6 marca 1901 roku zmarł Aleksander Gierymski, wybitny malarz i rysownik, kronikarz życia warszawskiej biedoty.

Pod wpływem brata i włoskiego słońca

Aleksander, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, znajdował się pod silnym wpływem swojego starszego brata, również malarza, Maksymiliana.

- Maksymilian Gierymski jest uważany za pierwszego malarza, który skierował rozwój polskiego malarstwa na tory realizmu – wyjaśniała historyk sztuki Ewa Micke-Broniarek w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Rozdroża kultury".

Duży wpływ na twórczość Gierymskiego miał też pobyt w Rzymie w latach 1873-1874 i 1875-1879, gdzie malarz doskonalił warsztat. Na ten okres przypada fascynacja światłem i cieniem, bliska impresjonizmowi.

Pędzel reporterski

W 1879 roku Gierymski powrócił do Warszawy. Pracował jako ilustrator w warszawskich czasopismach.

- W Warszawie malował obrazy mające charakter reporterskiego spojrzenia na rzeczywistość - mówił gość audycji Michała Montowskiego.

Sam o sobie mówił, że jest malarzem karczemnym. Obrazy Gierymskiego, przedstawiające zabłocone, brudne i pełne biedoty warszawskie Powiśle, korespondowały z naturalistycznymi opisami rzeczywistości, które można znaleźć u Bolesława Prusa i Stefana Żeromskiego. Łatwo wyobrazić sobie, że wśród robotników na obrazie "Piaskarze" i Żydów ukazanych w "Święcie trąbek" przechadza się Wokulski lub Judym, że spogląda w zmęczoną twarz starej przekupki sportretowanej - na chyba najsłynniejszym obrazie malarza - "Pomarańczarce".

Tułacz

Obrazy Aleksandra Gierymskiego nie zostały ciepło przyjęte przez krytykę. Pozbawiony środków do życia malarz w 1888 roku opuścił swoją muzę - Warszawę. Wyjechał do Wiednia, podróżował po Niemczech i Francji. Niepowodzenia odbiły się na psychice artysty, zaczęła dręczyć go depresja. Odszedł od tematyki naturalistycznej.

Na krótko przyjechał na ziemie polskie w 1893 roku. Przez dwa lata starał się o objęcie katedry malarstwa w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Wrócił wtedy do ukazywania codzienności: na obrazie "Trumna chłopska" zamiast biedoty warszawskiej, pojawili się ubodzy chłopi galicyjscy.

Ostatnie lata spędził we Włoszech. Jego depresja się pogłębiała. Aleksander Gierymskim zmarł w szpitalu psychiatrycznym. Dokładna data nie jest znana, najprawdopodobniej było to między 6 a 8 marca 1901 roku.

bm/PAP

Wpływ na wybór życiowej drogi Józefa Chełmońskiego miała rodzina i okolica, w której dorastał. Urodził się we wsi Boczki pod Łowiczem - regionie znanym z barwnego folkloru. Ojciec był uzdolniony plastycznie i muzycznie, matka była rozmiłowana w literaturze i sztuce. Jako 14-latek widział, jak władze zaborcze zamieniły szkołę, do której uczęszczał, w więzienie dla powstańców styczniowych. Sam był świadkiem publicznej egzekucji na łowickim rynku. Domyślał się, że jego ojciec - wójt gminy - pomagał ukrywać się powstańcom styczniowym, pomimo tego, że groziła mu kara śmierci.

Szkolne kroki

Chełmoński już w dzieciństwie przejawiał talenty plastyczne. Postanowił rozwijać się w tym kierunku. Wybór artystycznej drogi zaakceptował ojciec, co było nietypowe jak na tamte czasy. W 1867 roku Józef Chełmoński rozpoczął naukę w warszawskiej Klasie Rysunkowej i pracowni Wojciecha Gersona, który wywarł na niego ogromny wpływ.

Gerson reprezentował liberalne podejście do uczniów. Dbał o to, by młodzi adepci sztuki potrafili dostrzec, co jest ciekawego w najbliższym otoczeniu i poszukiwali własnych dróg artystycznych, zamiast naśladować uznanych malarzy. Mniejszą uwagę przywiązywał do umiejętności technicznych, kładąc nacisk na to, by uczniowie pozostali po prostu sobą.

Mistrz był dla Chełmońskiego tak ważny, że wiele lat po zakończeniu szkoły poprosił go o zostanie chrzestnym swojego dziecka.

Etap monachijski

W 1872 roku ukończył naukę w Klasie Rysunkowej prof. Gersona. Miał już dobrze opanowany warsztat. Jego szkolni koledzy starali się o przyjęcie do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, jednak Chełmońskiego nie było stać na wyjazd. Po śmierci ojca, w tym samym roku, bardzo pogorszyła się jego sytuacja materialna. Z pomocą przyszedł mu malarz Maksymilian Gierymski, który wystawił na loterii jeden ze swoich obrazów, by w ten sposób zdobyć fundusze dla kolegi. Dzięki temu szlachetnemu gestowi Chełmoński mógł rozpocząć naukę w Akademii.

- Po latach Chełmoński przyznał, że znacznie większy wpływ niż prestiżowa Akademia miała na niego monachijska Polonia i Maksymilian Gierymski. Przebywając w Niemczech, tęsknił za Polską i jej przyrodą. Wyrazem rozterek Chełmońskiego z tamtego czasu jest obraz "Odlot żurawi" - mówiła Renata Higersberger, kustosz z Muzeum Narodowego w Warszawie w audycji "Ćwiczenia z myślenia" z 2014 roku.

Chełmoński potrzebował polskiej przyrody, by tworzyć. Często wyjeżdżał na Kresy i Ukrainę w poszukiwaniu pleneru, by rozwijać swoje zainteresowania. Jakie jeszcze pasje poza malarstwem miał Chełmoński? Posłuchaj audycji "Ćwiczenia z myślenia".

Miłość do koni

- Chełmoński kochał konie bardziej niż ludzi. Wystarczy popatrzeć, w jaki sposób je malował. Podchodził do nich z miłością i zrozumieniem - wyjaśniła Renata Higersberger.

Konie przyniosły mu sławę we Francji. Konne trójki i czwórki były egzotyczne dla mieszkańców Zachodu.

- Posiadał wyjątkową umiejętność, którą zauważyli współcześni mu malarze: niesamowitą pamięć wzrokową. Potrafił zapamiętać ruch konia w takim ustawieniu, które wydawało się nieprawdopodobne. Dopiero później wynalazek fotografii udowodnił, że konie mogą przybierać takie ruchy, które Chełmoński umieszczał na obrazach z pamięci – dodała Renata Higersberger.

Pasmo sukcesów

W 1875 roku wyjechał do Paryża dzięki pomocy Cypriana Godebskiego – rzeźbiarza i teoretyka sztuki. W Paryżu na początku Chełmońskiemu wiodło się źle. Jednak już rok później jego dwa obrazy odniosły ogromny sukces. Jeden z nich - "Sprawa u wójta" - został powieszony na stałej ekspozycji Muzeum Narodowego w Warszawie. Na fali sukcesu natychmiast spisał umowę z kupcami na sprzedaż wszystkich swoich obrazów, nawet takich świeżo zdjętych ze sztalugi.

Co było wyjątkowe w jego obrazach? Posłuchaj audycji "Ćwiczenia z myślenia".

Kolejne lata przyniosły Chełmońskiemu sukces i sławę. Malarz cieszył się także ogromną popularnością wśród Amerykanów. Dostawał tak wiele zamówień, że praktycznie "produkował" obrazy przez kolejne 6 lat. Przedstawione na nich sceny malował z pamięci. Obrazy sprzedawał za astronomiczne sumy. Sytuacja materialna pozwoliła mu otworzyć własną pracownię w renomowanej siódmej dzielnicy Paryża. W jego wspaniałym mieszkaniu często spotykała się Polonia francuska. Ożenił się z Marią Korwin-Szymanowską, która urządziła mu dom w artystyczny sposób. Często pozwalał sobie na liczne ekstrawagancje i kosztowne zakupy.

Jaki styl życia prowadził Chełmoński? Posłuchaj audycji "Ćwiczenia z myślenia".

Powrót do Polski

W 1881 roku w Stanach Zjednoczonych rozpoczął się kryzys ekonomiczny. Nie dość, że spadła liczba zamówień, to w dodatku na dzieła sztuki zostało nałożone cło w wysokości 30 procent. Wtedy wróciły wspomnienia z dzieciństwa. To z tego okresu pochodzą nieliczne prace Chełmońskiego nawiązujące do historii. Namalował wtedy cztery obrazy o tematyce powstańczej, na których uwiecznił nie tylko powstańców, ale także ich przeciwników - Kozaków dońskich.

W 1887 roku wraz z rodziną wrócił do Polski. Doświadczył tu chłodnego przyjęcia. Zorganizował z przyjaciółmi pracownię w Hotelu Europejskim w Warszawie. Tworzył w spartańskich warunkach w towarzystwie m.in. Stanisława Witkiewicza, zarzucającego mu później masową produkcję obrazów, i Adama Chmielowskiego. To właśnie wtedy powstało "Babie lato" - manifest polskiego realizmu i "Kuropatwy".

- Chełmoński stworzył najbardziej reprezentatywny obraz polskiego pejzażu – "Kuropatwy", choć specjalizował się w scenach rodzajowych. Nie rozstawiał sztalug w plenerze. Wszystkie jego prace powstały w pracowni. Robił notatki rysunkowe, czasami akwarelowe - wyjaśniała Elżbieta Leszczyńska autorka książki "Pejzaż w malarstwie polskim" w audycji "Kwadrans bez muzyki" z 2017 roku.

Na polskiej ziemi

Grupa artystyczna skupiona wokół Hotelu Europejskiego stopniowo się powiększała. Odwiedziła ją również słynna aktorka Helena Modrzejewska, która wprowadziła Chełmońskiego w kręgi elity intelektualnej Warszawy.

W 1899 roku Chełmoński kupił niewielki dom w Kuklówce niedaleko Grodziska Mazowieckiego. Rok później odbyła się zbiorowa wystawa jego prac w warszawskiej Galerii Sztuki "Zachęta", będąca ukoronowaniem jego artystycznej drogi. Wszystkie obrazy zostały natychmiast sprzedane, a prasa składała Chełmońskiemu niemal dziękczynne hołdy.

W 1913 roku "Zachęta" przyznała mu jubileuszową nagrodę jako wyraz uznania za całokształt działalności artystycznej i zasługi dla ojczyzny. Jednak te splendory już nie cieszyły Chełmońskiego. Zaszył się w swojej ukochanej Kuklówce. Zwiedzał okolicę, chodził po polach i malował. Opuszczony przez bliskich zmarł 6 kwietnia 1914 roku.

seb

Wczesne lata

Nie jest znana dokładna data ani nawet miejsce urodzenia malarki. Sama, w zależności od humoru, podawała Moskwę lub Warszawę. Pewne jest to, że przyszła na świat pod koniec XIX wieku w zamożnej rodzinie rosyjskiego prawnika żydowskiego pochodzenia nazwiskiem Gorwik-Górski. Kiedy miała kilka lat, jej ojciec popełnił samobójstwo. Od tego czasu jej wychowaniem zajęła się matka pochodząca z polskiej rodziny zamożnych warszawskich przemysłowców.

- Tamara od urodzenia była przyzwyczajona do luksusu. Nie wyobrażała sobie innego życia - mówiła krytyk sztuki Monika Małkowska w audycji "W stronę sztuki".

Ekscentryczka

Jeszcze przed I wojną światową wyjechała z rodzeństwem i matką do Petersburga. Zaczęła tam uczęszczać na lekcje rysunku. Wieczorami korzystała z bogatej oferty kulturalnej miasta. Często chodziła na bale. Już wtedy ujawnił się jej ekscentryzm. Na jedną z wytwornych zabaw przyszła przebrana za... pasterkę w towarzystwie żywych gęsi. Zwróciła wtedy na siebie uwagę prawnika pochodzącego z polskiej arystokratycznej rodziny Tadeusza Łempickiego. Para po krótkim okresie znajomości postanowiła się pobrać. Po ślubie Tamara przyjęła nazwisko męża, którym posługiwała się do końca życia.

Wejście w artystyczny świat

Po wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji, Tadeusz został aresztowany przez czekistów. Tamara poszukiwała różnych możliwości wyciągnięcia męża z więzienia. Zdesperowana, zgodziła się spędzić noc ze szwedzkim konsulem, który obiecał jej zwolnienie męża. Dyplomata dotrzymał słowa. Łempickim udało się zbiec do Paryża. Wraz z nimi w stolicy Francji osiedliła się siostra i matka Tamary. Po przeprowadzce rodzina borykała się z trudnymi warunkami materialnymi. Zmagający się z depresją i traumą po pobycie w więzieniu Tadeusz nie rwał się do pracy. Tamara, by utrzymać męża i urodzoną jeszcze w Petersburgu córkę Kizette, zajęła się malarstwem.

Na początku postanowiła udoskonalić swój warsztat. Zapisała się na zajęcia u dwóch mistrzów: Maurice’a Denisa i André Lotha. Drugi z nich był nie tylko malarzem, ale również krytykiem i teoretykiem sztuki. To on zaznajomił Tamarę z nowoczesnymi prądami w dekoratorstwie i malarstwie, szczególnie kubizmem, którego wpływ widać w obrazach artystki.

Ku doskonałości

W latach 20. w Paryżu swoich sił próbowało wiele kobiet-malarek. Łempicka otoczona liczną konkurencją, była zmuszona walczyć o silną pozycję. By się podszkolić, często wyjeżdżała do włoskich galerii, gdzie podziwiała obrazy wielkich mistrzów. Potrafiła malować po kilkanaście godzin dziennie, by osiągnąć doskonałość.

- Ubierała się bardzo elegancko, nawet podczas pracy, brudząc farbami wyszukane ubranie – mówił historyk sztuki Maria Poprzęcka w audycji "Galeria wyobraźni. Opowieści o sztuce polskiej".

Portrecistka

Szczególnie upodobała sobie portrety. Klientów szukała wśród przedstawicieli arystokracji, finansjery, bogatych przedsiębiorców i artystów. Taki dobór podyktowany był względami ekonomicznymi - Łempicka miała pewność, że malowane przez nią osoby na pewno zapłacą jej za usługę.

- Jej malarstwo szybko zdobyło uznanie w środowisku artystycznym. Uznano ją za osobę, która umie portretować - dodała Monika Małkowska.

Gwiazda bohemy

Artystyczna działalność Łempickiej przypadła na szalone lata 20., kiedy ludzie próbowali odreagować okrucieństwa I wojny światowej. Wojna przyniosła także zmiany obyczajowo-społeczne, w tym emancypację kobiet, które w każdej dziedzinie życia domagały się równego traktowania z mężczyznami. Na tle tych przemian, bogate kobiety zamawiały u Łempickiej naturalnych rozmiarów portrety. Malarka przedstawiała je jako dumne, pewne siebie i wyzwolone.

- Tamara szybko stała się wzorcem wyzwolonej kobiety lat 20. Zasłynęła aktami. Na modelki nie wybierała kobiet szczupłych, ale te z pełnymi kształtami - skomentowała Monika Małkowska.

- Łempicka była międzynarodową gwiazdą. W swej megalomanii potrafiła nawet powiedzieć, że to ona wymyśliła styl art déco, co oczywiście nie było prawdą - powiedziała Maria Poprzęcka.

Malarka prędko została ikoną bohemy. Często bywała na mocno zakrapianych alkoholem imprezach, sięgała po modną kokainę, wdawała się w liczne romanse. Wszędzie pojawiała się w wytwornych strojach, które lubiła podkreślać wyzywającym makijażem i widoczną biżuterią. Miała trudny charakter, chciała rozporządzać ludźmi i nie znosiła sprzeciwu. Roztaczała wokół siebie aurę tajemnicy i legendy. Lubiła otaczać się różnymi młodymi artystami.

Z jakimi znanymi osobistościami przyjaźniła się malarka? Posłuchaj audycji "W stronę sztuki".

Jej małżeństwo, pełne kłótni i zdrad, nie przetrwało próby czasu. Z mężem rozwiodła się pod koniec lat 20. Zostawiła przy sobie córkę. Cechował ją jednak dziwny stosunek do dziecka. W dzieciństwie dziewczynka często pozowała do obrazów, ale im była starsza, tym matka bardziej jej się wypierała.

Dlaczego Tamara nie przyznawała się do córki i jak wyglądały ich wzajemne stosunki? Dowiedz się tego z audycji "W stronę sztuki".

Ameryka

W latach 30. poślubiła austriackiego barona Roula Kutnera, który tolerował jej rozwiązły styl życia. Tuż przed wybuchem II wojny światowej małżonkowie przenieśli się do Stanów Zjednoczonych. Początkowo osiedli w Kalifornii, gdzie Łempicka portretowała gwiazdy kina. Po kilku latach przeprowadzili się na drugi koniec kraju do Nowego Jorku.

- W Nowym Jorku Łempicka zdobyła już tylko pozycję towarzyską. Uwielbiane przez nią art déco było już niemodne - dodała Monika Małkowska.

Nieudana przemiana

Tamara postanowiła zmienić technikę malarską. Pędzel zamieniła na szpachlę, zaczęła portretować ludzi z niższych warstw społecznych, sięgała nawet po tematykę religijną. Spod jej ręki ukazał się cykl obrazów z drobiazgowo odtworzonymi martwymi naturami. Sięgnęła nawet po abstrakcje, ale jej obrazy nikomu nie przypadły do gustu.

Zrezygnowana, całkowicie odłożyła pędzel. Po śmierci męża w latach 60. przeniosła się do Teksasu, gdzie żyła ze zgromadzonej fortuny. Ostatnie lata życia, schorowana, spędziła w Meksyku, gdzie zmarła we śnie 18 marca 1980 roku.

Ponowne zainteresowanie

Krótko przed swoją śmiercią była świadkiem renesansu zainteresowania swoją twórczością. Galerie sztuki we Francji i Stanach Zjednoczonych zaczęły organizować wystawy jej obrazów powstałych w okresie międzywojennym. Sama artystka była zdziwiona, że wiele lat po wojnie kogoś interesuje art déco. Nie rozumiała, dlaczego jej obrazy na aukcjach są sprzedawane za astronomiczne sumy.

W Polsce zaczęła być znana dopiero po swojej śmierci. Co się do tego przyczyniło? Posłuchaj audycji "W stronę sztuki".

seb/im

Źródła: Tamara Łempicka. Między art déco a dekadencją, wyd. 2000, Grzegorz Musiał, Ja, Tamara, wyd. 2018.

Polskie flaczki

Na gorąco swoje utwory pisał m.in. 22-letni Tadeusz Gajcy (pseudonim "Topór"), jeden z najsłynniejszych poetów-żołnierzy, poległy w 16 sierpnia 1944 roku. Ostatni wiersz artysta zapisał na papierowej torbie. Odniósł się do tragedii, która wydarzyła się zaledwie trzy dni wcześniej. 13 sierpnia ponad 300 osób zabiła eksplozja niemieckiego transportera min zdobytego przez powstańców. Fragmenty rozerwanych na strzępy ciał leżały wszędzie, zwisały z budynków i przykleiły się do ścian. Makabryczny absurd tego zdarzenia oddał Gajcy za pomocą groteski:

"Święty kucharz od Hipciego
Wszyscy święci, hej, do stołu!
W niebie uczta: polskie flaczki
wprost z rynsztoków
Kilińskiego!
Salcesonów misa pełna,
Świeże, chrupkie
Pachną trupkiem:
To z Przedmurza!
Do godów, święci, do godów,
Przegryźcie Chrystusem
Narodów!".

Kliknij w obrazek i wejdź na strony serwisu specjlanego:

Powstanie Warszawskie śledzono także z oddali. Za oceanem Kazimierz Wierzyński i Jan Lechoń oddawali w swoich wierszach hołd bohaterskim żołnierzom, tymczasem w Paryżu Andrzej Bobkowski był zdecydowanie mniej entuzjastyczny w ocenie. W "Szkicach piórkiem" pisał z goryczą:

Bobkowski.polskieradio.pl. Zobacz serwis specjalny

"Tam w Warszawie, ci biedni chłopcy i te dziewczęta na pewno myślą, że cały świat spogląda na nich i wydaje im się, że umierają na oczach całego świata. (...) Boję się wymówić słowo »bezsens«, ale samo podsuwa się na każdym kroku, gdy o tym myślę. Tym bardziej, że od czterech dni Rosjanie nie posunęli się ani o metr. Drugie słowo, którego się boję, a które też ciągle brzęczy w głowie to »prowokacja«. Na czyj rozkaz i po co Warszawa zerwała się do walki? Największe bohaterstwo, gdy jest bezcelowe, budzi gorzkie politowanie i nic więcej".

Powieść spisana na trumnie

"W rozwalonym domu", opisana przez Jana Dobraczyńskiego historia religijności i walk harcerzy w sierpniu 1944 roku, to jedna z pierwszych powieści o Powstaniu Warszawskim. Wraz z inną książką o tematyce okupacyjnej - "Najeźdźcami" - dzieło przyczyniło się do wielkiej popularności katolickiego autora w powojennej Polsce.

Jako powstaniec został Dobraczyński po kapitulacji osadzony w obozie jenieckim w Bergen-Belsen. Tam właśnie zaczął pracę nad książką. Największym problemem był brak papieru do pisania, jednak w obozowej rzeczywistości wszystko dało się załatwić. Za amerykańskie papierosy pisarz kupił więc od niemieckiego wachmana polową trumnę, czyli spory worek z mocnego papieru. Papierowa trumna mogła pomieścić na sobie całą powieść. W 1945 roku z rękopisem "W rozwalonym domu" w plecaku wrócił do Polski. Książka ukazała się rok później.

Powstanie (nie)mile widziane

Kazimierz Brandys - chory na Polskę

Lata powojenne to z jednej strony czas wysypu literatury powstańczej, określanego jako pierwsza fala utworów o tej tematyce, z drugiej zaś okres konsekwentnego zaciskania stalinowskiej pętli na polskiej kulturze. Wraz ze zmieniającą się wykładnią polityki historycznej i rosnącą dominacją socrealizmu obraz Powstania Warszawskiego przechodził znaczące metamorfozy.

Jeszcze w 1946 roku Kazimierz Brandys w "Mieście niepokonanym" opisywał heroizm mieszkańców okupowanej Warszawy. Pięć lat później w powieści "Człowiek nie umiera" przedstawia karykaturalne portrety dowódców zrywu. W 1948 roku Bohdan Czeszko w "Pokoleniu" opisuje Powstanie Warszawskie jako "ogólny bezład" i cyniczną grę polityków w Londynie, którzy dla osiągnięcia celu chętnie skazali ludność Warszawy na śmierć.

Portrety, dzienniki, gawędy. Posłuchaj książek o Powstaniu

Poza strefą komunistycznych nacisków znajdował się Czesław Miłosz, gdy w początkach emigracji, równocześnie ze słynnym "Zniewolonym umysłem", wydał swoją pierwszą powieść "Zdobycie władzy" (najpierw w 1953 roku po francusku jako "La prise du pouvoir", następnie w 1955 po polsku). Nie znaczy to jednak, że Powstanie Warszawskie przedstawiono w książce w sposób nie budzący niczyich zastrzeżeń. Niektóre obrazy wywołały wiele kontrowersji, a środowiska akowskie głośno wyrażały swoje oburzenie na scenę, w której powstańcy strzelają do ludności cywilnej, która ma tak dość walk, że chce przejść na stronę Niemców.

Miłosz nie krył krytycznego stosunku do warszawskiego zrywu także w innych swoich tekstach. Znajdziemy w nich jednak także świadectwo dręczących poetę wyrzutów sumienia z powodu nieuczestniczenia w walce. W "Traktacie poetyckim" czytamy:

"Polami wtedy żywi uciekali
Od samych siebie, wiedząc, że wiek minie
Zanim powrócą.

(…)
Każdy z nich dźwigał do końca dni swoich
Pamięć tchórzostwa, bo umrzeć bez celu
Nie chciał, a zwątpił, bo nie chciał umierać".

Historie o ludziach, którzy zniknęli

Od "Zakazanych piosenek" przez "Kanał" po "Miasto 44". Powstanie Warszawskie w filmie

Po odwilży 1956 roku nadeszła druga fala literatury o Powstaniu Warszawskim. Kilka głośnych opowiadań opublikował wówczas m.in. Jerzy Stefan Stawiński. Jedno z nich - "Kanał" - zostało zekranizowane przez Andrzeja Wajdę w 1957 roku i weszło do kanonu XX-wiecznej kultury polskiej.

W tym samym roku książkę o Powstaniu wydał także Aleksander Kamiński, autor słynnych "Kamieni na szaniec" (1943). "Zośka i Parasol" to oparta na faktach opowieść o dwóch batalionach Armii Krajowej, z których jeden zaczerpnął nazwę od wojennego pseudonimu Tadeusza Zawadzkiego, czyli "Zośki", jednego z bohaterów "Kamieni na szaniec".

Łączniczką drugiego z oddziałów była Krystyna, córka Melchiora Wańkowicza, która zginęła w Powstaniu i którą pisarz uwiecznił w autobiograficznym "Zielu na kraterze" z 1957 roku (na emigracji książka ukazała się sześć lat wcześniej). Polską edycję dzieła czytelnicy w plebiscycie "Życia Warszawy" uznali za najlepszą książkę poruszającą historię walczącej stolicy.

Jedną z najważniejszych w tamtym czasie publikacji o Powstaniu Warszawskim są bez wątpienia "Kolumbowie. Rocznik 20" Romana Bratnego (1957). Książka stała się szalenie popularna, do 1989 roku miała 23 wydania, znalazła się na liście lektur szkolnych, a Janusz Morgenstern w 1970 roku nakręcił na jej podstawie serial telewizyjny.

Posłuchaj

Druga fala przyniosła także mniej oczywiste utwory na temat Powstania. W "Kwaterze Bożych Pomyleńców" Władysława Zambrzyckiego (1959) nie ma martyrologii ani patosu bohaterskiej walki. Bohaterami powieści jest czterech starszych panów, którzy w swoistym akcie protestu wobec powstańczego chaosu tworzą kółko dyskusyjne, chcąc tym samym oddzielić się od wszystkiego, co dzieje się w Warszawie. Fatum jednak także ich musi dosięgnąć... Ta niebohaterska wizja Powstania była zapowiedzią kolejnej fali powstańczej literatury.

"Gadania przez dwadzieścia lat" o Powstaniu

Warszawskie ścieżki Mirona Białoszewskiego

W 1970 roku ukazał się "Pamiętnik z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego, dziś chyba najszerzej znana książka podejmująca temat zrywu w stolicy w sierpniu 1944 roku. W odróżnieniu jednak od większości literatury powstańczej "Pamiętnik..." opowiada o losach tych, którzy w walce w ogóle nie uczestniczyli - cywili, każdego dnia drżących o swoje życie, starających się przetrwać w ekstremalnych warunkach.

Autobiograficzne dzieło Białoszewskiego spotkało się początkowo z lekceważeniem właśnie z powodu wyboru bohaterów (którzy zdaniem wielu wcale bohaterami nie byli). Szybko jednak zdano sobie sprawę, że utwór to prawdziwy przełom w opowiadaniu o Powstaniu Warszawskim, nie tylko ze względu na indywidualną perspektywę i mikroskalę zdarzeń, lecz także z uwagi na język, którym autor doskonale oddał raz nudę ukrywania się w schronach, raz gorączkę wojennego przemieszczania się, a także opisał życie w zagrożeniu jako ciągłe przenikanie się społecznych rytuałów, kultury i religii z powszednią fizjologią, niekończącym się strachem i banalnością wszechobecnej śmierci.

Tekst "Pamiętnika..." powstał w oryginalny sposób. Pisarz najpierw nagrał swoją opowieść na magnetofon, następnie zaś dopiero spisał to, co powiedział. Ten proces miał swoje uzasadnienie:

"Przez dwadzieścia lat nie mogłem o tym pisać. Chociaż tak chciałem. I gadałem. O powstaniu. Tylu ludziom. Różnym. Po ileś razy. (…) A nie wiedziałem przecież, że właśnie te gadania przez dwadzieścia lat - bo gadam o tym przez dwadzieścia lat - bo to jest największe przeżycie mojego życia, takie zamknięte - że właśnie te gadania, ten to sposób nadaje się jako jedyny do opisania powstania".

Powstańcy oskarżają

Z "Pamiętnikiem z powstania warszawskiego" zestawiana jest często poetycka książka Anny Świrszczyńskiej z 1974 roku. Tom "Budowałam barykadę" oparty jest na wojennych doświadczeniach poetki, która była sanitariuszką Armii Krajowej. Z pozycji byłej żołnierki, zawiedzionej dowództwem Powstania, Anna Świrszczyńska krytykuje w swoich wierszach decyzje i bezrefleksyjną postawę generałów posyłających ludzi na bezsensowną śmierć. Oskarża dowódców o fałszywą ocenę sytuacji. Jej zdaniem Powstanie Warszawski w ogóle nie powinno wybuchnąć:

"Ci co wydali pierwszy rozkaz do walki
niech policzą teraz nasze trupy.

Niech pójdą przez ulice
których nie ma
przez miasto
którego nie ma
niech liczą przez tygodnie przez miesiące
niech liczą aż do śmierci
nasze trupy".

Gorzkie tony obecne są także w "Pierścionku z końskiego włosia" Aleksandra Ścibora-Rylskiego, który jako nastolatek służył w Szarych Szeregach oraz Armii Krajowej, a w Powstaniu Warszawskim był łącznikiem dowódcy w Zgrupowaniu ''Żniwiarz''. Walkom w sierpniu 1944 roku poświęcona jest pierwsza część powieści, kolejne dotyczą losów akowców już po 1945 roku. Z tego względu napisana już w latach 60. powieść nie mogła zostać wydana w PRL. Ukazała się dopiero w 1991 roku. Na podstawie drugiej części książki Andrzej Wajda nakręcił w 1992 roku "Pierścionek z orłem w koronie", obraz będący swoistym pożegnaniem reżysera z polską szkołą filmową.

Legenda o masakrze

Na przekór goryczy uczestników walk Jarosław Marek Rymkiewicz postanowił użyć swego pióra w służbie powstańczego mitu. W eseju historycznym "Kinderszenen" (2008) autor powraca pamięcią do dzieciństwa naznaczonego wojną, jednak przede wszystkim analizuje wybrane tragiczne zdarzenia Powstania Warszawskiego, usiłując nadać im sens. Wielokrotnie odwołuje się m.in. do wspomnianej wcześniej masakry z 13 sierpnia 1944 roku, ironicznie opisanej przez Tadeusza Gajcego jako "uczta z polskich flaczków". Widzi jednak tę zbiorową śmierć zupełnie inaczej.

Według Rymkiewicza polityczna i militarna klęska warszawskiego zrywu to fundament polskiej tożsamości. Zamordowanie setek tysięcy Polaków jest w "Kinderszenen" czymś, co ma nieustannie przypominać potomnym o ich polskości. Tak rozumiane Powstanie Warszawskie to wielkie zwycięstwo ducha i taki jest właśnie głęboki sens tego, co innym jawi się jako absurd i niepotrzebna hekatomba.

Uprawiana przez Rymkiewicza historiozofia skutkuje mitologizacją Powstania - choć przegrane, to w długiej perspektywie przyniosło Polsce niepodległość. Autor pisze: "to właśnie ono ze wszystkimi swoimi legendami zadecyduje o przyszłości Polaków". Na tę tezę krytycy zareagowali różnie, a linia dzieląca poparcie od sprzeciwu przebiegała zwykle zgodnie z granicą współczesnych politycznych sporów. Przeciwnicy zarzucali Rymkiewiczowi m.in. niezdrową fascynację śmiercią i masakrą, zwolennicy cieszyli się z jednoznacznego wskazania na niemiecką winę.

Zobacz serwis specjalny poświęcony życiu i twórczości Jarosława Marka Rymkiewicza

Setki książek na 76. rocznicę

Przedstawiony tutaj przegląd literatury pięknej poruszającej tematykę Powstania Warszawskiego nie wyczerpuje oczywiście tematu, bowiem lista książek jest niezwykle długa. W 1994 roku Magdalena Rakowska sprawdziła, ile takich pozycji powstało w ciągu pół wieku od Powstania. Znalazła 23 tomiki wierszy, 83 powieści i zbiorów opowiadań i 184 książki wspomnieniowe, zastrzegając, że to na pewno nie są pełne statystyki.

Po upływie kolejnych 26 lat zbiór ten na pewno się powiększył - obejmuje on przecież nie tylko tomy prozy i poezji, lecz także wiele utworów rozproszonych w prasie i w Internecie, a ponadto komiksy, teksty piosenek i recytacji hip-hopowych, dramaty i scenariusze przedstawień organizowanych przez rozmaite instytucje. Nic nie wskazuje, aby miało się to zmienić. Literatury o Powstaniu Warszawskim będzie wciąż przybywać, a jego mit, zgodnie z życzeniem Jarosława Marka Rymkiewicza, będzie się umacniał.

Michał Czyżewski

24 października 1899 roku urodził się Anatol Stern, poeta, prozaik, eseista i publicysta, krytyk literacki, tłumacz, filmoznawca i zarazem scenarzysta filmowy. Do historii literatury przeszedł przede wszystkim jako współtwórca polskiego futuryzmu, awangardowego nurtu w sztuce, który obok Skamandrytów, ekspresjonistów, formistów i środowiska "Zdroju" był jednym z najsłynniejszych zjawisk kulturalnych pierwszych lat dwudziestolecia międzywojennego nad Wisłą.

Zdrowi, głośni, niepoważni

Anatol Stern przyszedł na świat w Warszawie. Jako gimnazjalista zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem (1900-1967), we współpracy z którym miał wkrótce rozpocząć w Polsce futurystyczną rewolucję. Już w czasach szkolnych Stern interesował się literaturą, wcześnie podejmował też próby pisarskie. Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia na wydziale polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego, ale po przykrym incydencie aresztowania go za "bluźnierczy" wiersz powrócił na stałe do Warszawy.

Aleksander Wat: byłem politykiem, kiedy trzeba było być poetą i byłem poetą, kiedy trzeba było być politykiem

Od 1919 roku wspólnie z innymi awangardzistami – Watem, potem także Brunonem Jasieńskim (1901-1938), Tytusem Czyżewskim (1880-1945) i Stanisławem Młodożeńcem (1895-1959) – działał artystycznie, formułując program polskiego futuryzmu, organizując wieczory poetyckie oraz wystawy i wywołując przy tym obyczajowe skandale.

Zbigniew Jarosiński we wstępie do "Antologii polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki" pisał o tym okresie: "Stern i Wat występowali ze swoimi poezjami w wynajętych salach odczytowych i w kawiarniach. Zawsze obrażali publiczność, prowokowali burdy, uprawiali wesołe błazenady i robili wszystko, aby zwrócić na siebie uwagę". Dwudziestoletnich artystów rozpierała młodzieńcza energia i świadomość, że robią coś zupełnie nowego w ojczystej kulturze. Mieli przy tym wyczucie reklamy - artystyczną rewolucję sprzedawali jako żywiołowe happeningi, podczas których wszystko mogło się zdarzyć.

– Zasypaliśmy wówczas Polskę "Jednodniówkami" i zjeździliśmy ją wzdłuż i wszerz z wieczorami poetyckimi. Wiersze nasze mówili znakomici aktorzy: Irena Solska, Stefan Jaracz i wielu innych – opowiadał poeta w 1956 roku w rozmowie z Bogdanem Ostromęckim.

Dwa debiutanckie tomiki Sterna "Nagi człowiek w śródmieściu" (1919) oraz "Futuryzje" (1920) były jednymi z pierwszych dokonań futurystycznych w Polsce. W tym samym czasie razem z Watem Stern ogłosił w almanachu "Gga" programowy manifest "Prymitywiści do narodów świata i do Polski", gdzie buntowniczo deklarowali (pisownia oryginalna):

"CYWILIZACJA, KULTURA Z ICH CHOROBLIWOŚCIĄ – NA ŚMIETNIK.

wybieramy prostotę ordynarność, wesołość zdrowie, trywialność, śmiech.
od śmiechu dusza tyje i dostaje silne grube łydy.
wyrzekamy się dobrowolnie dostojności, powagi, pietyzmu.
liści lauru, którymi nas wieńczycie, użyjemy jako przyprawy do potraw".

W innym miejscu dodali: "poeta powinien krzyczeć, nie deklamować".

Swoje postulaty poeci zrealizowali po raz pierwszy 8 lutego 1919 roku w sali koncertowej Hermana i Grossmana przy ulicy Mazowieckiej w Warszawie. Zorganizowali tam "Wieczur podtropikalny użądzony przez białych Mużynów", który został, podobnie jak ich późniejsze występy, ostro skrytykowany przez prasę stojącą na straży publicznej moralności. Widzowie mogli bowiem zobaczyć tam m.in. półnagich mężczyzn wykonujących tańce i pieśni, a także recytujących "oburzające wiersze".

Wybuchł skandal, a to zwróciło uwagę policji, która odtąd zaczęła baczniej przyglądać się działaniom grupy. Funkcjonariusze przerywali wieczory futurystów nader często, nawet z błahych powodów, publikacje poetów bywały konfiskowane przez cenzurę, samemu Sternowi zaś groził rok więzienia za wiersz, który odczytał w Wilnie w listopadzie 1919 roku i w którym dopatrzono się bluźnierstwa. Autor, który spędził w prewencyjnym areszcie aż trzy miesiące, uniknął dłuższej kary więzienia dzięki wstawiennictwu wielu sław literackich - na liście w jego obronie podpisali się m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Leopold Staff, Juliusz Kaden-Bandrowski i Antoni Słonimski.

Stanisław Młodożeniec. Futurysta spod chłopskiej strzechy

Trochę bardziej poważnie

Wspominając pod koniec życia lata barwnej młodości, Anatol Stern pomijał wątki "niemoralnych" happeningów i wynikających z nich awantur, skupiał się natomiast na istocie długofalowej zmiany kulturalnej, którą dokonał przewrót awangardowy początków II Rzeczpospolitej. – Na samym początku 1919 roku odbył się pierwszy wieczór futurystyczny. Szereg poetów wystąpił tam wówczas ze swoimi utworami – tak skwitował "Wieczur podtropikalny" w jednej z ostatnich audycji radiowych, w których się pojawił.

– W tym samym roku powstała inicjatywa stworzenia pisma pod nazwą "Nowa Sztuka", które w sposób bardziej poważny i akademicki miało zaprezentować te idee, które można było wcześniej znaleźć w buntowniczych "Jednodniówkach" wydawanych przez Jasieńskiego i przeze mnie – opowiadał Stern w 1966 roku. – Pierwszy numer pisma wyszedł pod redakcją moją i Jarosława Iwaszkiewicza, najmłodszego i najbardziej buntowniczego z ówczesnych Skamandrytów, zaś przedstawicielstwo na Kraków miał Tadeusz Peiper i Leon Chwistek – dodał.

Wśród wspomnianych "Jednodniówek" (w zapisie futurystów "Jednodńuwek") na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim głośny "Nuż w bżuhu", zawierający jeszcze jeden manifest grupy, w którym czytamy słowa Jasieńskiego: "obywatele, pomużće nam zedżeć z was wasze znoszone od codźennego użytku skury". Użyta tutaj - charakterystyczna dla futurystów - "ortografia fonetyczna" to jednak wcale nie wygłup niepokornych młodzieńców, ale konsekwentna realizacja awangardowych założeń wyrwania wszelkiej aktywności twórczej z pozornie nienaruszalnych ram przewidzianych przez tradycję i dostojne gremia rzeczników kultury wysokiej.

"Nuż w bżuhu", czyli druga "Jednodńuwka futurystuw" oraz plakat zapowiadający występ m.in. Jasieńskiego i Sterna. Fot. Polona.pl/domena publiczna

Z ziemi włoskiej do Polski

Żywot "Nowej Sztuki" był bardzo krótki. – Wyszły zaledwie dwa numery. Ale tak to już było w owych czasach, i to pod wszystkimi szerokościami geograficznymi, że decydowała nie ilość, ale jakość. Zarówno we Francji, jak i w Niemczech czy w Rosji zeszyty pism podpisane przez znakomitych pisarzy ukazywał się w jednym, dwóch lub trzech numerach. Pięć numerów to był już wielki triumf – mówił poeta.

Tadeusz Peiper. Twórca Awangardy Krakowskiej

W tej samej audycji Anatol Stern w encyklopedycznym skrócie wyjaśnił, na czym polegała rewolucja dokonana przez "Nową Sztukę". – Przede wszystkim na tym, że przeciwstawiono opisowości, narracji, estetyzmowi, sentymentalizmowi materializm liryczny, sztukę jako dzieło autonomiczne, gdyż nie ma potrzeby odtwarzać świata, skoro lepiej czyni to fotograf – powiedział.

Polska wersja futuryzmu debiutowała dekadę po pierwszych awangardowych wystąpieniach we Włoszech, gdzie w 1909 roku przez poetę Filippa Tommasa Marinettiego (1876-1944) został ogłoszony "Manifest futuryzmu", który wpłynął na przewroty artystyczne w innych krajach, w tym także w niepodległej Polsce. Poeci nad Wisłą zdawali więc sobie sprawę, że po prostu adaptują idee wymyślone i ugruntowane gdzie indziej, dlatego ten pierwszy rewolucyjny okres chcieli skrócić do niezbędnego minimum. I tak się stało.

Tak jak za pośrednictwem druku wprowadzono futuryzm na terenie kraju, tak samo w kilka lat później ogłoszono jego zamknięcie. We wrześniu 1924 roku Anatol Stern wydał tom dojrzałych futurystycznych wierszy "Anielski cham", o którym po kilku miesiącach napisał: "data ukazania się »Anielskiego chama« jest dla mnie (...) datą zamknięcia futuryzmu w Polsce i otwarcia drugiego okresu nowej poezji". Dla futurystów ważne było, by sztuka mogła rozwijać się dalej, by nie utknęła w doktrynach, które siłą rzeczy zabiłyby awangardowe procesy. Dlatego po Sternie zerwanie z futuryzmem ogłosili również inni twórcy tego nurtu.

Życie po buncie

Żaden z byłych futurystów nie zakończył jednak działalności artystycznej. Choć ich drogi rozeszły się w bardzo rozmaitych kierunkach, nie przestali tworzyć poezji i prozy, nie przestali malować ani teoretyzować na temat sztuki. Okres futurystyczny był dla każdego z nich podwaliną postaw artystycznych na resztę życia.

Po 1924 roku Anatol Stern mógł bardziej skupić się m.in. na rozwijaniu swojej pasji filmowej. Wszedł w skład redakcji "Wiadomości Filmowych", był członkiem Rady dla Spraw Kultury Filmowej, oddał się też pisaniu scenariuszy, co przyniosło mu pewną sławę w środowisku filmowców i wśród kinomanów w II RP. Później, w latach 50., był także kierownikiem literackim zespołu filmowego "Iluzjon".

Bruno Jasieński. Ojciec polskiego futuryzmu

Był ponadto popularyzatorem awangardowej poezji rosyjskiej, w szczególności dokonań Włodzimierza Majakowskiego (1893-1930), który dla polskich futurystów był bardzo ważnym punktem odniesienia, nie tylko jako autor nowatorskich wierszy, lecz także jako komunista. Polski futuryzm bowiem, w przeciwieństwie do włoskiej odmiany ruchu, która poszła ramię w ramię z faszystami, ciążyła zawsze ku bolszewikom i kulturze radzieckiej, czego wyrazem jest na przykład - wydana także w 1924 roku - wspólna książka Sterna i Jasieńskiego "Ziemia na lewo".

Gdy wybuchła II wojna światowa, przeniósł się do Lwowa. Tam 23 stycznia 1940 został aresztowany przez sowietów razem z m.in. Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Watem i Tadeuszem Peiperem. Z więzienia został zwolniony dzięki układowi Sikorski-Majski. Wstąpił wówczas do Armii Polskiej i razem z nią przeszedł drogę na Bliski Wschód, by na kilka lat zamieszkać w Palestynie. Do Warszawy powrócił w 1948 roku. Przez następne 20 lat pisał i wydawał tomy wierszy i opowiadań, zbiory esejów, książki dla dzieci, a także opracowania i przekłady dzieł innych autorów. Publikował artykuły w "Kuźnicy", "Nowinach Literackich", "Odrodzeniu", "Nowej Kulturze", "Po prostu" i "Przeglądzie Kulturalnym".

Po wojnie, nieco na przekór swej radykalnej deklaracji z 1924 roku, ze łzą w oku wspominał futurystyczną młodość. Powracał do niej w takich książkach jak "Poezja zbuntowana" (1964) czy "Bruno Jasieński" (1969). W 1963 roku, czyniąc aluzje do wspólnej ulotki z 1918 roku zatytułowanej "Tak", pisał w liście do Aleksandra Wata: "gdzież są te czasy, gdy się wszystko rozstrzygało bezapelacyjnie krótkim »Tak«?".

Anatol Stern zmarł w Warszawie 19 października 1968 roku, kilka dni przed swoimi 69 urodzinami.

***

Korzystałem z następujących źródeł:

• "Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki", oprac. Helena Zaworska, wstęp: Zbigniew Jarosiński, Wrocław 1978
• Zbigniew Jarosiński, "Poezja ziemi - Anatol Stern", w: "Poeci dwudziestolecia międzywojennego. Tom 2", red. Irena Maciejewska, Warszawa 1982
• Marci Shore, "Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem", tłum. Marcin Szuster, Warszawa 2012

mc

26 listopada francuska malarka Françoise Gilot kończy 100 lat. Długowieczna artystka znana jest jako autorka akwareli i ceramiki, ale światową sławę zdobyła dzięki burzliwemu związkowi z Pablem Picassem. Epizod ten położył się cieniem na prywatnej i artystycznej biografii Françoise Gilot, choć z początku nic nie zapowiadało, że jej miłosna relacja z Picassem obojgu przyniesie tak wiele rozczarowań.

Picasso jak cierń

Fotograf Czesław Czapliński opowiadał w 2013 roku o tym, jak - już po śmierci Picassa w 1973 roku – spotkał Françoise Gilot w Nowym Jorku. Udało mu się namówić ją na serię fotografii w jej pracowni przy Piątej Alei. – Otworzyła mi uśmiechnięta, fantastyczna, drobna pani. Chodziliśmy razem po pięknym studiu, wśród rzeźb i obrazów na ścianach, a ja ją fotografowałem – mówił artysta. - Wiem, że zawsze trzeba nawiązać kontakt z fotografowaną osobą. Ponieważ nie wiedziałem o niej dużo więcej niż to, że była partnerką Picassa, mówiłem o nim. A im więcej mówiłem, tym bardziej ona stawała się smutna – dodał.

Fotograf zadzwonił później do swej przyjaciółki i dopiero od niej dowiedział się, że wybrał najgorszy z możliwych tematów do rozmowy. Przyjaciółka poleciła mu książkę "Life with Picasso" (w Polsce wydana pod tytułem "Żyć z Picassem") napisaną wspólnie przez Françoise Gilot i dziennikarza Carltona Lake'a. Wydana w 1964 roku, 11 lat po rozstaniu artystki z malarzem, od razu stała się przebojem czytelniczym. Wszyscy chcieli się przekonać, jak to było z tą miłością. Ciekawość podsycił fakt, że Pablo Picasso usiłował zablokować publikację.

Pablo Picasso. "Nieporównywalna indywidualność"

Smutne życie z Pablem

Picasso i Gilot poznali się w 1943 roku. Malarz był wówczas żonaty, a ponadto miał kochankę i muzę Dorę Maar, którą w 1937 roku uwiecznił na jednym ze swych najsłynniejszych płócien pod tytułem "Portret Dory Maar". Zafascynowany Françoise, natychmiast zapomniał o starej miłości, Maar zaś bardzo przeżyła porzucenie jej na rzecz dużo młodszej kobiety. W 1946 roku Gilot zamieszkała z Picassem na stałe. W tym samym roku malarz uwiecznił ją na portrecie " La femme-fleur" ("Kobieta-kwiat"). W 1947 roku urodził im się syn Claude, dwa lata później córka Paloma.

Ich związek trwał dziesięć lat. W tym czasie Picasso wciąż był oficjalnie mężem rosyjskiej tancerki Olgi Koklowej, z którą miał syna Paula, równolatka Françoise. Koklowa próbowała rozwieść się z Picassem od czasu, gdy w 1935 roku odkryła jego romans z 17-letnią Marie-Thérèse Walter, poprzedniczką Dory Maar na stanowisku muzy artysty. Picasso skutecznie uniemożliwiał rozwód, obawiając się podziału majątku. Największą ofiarą tego konfliktu okazała się właśnie Françoise Gilot, wielokrotnie nękana przez Koklową na ulicach Paryża.

Pablo Picasso również nie był wzorowym kochankiem i ojcem. Z jednej strony wpłynął na nią artystycznie i znacząco przyczynił się do jej zaistnienia w galeriach i domach aukcyjnych, z drugiej zaś chciał ją kontrolować i uważał, że na wszystko może sobie z nią pozwolić. Gilot była jednak zbyt silną indywidualnością, by dać sobą sterować. W dość krótkim czasie uniezależniła się w swoim artystycznym stylu, nie zamierzała również tolerować licznych zdrad Pabla, którym ten, zgodnie ze swym charakterem, nie mógł się oprzeć.

Rozstali się w nieprzyjaźni. Był 1953 rok. Picasso szybko znalazł pocieszenie w ramionach Jacqueline Roque, która w 1961 roku została jego drugą żoną. Wielu badaczy jest zdania, że malarz użył swoich wpływów, by ograniczyć byłej kochance możliwość publicznego wystawiania i sprzedaży dzieł. Gdy później Gilot wydała "Żyć z Picassem", malarz zerwał wszelkie kontakty z nią, a także Claude'em i Palomą.

Po śmierci Picassa w 1973 roku Gilot podjęła kilka nieskutecznych prób włączenia jej dzieci w udział w spadku po artyście. Jacqueline Roque uniemożliwiła im jednak nawet uczestnictwo w pogrzebie ojca. Dwadzieścia lat po zerwaniu nawet śmierć musiała ustąpić pola nienawiści, która przez ten czas zrodziła się między Gilot i Picassem. Nic dziwnego, że Czesław Czapliński, popisując się przed artystką swoją wiedzą na temat malarza, wyrządził jej, choć zupełnie nieświadomie, wielką przykrość.

Pablo Picasso i Françoise Gilot za czasów, gdy jeszcze im się układało. Fot. UPPA/PAP/PHOTOSHOT

"Stary staruch" i "kruchoroślinna Françoise"

O tym, jak głośne w owych latach były miłosne perypetie Françoise Gilot, Pabla Picassa i innych kobiet, które wpadły mu w oko, świadczy choćby to, że ta historia znalazła odbicie w polskiej literaturze XX wieku. Mowa o powieści "Idzie skacząc po górach" Jerzego Andrzejewskiego, którą Andrzejewski stworzył mniej więcej w tym samym czasie, gdy Gilot z pomocą Lake'a spisywała swoje wspomnienia.

Słynny nieznany twórca. Jerzy Andrzejewski i legenda, której nie było

Andrzejewski nie krył tego, że głównego bohatera swojej książki - malarza Antonia Ortiza – wzorował na Picassie. Zgadza się zarówno wiek Ortiza i Picassa, styl malarski, którym się posługują, międzynarodowa sława, a także nadzwyczajna żywotność seksualna i bezceremonialne traktowanie wszystkich wokół, a szczególnie kobiet. Narrator mówi o nim na pół ironicznie "stary staruch, genialny cap", a zarazem wciąż porównuje malarza do olimpijskiego boga, tyleż z powodu jego potencjału twórczego, co wskutek mitologizowania go przez publiczność.

Postaciom kobiecym, które stykają się z Ortizem, Andrzejewski nadaje cechy zaczerpnięte z kilku realnych postaci. Główna bohaterka nazywa się Françoise Pilier, ma 21 lat, gdy poznaje Ortiza, i opisana jest jako "kruchoroślinna", co przywodzi na myśl Picassowską "Kobietę-kwiat". Ale powieściowa Françoise nie jest pełnym odwzorowaniem Françoise Gilot. Postać Andrzejewskiego dostaje od swego kochanka 22 portrety w prezencie na 22. urodziny. Takie serie portretowe malował 80-letni Picasso dla Jacqueline Roque.

W tle fabuły wspomina się także o Ingrid Halvorsen, byłej partnerce Ortiza, która po rozstaniu z malarzem wyjechała z ich synem Olafem do rodzinnej Norwegii. W postaci tej pobrzmiewają zarówno echa Olgi Koklowej (która jednak zmarła w 1955 roku), jak i Françoise Gilot, która w czasie, gdy Picasso miał 80 lat, należała już do jego wrogów.

***

Pomimo porażek w bataliach o spadek po Pablu Picassie Françoise Gilot nie zrezygnowała z walki o finansowe zabezpieczenie dzieci (które w lepszych czasach zostało jej zresztą obiecane przez artystę). Prawników opłacała z zysków przynoszonych przez jej świetnie sprzedającą się książkę. Poza tym jednak żyła i tworzyła dalej. W latach 1955-1962 była żoną malarza Luca Simona, z którym ma córkę Aurélię. W 1970 roku wyszła za Amerykanina Jonasa Salka (1914-1995), twórcę najskuteczniejszej szczepionki przeciw polio, dzięki której udało się wyeliminować tę chorobę w USA. Stuletnia artystka wciąż maluje, dzieląc czas między Paryżem, Nowy Jorkiem i miastem La Jolla w Kalifornii.

Dzieje burzliwego związku Gilot i Picassa przedstawia m.in. film Jamesa Ivory'ego "Picasso. Twórca i niszczyciel" (1996) z tytułową rolą Anthony'ego Hopkinsa oraz z Nataschą McElhone jako Françoise. W postać artystki wcieliła się ponadto Clémence Poésy w serialu "Geniusz" (2018), w którym Picassa zagrał Antonio Banderas.

mc

W Armii Krajowej

Tadeusz Sumiński przyszedł na świat 1 kwietnia 1924 roku we wsi Badurki pod Płockiem. Pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych – jego ojciec Ludomir walczył podczas wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921) i za swoją odwagę został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Do Armii Krajowej dołączył jesienią 1943 roku, przyjął pseudonim "Leszczyc" (nazwa rodowego herbu Sumińskich) i wkrótce potem został przydzielony do plutonu "Felek", wchodzącego w skład 2 kompanii "Rudy" batalionu "Zośka". Męstwem wykazał się już w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego, gdy 5 sierpnia 1944 roku wziął udział w wyzwalaniu niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego zlokalizowanego na ulicy Gęsiej w Warszawie (KL Warschau). Żołnierze AK uratowali wówczas 348 więźniów.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

–  Nasz pluton stał na lewym skrzydle pierwszej części obozu i czekał. Gdy dostaliśmy rozkaz natarcia, wspięliśmy się po drabinach, weszliśmy na mur i przeskoczyliśmy na teren obozu – opowiadał Tadeusz Sumiński w audycji Bogusława Czajkowskiego z cyklu "Ślady pamięci". –  Posuwaliśmy się wzdłuż muru i wygarnialiśmy tych Ukraińców, bo to była ukraińska formacja SS. Oni w zasadzie poddawali się bez walki. Pamiętam, że jeden z nich zgłosił natychmiast gotowość do pokazania nam, gdzie są Niemcy i poprowadzenia dalszego natarcia w charakterze przewodnika. Rzecz jasna nikt z tej oferty nie skorzystał – dodał.

Obóz koncentracyjny w środku Warszawy. 77. rocznica likwidacji Gęsiówki

W kolejnych tygodniach Tadeusz Sumiński brał udział w walkach na Woli i na Starym Mieście (mowa tu m.in. o obronie cmentarzy wolskich). Na początku września wraz z kilkuosobową grupą powstańców przedostał się na Śródmieście. 

- To była noc. Byliśmy w mundurach niemieckich, więc zdjęliśmy powstańcze opaski. Gdy szliśmy przez Ogród Saski, natrafiliśmy na Niemców. Ponieważ było ciemno, to nas nie rozpoznali i ostatecznie udało nam się dotrzeć do ulicy Królewskiej – wspominał Tadeusz Sumiński na antenie Polskiego Radia. – Niestety, Niemcy w końcu się zorientowali, kim jesteśmy i zaczęli do nas strzelać z karabinu maszynowego. Co gorsza, znajdujący się po drugiej stronie ulicy Zielnej powstańcy również zaczęli do nas strzelać, sądząc że jesteśmy grupą jakichś Niemców. Zaczęliśmy więc do nich krzyczeć: "Tu Starówka, nie strzelać! Niech żyje Polska!" – dodał.

Tadeuszowi Sumińskiemu udało się wyjść z cało z opresji. Ze Śródmieścia przedostał się na Czerniaków, gdzie walczył aż do 23 września. Schwytany przez Niemców, został wywieziony do obozu jenieckiego w Altengrabow koło Magdeburga. Wolność odzyskał w maju 1945 roku, gdy obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie. 

Z miłości do fotografii

Przygoda Sumińskiego z fotografią zaczęła się tuż po wojnie. Jak sam wspominał na antenie Polskiego Radia, nowe medium nie od razu stało się jego pasją. – Fotografia była dla mnie wtedy substytutem innych sztuk plastycznych. Twierdziłem, że mam antytalent do rysunków i bardzo nad tym ubolewałem. Uważałem więc, że fotografia może zapełnić tę lukę, którą wytworzyły braki w moich plastycznych zdolnościach – tłumaczył.

Początki jego kariery nie należały jednak do najłatwiejszych. – Najpierw fotografowałem jedynie amatorsko i w straszliwych warunkach laboratoryjnych. Mieszkałem w ciasnym pokoiku, którego nie mogłem zaciemnić, więc zdjęcia powiększałem jedynie w nocy. Następnie jechałem na drugi koniec miasta, aby je wywołać – mówił Tadeusz Sumiński na antenie Polskiego Radia. – Zawodowo zacząłem się zajmować fotografią, dopiero gdy słynna graficzka Wanda Telakowska zaangażowała mnie do Instytutu Wzornictwa Przemysłowego. Pracowałem tam przez kilka lat i zajmowałem się m.in. fotografowaniem mody – dodał.

Podróże i zdjęcia krajobrazowe

Kolejny ważny etap w karierze Sumińskiego przyszedł w 1961 roku, gdy rozpoczął współpracę z wydawanym w języku angielskim i francuskim magazynem "Polska", który był dystrybuowany na terenie krajów Azji i Afryki. Posada fotoreportera dała mu możliwość podróżowania po świecie, a efektem tych zagranicznych wyjazdów była m.in. jego seria portretów zatytułowana "Mongołowie". 

Od 1964 roku Sumiński pracował jako samodzielny fotograf. Specjalizował się w zdjęciach krajobrazowych, szczególnie chętnie uwieczniał jednak niebo. - Większość fotografów krajobrazu skupia się na detalach, ja natomiast mam tendencję do szukania wielkich planów, uwzględniania elementów przestrzeni. Moimi zdjęciami zawsze staram się pokazać, że pejzaż nie jest ani brzydki, ani ładny, a jest taki, jakim go zobaczy fotograf i jak go zinterpretuje - mówił w 2005 roku na antenie Polskiego Radia. 

Prace artysty były wielokrotnie wystawiane zarówno w Polsce, jak i za granicą - m.in. w Czechosłowacji i Niemczech. Tadeusz Sumiński zmarł 24 lutego 2009 roku w Warszawie.

jb