowscy policjanci rozpoczęli wyłapywanie ludzi przeznaczonych do deportacji. 7 września do getta wkroczyli Niemcy, którzy byli niezadowoleni z postępów akcji. 12 września odwołano zakaz ruchu, a dwa dni później zakłady ponownie zaczęły pracę. Dzielnica żydowska wróciła do życia, które już nigdy nie było takie, jak przed wielką szperą.

Żydzi wywiezieni z getta w Łodzi trafili do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

– Transporty witał oficer, który przypominał wojaka Szwejka, przyzwoity na oko człowiek i zapraszał ich do łaźni, w której mieli się oczyścić po trudnych warunkach w Łodzi. Szli aleją z flagami Czerwonego Krzyża. I ci biedni czescy, niemieccy, austriaccy Żydzi z ufnością wsiadali do ciężarówek, w których puszczano spaliny – powiedział Andrzej Bart w audycji z cyklu "Spotkania po zmroku".

Posłuchaj audycji na temat historii z łódzkiego getta.

sa

28 października 1938 roku władze III Rzeszy deportowały do Polski około 17 tys. Żydów z polskimi dokumentami. Najwięcej z nich – około 9,5 tys. – zmuszono do przekroczenia polskiej granicy w rejonie Zbąszynia.

Tzw. Polenaktion była wykorzystaniem sytuacji stworzonej przez polski Sejm, który 31 marca 1938 roku uchwalił ustawę o pozbawieniu obywatelstwa Polaków przebywających nieprzerwanie na obczyźnie przez dłużej niż pięć lat po odzyskaniu niepodległości. To prawo miało powstrzymać powrót polskich Żydów, którzy byli zagrożeni antysemickimi prześladowaniami w Niemczech i Austrii.

Pomoc polskich ambasadorów

Akcja wysiedleńcza została zapowiedziana już dwa dni przed rozpoczęciem działań. 26 października Reinhard Heydrich, szef służby bezpieczeństwa Rzeszy, wydał rozporządzenie, które zapowiadało wydalenie z Niemiec wszystkich Żydów z polskim obywatelstwem. Niemal natychmiast zostały wystosowane nakazy deportacji osób nim objętych.

W dniach 28-29 października została zorganizowana akcja wysiedleńcza, która objęła 17 tysięcy polskich Żydów. Deportowani często nie mieli nawet czasu, aby zabrać ze sobą dobytek. Musieli wyruszyć w stronę polskiej granicy w specjalnych pociągach jedynie z paroma ubraniami i drobną ilością pieniędzy.

Sprawiedliwi ambasadorzy. Polscy dyplomaci, którzy pomagali Żydom

Deportowanym z pomocą ruszyła polska dyplomacja. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zagroziło, że na działania III Rzeszy odpowie wysiedleniem niemieckich obywateli z obszaru II RP. Z kolei polski konsul w Lipsku, Feliks Chiczewski otworzył drzwi siedziby konsulatu dla wypędzonych. Ponadto wydawał polskie paszporty, co pozwalało Żydom legalnie przekroczyć  granicę. Chiczewski nie ograniczał się tylko do tego i osobiście wyszukiwał w Lipsku przypadki dręczenia Żydów przez niemiecką policję i bojówki SA i podejmował w ich sprawie interwencje.

Obóz w Zbąszyniu

Większość przesiedleńców została przetransportowana do stacji kolejowej w Neu Bentschen (dzisiejszy Zbąszynek) – ostatniego przystanku przed polską granicą. Ci, którzy posiadali polskie dokumenty, mogli przekroczyć granicę i znaleźć schronienie w obozie przejściowym w Zbąszyniu. W gorszej sytuacji znaleźli się Żydzi o statusie bezpaństwowców, którzy musieli koczować na pasie ziemi niczyjej pomiędzy niemiecką a polską granicą.

Archiwum Ringelbluma - niezwykłe świadectwo Zagłady

W pomoc dla wysiedleńców przebywających w obozie w Zbąszyniu zaangażowały się polskie i żydowskie organizacje charytatywne. Jednym z najbardziej zasłużonych w niesieniu pomocy dla uchodźców był Emanuel Ringelblum, historyk i przyszły twórca organizacji Oneg Szabat, która gromadziła materiały dokumentujące życie w warszawskim getcie.

Pretekst do pogromu nocy kryształowej

Polenaktion miała duże znaczenie dla wydarzeń tzw. nocy kryształowej, największego pogromu w III Rzeszy. Został przeprowadzony w nocy z 9 na 10 listopada 1938 w większych miastach niemieckich i austriackich. Jego nazwa pochodzi od potłuczonych szyb witryn żydowskich sklepów i prawdopodobnie została wymyślona przez ministerstwo propagandy Rzeszy.

Noc kryształowa - niemiecka noc hańby

Pretekstem do pogromu stało się morderstwo Ernest vom Ratha, niemieckiego dyplomaty w Paryżu. Jego sprawcą był Herszel Grynszpan, młody Żyd polskiego pochodzenia, którego rodzina w 1911 roku osiedliła się w Niemczech.

Grynszpan od 1936 roku przebywał w stolicy Francji, gdzie pod koniec października dotarły do niego wiadomości o wysiedleniu z Rzeszy Żydów polskiego pochodzenia. Wśród nich znaleźli się jego rodzice, co wywołało wściekłość u siedemnastolatka.

– Kierując się motywem zemsty i pragnąć zwrócić uwagę międzynarodowej opinii publicznej na prześladowanie Żydów w III Rzeszy, Grynszpan chciał właściwie zastrzelić ambasadora niemieckiego. Wskutek pomyłki kule trafiły Ratha, który w dwa dni później zmarł – mówił prof. Eugeniusz Cezary Król w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej – Niemcy".

sa

80 lat temu, 3 listopada 1943 roku, Niemcy przeprowadzili akcję "Erntefest" ("Dożynki"), której celem było wymordowanie wszystkich ocalałych do tej pory Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. W tym dniu w obozach na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach oraz w innych obozach w dystrykcie lubelskim zgładzono niemal wszystkich więźniów pochodzenia żydowskiego - około 42 tysiące osób.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjny

W obawie przed buntami

Mord przeszedł do historii również pod nazwą "Krwawej środy". Była ona ostatnim akordem prowadzonej od 16 marca 1942 akcji "Reinhardt". Jej celem było wymordowanie Żydów z Generalnego Gubernatorstwa. Dlaczego w listopadzie następnego roku Niemcy zdecydowali się na przyspieszenie eksterminacji? Jednym z czynników były bunty zamkniętych w gettach i obozach koncentracyjnych. W kwietniu 1943 roku wybuchło powstanie w getcie warszawskim, w sierpniu broń podnieśli Żydzi z getta w Białymstoku. Bunty więźniów wybuchały w obozach w Sobiborze (2 sierpnia) i w Treblince (14 października). Obawa przed kolejnymi wystąpieniami skłoniła Heinricha Himmlera, Reichsführera SS i Policji, drugą osobę w III Rzeszy, do wydania rozkazu o natychmiastowej eksterminacji pozostałych Żydów. 

Więźniowie najpierw zostali zmuszeni do kopania rowów - rozpuszczono wśród nich pogłoskę, że mają to być okopy na wypadek ataku partyzantów. Nie wiedzieli, że kopią własne groby. Masakra rozpoczęła się nad ranem. 

W mordowaniu Żydów brały udział załogi obozów, Sicherheitspolizei (policji bezpieczeństwa) i żołnierze Waffen-SS. Odgłosy strzałów i krzyki konających zagłuszano muzyka - z głośników ciężarówek wypożyczonych od oddziału propagandy NSDAP rozbrzmiewała melodie walców Straussa. 

- Widzimy na szosie z Lublina, w kierunku obozu, wijącą się czarną wstęgę. Podchodzi bliżej, okazuje się, że to pędzą w kierunku obozu tysiące ludzi. Popędzani ze strasznym krzykiem przez SS-manów. Nie idą koło naszej bramy. Widzimy tylko takie podskakujące głowy, bo są w biegu. Od czasu do czasu rozlega się strzał. To giną ci, którzy nie mogła nadążyć - wspominał jeden z więźniów Majdanka na antenie Polskiego Radia. 

"Majdanek to było piekło". 77 lat temu wyzwolony został niemiecki obóz śmierci

Niezatajona zbrodnia

Świadectwo mordu w obozie koncentracyjnym na Majdanku, gdzie Niemcy zabili tego dnia 18 tysięcy osób, dają byli więźniowie: Ewa Kozłowska-Walecka, Michał Wójtowicz oraz Marian Lipecki.

- Prowadzili więźniów do baraku po pięćdziesięciu. Tam kazali im się rozbierać. Nadzy wychodzili z tej szopy. SS-mani mordowali ludzi pięćdziesiątka po pięćdziesiątce; to było tak zorganizowane, że momentalnie oni potrafili całe setki i tysiące przepędzać i rozstrzeliwać. Krematorium nie mogło nadążyć ze spaleniem ponad 18 tysięcy ludzi. Ciała układali warstwami i podpalali całe stosy. Widok był makabryczny. I te płonące ciała wydzielające okropny odór - wspomina Marian Lipecki.

Pod koniec egzekucji z 45 tys. Żydów zgromadzonych w obozach na terenie Lubelszczyzny pozostawiono 650 żydowskich więźniów. Pozostałe przy życiu Żydówki zmuszono do przeszukiwania mienia pozostawionego przez ofiary. Większość z kobiet zginęła w 1944 roku w Auschwitz. Mężczyzn zatrudniono do palenia ciał ofiar. Większość po wykonaniu zadania została zamordowana. 

Akcja palenia zwłok miała na celu utajnienie zbrodni. Stało się inaczej. Pamięć o wydarzeniach przechowali polscy więźniowie obozu na Majdanku, którym udało się przeżyć wojnę. 

mk/bm

Aktion Reinhardt

22 lipca 1942 roku wyruszył pierwszy transport z ponad 6. tysiącami Żydów. Do września, w ramach tzw. Aktion Reinhardt, do Treblinki z getta warszawskiego trafiło około 300 tysięcy Żydów.

19 lipca 1942 roku, Himmler nakazał zakończenie "likwidacji" ludności żydowskiej do końca roku. Trzy dni później, 22 lipca, na zwołanym o 10. rano posiedzeniu Rady Żydowskiej, pełnomocnik Einsatz Reinhardt, osławiony Herman Hoefle, przedstawił szczegółowe rozporządzenia wykonawcze dotyczące "przesiedlenia na wschód".

Punktem zbornym był plac leżący w sąsiedztwie Dworca Gdańskiego, przylegający do ulic Stawki, Niskiej i Zamenhofa, służący dotąd jako "korytarz" między gettem a dzielnicą aryjską. Miejsce to stało się "placem przeładunkowym" - Umschlagplatz. Pierwszego dnia akcji spędzono tam, wtłoczono do wagonów i wywieziono do Treblinki 6250, a następnego dnia 7300 ludzi. Przewodniczący Rady Żydowskiej Adam Czerniaków popełnił samobójstwo. W liście do Zarządu Gminy tak tłumaczył ten krok: "Postanowiłem odejść. (...) Jestem bezsilny, serce pęka mi z żalu. Dłużej znieść tego nie mogę. Mój czyn wykaże prawdę i może naprowadzi na właściwą drogę działania".
Nie tylko Warszawa

Deportacje z Warszawy przebiegały równolegle z deportacjami z innych miast i dzielnic kraju. Tam, gdzie getta były mniejsze, likwidowano je w ciągu jednego lub dwu dni. Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943 roku.

Nie tylko Warszawa

Niemieccy okupanci po zdławieniu powstania w getcie wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackie. Później na terenie getta Niemcy przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny - Konzentrationslager Warschau.

Według źródeł niemieckich, do Treblinki wywieziono z Warszawy ponad 253 tysiące Żydów, według szacunków żydowskich - około 300 tysięcy. Na terenie getta pozostało kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Zorganizowano tam obóz pracy składający się z kilku wydzielonych i odizolowanych od siebie enklaw, pomiędzy którymi rozciągały się wyludnione dzielnice. W całej Generalnej Guberni pod koniec 1942 roku w gettach i obozach pracy przebywało już tylko 300 tysięcy Żydów, a na ziemiach włączonych do Rzeszy 235 tysięcy, nie licząc ukrywających się. W 1943 roku likwidowano ostatnie getta, w tym warszawskie.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Treblinka

Obóz koncentracyjny w Treblince nad Bugiem powstał w 1942 roku obok istniejącego już karnego obozu pracy. Służył hitlerowcom do realizacji planów eksterminacji narodu żydowskiego w Europie. Codziennie trafiały tam transporty z Polski oraz innych krajów europejskich - Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Niemiec i Związku Radzieckiego. Obóz w Treblince funkcjonował do listopada 1943 roku. W ciągu kilkunastu miesięcy zginęło w nim ponad 800 tysięcy ludzi. W sierpniu 1943 roku wybuchł tu zbrojny bunt więźniów, którym udało się zabić prawie stu hitlerowców. Zginęło wówczas blisko 800 więźniów, a 200 zbiegło.

Pierwsze getto na terenie okupowanej Polski powstało już 8 października 1939 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Getto warszawskie zostało utworzone przez okupacyjne władze hitlerowskie 2 października 1940. W tym dniu szef dystryktu Fischer podpisał oficjalne zarządzenie o utworzeniu getta wraz z załącznikiem wymieniającym ulice graniczne "dzielnicy żydowskiej". Do marca 1941 roku Niemcy stłoczyli na jej terenie 460 tys. osób.

im