”Kabaret Starszych Panów” wystartował w I Programie Telewizji Polskiej zadebiutował 16 października 1958 roku. Scenariusze i teksty piosenek pisał Jeremi Przybora, muzykę komponował Jerzy Wasowski. Obaj autorzy reżyserowali telewizyjne przedstawienia, obaj wcielali się w rolę tytułowych ”starszych panów”. - Chodziło nam o rozpogodzenie narodu, odbiorców - mówił Przybora w rozmowie z Walentyną Toczyską na antenie Programu III w 1974 roku.

Początki kabaretu

Autorka audycji odwoływała się do początków ”Kabaretu Starszych Panów”, zaprosiła do udziału w niej zarówno obu autorów, jak i osoby, które program tworzyły. - Utarczki między nimi były, ale obaj mieli podobne poczucie humoru, to sprawiało, że się  znakomicie uzupełniali.  To dwie wielkie osobowości, indywidualności – wspominała Halina Machay, która realizowała ”Kabaret Starszych Panów” w Teatrze Polskiego Radia. - Oni rozmawiali ze sobą językiem, którym posługiwały się wymyślone przez nich postaci. Nie wszyscy rozumieli ten ich specyficzny styl, w tym zawsze była jakaś aluzja, jakaś przenośnia - dodała.

>>>Płyty z archiwalnymi nagraniami Kabaretu Starszych Panów można zakupić na sklep.polskieradio.pl<<<

11.12.1965. Kabaret Starszych Panów - wieczór XV. "Ostatni naiwni", reżyseria Jeremi Przybora. Nz.: Jeremi Przybora (z lewej), kompozytor Jerzy Wasowski (z prawej) oraz aktorzy Edward Dziewoński i Krystyna Sienkiewicz. TVP/PAP- Zygmunt Januszewski

Wielkie gwiazdy

W programach Kabaretu występowali m.in.: Irena Kwiatkowska, Barbara Krafftówna, Kalina Jędrusik, Aleksandra Śląska, Krystyna Sienkiewicz, Zofia Kucówna, Wiesław Gołas, Mieczysław Czechowicz, Wiesław Michnikowski, Edward Dziewoński, Tadeusz Olsza, Czesław Roszkowski, Bohdan Łazuka, Jarema Stępowski, Zdzisław Leśniak i Bronisław Pawlik.
- Próby ”Kabaretu Starszych Panów” wspominam jako coś najmilszego w mojej artystycznej karierze, coś niepowtarzalnego, za czym się tęskni - wspominała w rozmowie z Walentyną Toczyską Kalina Jędrusik. - To były próby jedyne w swoim rodzaju. Nastrój, jaki tam panował był niesamowity. Po wejściu do studia człowiek się natychmiast zmieniał. To było jakieś niezwykłe spotkanie, kiedy stamtąd wychodziliśmy, od razu dawał się we znaki ten nieprzyjazny, szorstki świat na zewnątrz - mówiła Jędrusik.

W radiu i w telewizji

Programy Kabaretu nadawano na żywo na antenie telewizyjnej, z wykorzystaniem jako playback piosenek zarejestrowanych wcześniej. Kabaret ukazywał się również na antenie Polskiego Radia, jako przygotowane osobno słuchowiska, powtarzające telewizyjną fabułę z tą samą obsadą. Ostatnia audycja została wyemitowana latem 1966 roku.
Jeremi Przybora i Jerzy Wasowski stworzyli jeden z najwybitniejszych programów rozrywkowych. Ironia, aluzja, przenośnia, humor wyróżniały go spośród innych produkcji telewizyjnych lat 50. i 60. XX wieku. Byli oczywiście krytycy, którzy uważali, że za mało jest w tym projekcie realizmu, że aluzje są zbyt subtelne i niezrozumiałe, a Jędrusik zbyt perwersyjna.
Mimo upływu lat ”Kabaret Starszych Panów” do dziś ma swoich fanów, a piosenki, które powstały ponad 50 lat temu nadal bronią się zarówno w warstwie tekstowej, jak i muzycznej – ”są dobre na wszystko” – jak śpiewali dwaj starsi panowie: Jeremi Przybora i Jerzy Wasowski.
Posłuchaj archiwalnych audycji z udziałem twórców ”Kabaretu Starszych Panów”.
bs

17 lat temu, w 2004 roku zmarł Jeremi Przybora, poeta, satyryk, współtwórca legendarnego Kabaretu Starszych Panów oraz pracownik Polskiego Radia, uhonorowany w 1995 roku Diamentowym Mikrofonem.

Znamy go jako satyryka, autora opowiadań, tekstów piosenek, audycji radiowych, reżysera. Kto pamięta, że Jeremi Przybora w 1937 roku wygrał konkurs Polskiego Radia i rozpoczął pracę jako spiker rozgłośni Warszawa II? We wrześniu 1939 roku pozostał na stanowisku. Poznał wtedy Jerzego Wasowskiego. Podczas Powstania Warszawskiego pełnił służbę spikerską.

Po wojnie pracował w Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Bydgoszczy. Wówczas, w audycji satyrycznej "Pokrzywy nad Brdą", przedstawił po raz pierwszy swoje teksty. Po powrocie do Warszawy, w roku 1948, początkowo był spikerem rozgłośni centralnej, potem pracował w Redakcji Teatru Polskiego Radia, a na końcu – w Redakcji Humoru i Satyry.

Na zdjęciu: Jeremi Przybora jako spiker w Polskim Radiu, lata 30. XX w.

W archiwalnej audycji Dwójki "Głosy przeszłości" opowiadał wykwintną polszczyzną, a nieraz dosłownie śpiewająco, o swojej młodości, o pracy w Polskim Radiu, o karierze artysty estradowego w wyjątkowo niewesołej epoce.

- W moich wspomnieniach milczy mama, ale nie milczy babka. Ta wytworna i ładna dama była mistrzynią swoistego słowotwórstwa i jej powiedzonka sprawiły, że żyła tak długo w powiedzonkach rodzinnych. Na widok czyjejś zbolałej miny mówiła: Co ci dolega kochanie? Jesteś dziś straszliwie zdupiesiały – wspominał Jeremi Przybora przed mikrofonem Polskiego Radia. - Najwięcej tych powiedzonek babki pamiętał mój ojciec, który był rzadkim przypadkiem zięcia adorującego teściową. Nawet jako jej były zięć nie zapominał nigdy o żadnym jej święcie i przysyłał kwiaty, a ona nie żywiła do niego bezlitosnego odium za to, że się "zlisił”, jak mawiała, i odszedł od jej córki do innej kobiety – wspominał Przybora.

- Wolałem nurt patriotyczny w repertuarze mojej mamy, co prawda ułani padali jak muchy, ale jakoś tak optymistycznie, radośnie, wręcz ochoczo – mówił Jeremi Przybora. – Potem moją edukację muzyczną przejęła siostra, która sama sobie akompaniowała na fortepianie i śpiewała romanse.

Jeremi Przybora ukończył ewangelickie Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, a potem studiował w Szkole Głównej Handlowej i anglistykę na Uniwersytecie Warszawskim, których to studiów nie skończył. Przez niecały rok gościł jako guwerner pod Nowogródkiem u znajomych właścicieli ziemskich.

- Na dwa lata przed wybuchem wojny zacząłem pracować w Polskim Radiu w charakterze spikera. Nie dostałem tej pracy od razu, ale na pewno pomogła mi w niej wyniesiona z domu nienaganna polszczyzna, znajomość angielskiego i francuskiego, który był wtedy drugim obowiązkowym językiem w radiu. Po francusku zapowiadało się wszystkie ważniejsze koncerty i międzynarodowe transmisje – mówił Przybora.

Posłuchaj wspomnień Przybory o pracy spikera radiowego w Warszawie przed wojną i o latach powojennych w Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Bydgoszczy oraz o powrocie do Warszawy w czasach stalinowskich, kiedy wszelki humor i żarty wyjęte były spod prawa.

- Po powrocie do Warszawy w 1948 roku uruchomiliśmy z Jerzym Wasowskim teatrzyk Eterek. To był program mojego pomysłu, ale dopasowaliśmy się z Wasowskim poczuciem humoru i czasem nawet prywatnie prowadziliśmy głupie rozmowy na antenie radia. Wszystko to było chęcią ucieczki od tej przeraźliwej nudy i szarości – wspominał Przybora. - W 1958 zaczął się kabaret, który strasznie mnie pochłonął. Kabaret Starszych Panów przejął nasz sposób rozmawiania z Jerzym. Chyba to było zrządzenie najwyższych czynników, że na swojej drodze spotkałem Jerzego Wasowskiego, a jemu też widocznie byłem pisany, jako ten, który wskutek strasznego nieporozumienia, wskazał mu, czym powinien się w życiu zajmować – mówił Jeremi Przybora.

Posłuchaj wspomnień Przybory o znajomości z Wasowskim 

- Postanowiliśmy otoczyć się duchowym komfortem nienagannego życzliwego sposobu życia w otoczeniu cokolwiek schamiałym i to się nam udało w "Kabarecie Starszych Panów", a reakcja odbiorców przekonała nas, że urzeczywistnialiśmy nie tylko swoje marzenia – wspominał Jeremi Przybora. – Z perspektywy lat Kabaret wydaje mi się niepowtarzalną idyllą telewizyjną.

Na zdjęciu: Tablica ku czci Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego, twórców Kabaretu Starszych Panów na budynku TVP w Warszawie, ul. Jasna 14/16

Posłuchaj, co Przybora mówił o "Kabarecie Starszych Panów" i aktorach biorących w nim udział. Dowiedz się, kiedy zaczął słuchać Radia Wolna Europa, co myślał o antysemityzmie w marcu 1968 i inwazji na Czechosłowację.

im

Wśród nich był znany z komedii "Mąż swojej żony" czy "Przygoda z piosenką", autor takich piosenek, jak "Ada to nie wypada" czy "Wiosną mi bądź", wieloletni dyrektor Teatru Syrena Jerzy Jurandot oraz jego żona tancerka i aktorka, felietonistka i autorka skeczów kabaretowych, Stefania Grodzieńska. Oboje trafili do getta w 1940 roku na mocy ustaw norymberskich. Dzięki przyjaciołom udało im się uciec w roku 1942.

- W domu przez całe lata nigdy nie mówiło się o getcie... Nie chcieli opowiadać, a ja to szanowałam - przyznała córka pary, Joanna Jurandot-Nawrocka. Tymczasem nakładem Muzeum Historii Żydów Polskich ukazał się tom "Miasto skazanych. 2 lata w warszawskim getcie", który zawiera wspomnienia Jurandota i wiersze Grodzieńskiej.
O książce w audycji "Klub Trójki" rozmawiamy z redaktorką tomu Agnieszką Arnold, dr Hanną Węgrzynek z Muzeum Historii Żydów Polskich i historykiem dr. Pawłem Szapiro.
Jak wspomina Arnold, 30 lat temu znalazła się w domu Stefanii Grodzieńskiej ponieważ poszukiwała pomocy w zidentyfikowaniu osób, które pojawiły się w niemieckim filmie zrealizowanym w warszawskim getcie. Miała w planach realizację własnej produkcji. Grodzieńska odmówiła udziału, przekazała jej za to brulion brudnych kartek z zastrzeżeniem, że nie można nic z tym robić, póki ona żyje. Okazało się, że to wspomnienia Jurandota z getta.

Jerzy Jurandot - za zgodą okupacyjnych władz Związku Artystów Scen Polskich - organizował w getcie występy w Melody Palace. Później otworzył Teatr Femina, w którym grywano głównie komedie i przedstawienia satyryczne. Do książki "Miasto skazanych" dołączony jest tekst komedii wystawionej w Feminie autorstwa Jurandota - "Miłość szuka mieszkania" mówiącej o przeludnieniu w getcie.

miastoskazanych.jewishmuseum.org.pl

- Życie w getcie zaczynało się wcześnie rano, a kończyło wieczorem. Ok. 18-19 obowiązywała już godzina policyjna. W getcie mieszkało wielu ludzi, na samej ulicy Chłodnej ok. 28 tys. Panowała ciasnota. Często nie było elektryczności. Do tego dochodził głód. I w takich warunkach okazało się, że ludzie mają potrzebę obcowania z kulturą - mówi dr Szapiro.
Zdaniem dr Węgrzynek, człowiek jest zawsze człowiekiem, nie może wciąż myśleć tylko o głodzie. - Osoby zamknięte chciały robić to, co robiły zanim trafiły do getta. Czyli jeśli ktoś pisał, jak Jurandot, to pisał dalej. Jak ktoś zajmował się nauką, kontynuował swoją pracę w nowych warunkach - wylicza. - Jurandot pisze we wspomnieniach o swojej znajomej, która była przed wojną taterniczką. W getcie wciąż nią była, dalej chodziła po górach, tylko że tych na mapie - dodaje Arnold. W ocenie Szapiro w takiej sytuacji, w jakiej znaleźli się mieszkańcy getta, ta potrzeba robienia czegoś twórczego, kreatywnego jeszcze wzrosła. - Jeśli ktoś nie pisał wcześniej, zaczynał pisać - twierdzi.
Arnold przypomina, iż w getcie znalazło się wielu pisarzy, malarzy, muzyków i dramaturgów. Oni też kontynuowali swoją pracę. Dokumentalistka zwraca uwagę na jedno ze spostrzeżeń odnotowanych przez Jurandota. Satyryk zauważył w pewnym momencie, że trzeba zmienić repertuar na taki, który będzie bardzo oderwany od rzeczywistości, ponieważ nawiązujące się do niej przedstawienia satyryczne nie śmieszą ludzi w chwili, gdy "realność przekroczyła już granice wszelkiego absurdu".
Skany rękopisu Jurandota można zobaczyć na stronie Muzeum Historii Polskich Żydów>>

Audycję prowadził Jerzy Sosnowski.

Na "Klub Trójki" zapraszamy od poniedziałku do czwartku od 21.05 do 22.00
(kk/mp)

29 września 1984 roku zmarł Jerzy Wasowski. Znany głównie jako kompozytor z Kabaretu Starszych Panów. Oprócz komponowania zajmował się też realizacją dźwięku, był aktorem, majsterkował, prowadził domową introligatornię, kleił modele. Żył 71 lat.

Dał głos Warszawie

Ukończył Wydział Elektromechaniki na Politechnice Warszawskiej. Po studiach związał się z Polskim Radiem, gdzie pracował w działach: amplifikatorni, nagrań i transmisji. Polskie Radio było miejscem, gdzie wszystko się zaczęło. To tam, jeszcze przed wojną spotkał Jeremiego Przyborę.

We wrześniu 1939 roku uruchomił uszkodzony nadajnik radiowy Warszawy II. Wspominał, że przespał cały 5 września i nieświadomy tego, że radio przestało działać, poszedł 6 września do pracy. W Polskim Radiu zastał chaos, zniszczony sprzęt, radio nie funkcjonowało. 26-letni wówczas Wasowski postanowił więc uruchomić sygnał Warszawy II, który jako jedyny nadawałby komunikaty dla przerażonych wojną mieszkańców.

– Nigdy nie miałem już tego typu poczucia użyteczności, jak miałem wtedy – wspominał Jerzy Wasowski w aud. Bogusława Czajkowskiego w 1972 roku. – Trzeba wiedzieć, czym było wówczas radio dla Warszawy, radio wówczas było włączone u każdego dzień i noc.

Inżynier artysta

Jak podkreślał Grzegorz Wasowski w 2013 roku w rozmowie z Jerzym Kisielewskim, jego ojciec postanowił poświęcić się muzyce, kiedy zdał sobie sprawę, że kariera naukowa nie jest mu pisana. Komponowanie miało być "najprzyjemniejszym sposobem na utrzymanie rodziny".

– On właściwie komponował w głowie, coś tam sobie zapisywał, co jakiś czas tylko wstawał i sprawdzał, czy mu się zgadza – mówił o systemie pracy Jerzego Wasowskiego jego syn. – A potem zawsze, jak skomponował, nagrywał aktorom wersje demo. Grał i śpiewał, a artysta właściwie miał gotową interpretację, wystarczyło, że powtórzył.

Jerzy Wasowski był samoukiem. Muzykę tworzył do gotowych tekstów. – Całe zadanie polega na tym, żeby każdej sylabie przyporządkować jakiś dźwięk – tłumaczył kompozytor. – Ja staram się każdej sylabie przyporządkować coraz to inny dźwięk, żeby zachować rozmaitość. Raz czarny klawisz, raz biały, raz bardziej na prawo, innym razem na lewo

Starsi Panowie dwaj

Wraz z Jeremim Przyborą stworzył w 1949 roku radiowy teatrzyk "Eterek". Popularność i rozpoznawalność przyniósł im jednak Kabaret Starszych Panów, który nadawany był w latach 1958-1966. Programy Kabaretu nadawano w Telewizji Polskiej, a w formie słuchowiska także na antenie Polskiego Radia.

– To jest współpraca dla mnie wspaniała – mówił o pracy z Jerzym Wasowskim Jeremi Przybora w 1978 roku Annie Retmaniak. – On ma zawsze jakiś aktywny stosunek do tekstu, często jest to stosunek współtwórczy w dziedzinie powstawania także słowa. Jest to dla mnie współpraca niesłychanie cenna.

Do historii przeszły już słynne piosenki Starszych Panów: "Wesołe jest życie staruszka", "Tanie dranie" czy "Kaziu, zakochaj się". W Kabarecie występowali m.in.: Irena Kwiatkowska, Kalina Jędrusik, Krystyna Sienkiewicz, Wiesław Michnikowski, Bohdan Łazuka czy Bronisław Pawlik.

– Przybora jest czarującym człowiekiem, utalentowanym poetą – mówił Jerzy Wasowski w 1973 roku Marii Krzyżanowskiej. – Przybora to jest transformator. To, co mu kablują te jego muzy, on przekazuje nam w języku nam przystępnym. Tylko one go atakują w zupełnie nieprzewidzianych momentach. To może być nawet niebezpieczne, w czasie przechodzenia przez ulicę.

Posłuchaj anegdot i wspomnień o Jerzym Wasowskim oraz opowiadanych przez niego historii z życia Polskiego Radia, oraz Kabaretu Starszych Panów.

mb

Prezentujemy serwis specjalny poświęcony Jonaszowi Kofcie. Zapraszamy do czytania, słuchania i oglądania:

kofta. polskieradio.pl  

Pokazujemy wielowymiarowość Jonasz Kafty, bo był to nie tylko satyryk i człowiek radia, ale przede wszystkim wybitny poeta i tekściarz. Publikujemy wyjątkowe nagrania  z Archiwum Polskiego Radia, m.in. wiersze Kofty,  czytane przez samego Autora, a także legendarne już "Dialogi na cztery nogi", czy "Fachowców" – skecze, bez których trudno sobie wyobrazić kabaretowe wątki na antenie radiowej Trójki.

O tym, kim i jaki był Jonasz Kofta mówi przed naszą kamerą m.in. jego syn Piotr, a także jego kabaretowy partner Stefan Friedmann. W serwisie nie brak również archiwalnych wypowiedzi Agnieszki Osieckiej, Ryszarda Marka Grońskiego, Macieja Zembatego i Ewy Błaszczyk.

Leon Schiller był człowiekiem pełnym sprzeczności, ale paradoksalnie prawdopodobnie właśnie to stanowiło jego największą wartość. Sprzeczność to cecha często obecna u artystów, którzy dzięki ponadprzeciętnej wrażliwości w swojej twórczości (ale często i w życiu) wydobywają na wierzch napięcia, które wpisane są w każdy ludzki los. Leon Schiller tylko dzięki uczciwości wobec samego siebie był w stanie zrobić wartość z łączenia skrajnie różnych cech i poglądów.

Krakowskie początki

Jak większość reżyserów teatralnych swojego czasu Schiller zaczynał od występów estradowych (między innymi w krakowskim "Zielonym baloniku"), jednak dość szybko - mniej więcej w czasie odradzania się polskiej państwowości w 1918 roku - wziął się za reżyserię. Był wtedy człowiekiem około 30-letnim, miał więc już za sobą pewną drogę, która nie była specjalnie harmonijna, ale za to pozwoliła mu upewnić się, co jest jego powołaniem.

Przyszedł na świat 14 marca 1887 roku w Krakowie. Pochodził z osiadłej w XIX wieku w Galicji rodziny austriackiej. Studiował filozofię i polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz na paryskiej Sorbonie. W związku z naciskami ze strony rodziny przymierzał się też do zawodu urzędnika. Miał też za sobą próbę samobójczą spowodowaną nieszczęśliwą miłością i sporo podróży. Ewidentnie był człowiekiem o ogromnej energii, bardzo ruchliwym ale też podatnym na emocje.

Podróże

Podczas swoich młodzieńczych podróży po Europie poznał wielu sławnych ludzi, jednak najważniejszym spotkaniem była znajomość z Edwardem Gordonem Craigiem – wielkim teoretykiem teatru, jednym z ojców Wielkiej Reformy Teatru, która na początku XX wieku rozpoczynała się w Europie.

Poza tym Schiller miał okazje zetknąć się z teatrem najbardziej nowatorskich twórców tamtego czasu. Jednym z nich był na przykład Max Reinhardt, który tworzył pod wpływem koncepcji teatru monumentalnego Craiga. Teatr Wielkiej Reformy, był przede wszystkim buntem przeciwko naturalistycznemu teatrowi XIX-wiecznemu i domagał się intensyfikacji artystycznych przeżyć, kosztem mieszczańskich opowieści o tym, że "jest jak jest". Teatr monumentalny szukał nowych form, które pozwoliłyby raz na zawsze odróżnić teatr od innych dziedzin sztuki i obalić koncepcję, że jest on jedynie syntezą innych sztuk.

Gdy więc Leon Schiller zaczynał w 1917 roku swoją reżyserska karierę, był obeznany z najważniejszymi prądami epoki. Zaznajomił się bowiem także z teatralnym ekspresjonizmem, czy praktykowanym w Rosji konstruktywizmem. Pilnie śledził też niemiecki lewicowy teatr zaangażowany Erwina Piscatora nazywany Zeit Theater – teatrem czasów.

Teatr polski przed Schillerem

Z kolei teatr polski był wówczas w powijakach. Tkwił głęboko w tradycji XIX wiecznej i służył przede wszystkim rozrywce. Były oczywiście wyjątki, jak wielka dla polskiego teatru postać Stanisława Wyspiańskiego, ale wraz z jego śmiercią powstała pustka, której nikt nie potrafił wypełnić.

Stanisław Wyspiański - czwarty wieszcz narodowy

W związku z powyższym Schiller miał poczucie, że jego działania muszą służyć stworzeniu współczesnego polskiego teatru od zera. Jak to zwykle u niego zabrał się do tego dwutorowo. Z jednej więc strony postanowił wykorzystać doświadczenia zdobyte podczas zagranicznych podróży, z drugiej poszukał tego, co już istnieje i jest rdzennie polskie. Dopiero oba te działania pozwoliły osiągnął zamierzony cel. W dwudziestoleciu międzywojennym, przede wszystkim dzięki Leonowi Schillerowi, narodził się współczesny teatr polski z prawdziwego zdarzenia.

Spuścizna romantyczna

Za najważniejszą podstawę przyszłego polskiego teatru Schiller uznał dorobek dramatyczny polskiego romantyzmu. Wbrew pozorom nie było to takie oczywiste, bowiem polskie mody literackie lat 20. i 30. XX wieku były dalekie od romantycznych sentymentów. Po drugie Schiller uznał wielkość Wyspiańskiego, jako kontynuatora myśli polskich wieszczów, do których zaliczał także Norwida, oraz jako wielkiego artysty teatru – zarówno dramaturga jak i inscenizatora. Do tego wszystkiego postanowił wciągnąć jeszcze dramaty Tadeusza Micińskiego, którego uważał za kontynuatora dramatu mistycznego doby romantyzmu.

Polski teatr monumentalny

Poczyniwszy powyższe założenia Schiller postanowił zaadoptować na gruncie polskim koncepcję Edwarda Gordona Craiga. Przy czym teatr monumentalny w tym wypadku miał opierać się na zastąpieniu naturalizmu (zwanego też czasem w teatrze realizmem) nurtem, który Schiller nazywał neorealizmem. Tak naprawdę chodziło o oderwanie teatru od dosłowności i pchniecie go w stronę uniwersalnych wielkich tematów oraz o podporządkowanie naczelnej wizji spektaklu wszystkich jego elementów składowych, takich jak scenografia, muzyka, choreografia, warstwa dramaturgiczna i gra aktorów.

Jednocześnie, Schiller uznał, że teatr polski musi w szybkim tempie nadrobić stracony czas i "przepracować" osiągnięcia współczesnego teatru europejskiego. W związku z tym wystawiając wielką klasykę polskiej literatury jednocześnie wplatał w swoje kolejne przedstawienia metody stosowane przez nurty, które poznał na zachodzie. Raz więc używał środków właściwych dla teatru ekspresjonistycznego, innym razem scenografia i kostiumy nawiązywały do kubizmu czy innych modnych wtedy prądów artystycznych.

Najważniejszym chyba spektaklem Schillera w nurcie teatru monumentalnego była lwowska inscenizacja "Dziadów" z 1932 roku, którą reżyser powtórzył następnie w Wilnie, Warszawie, a nawet w Sofii.

Zeit Theater

Schiller był jednak czuły na sprawy społeczne i polityczne - jawnie przyznawał się do poglądów lewicowych. Poza spektaklami w nurcie teatru monumentalnego - skupionymi na tym co ponadczasowe - realizował spektakle zaangażowane, inspirując się mocno niemieckim Zeit Theater oraz osiągnięciami radzieckich twórców takich jak Wsiewołod Meyerhold czy Aleksandr Tairow.

Najważniejszym spektaklem tego gatunku było mocno lewicujące dzieło "Krzyczcie Chiny" wystawione w 1932 roku we Lwowie. W związku z tym przedstawieniem Schiller został poproszony o opuszczenie miasta.

Teatr muzyczny

Wielu twierdzi jednak, że najlepsze efekty Schiller osiągał w poszukiwaniach jeszcze innego rodzaju. Od dziecka był bardzo wrażliwy na muzykę, więc spektakle, które miały lekki, rewiowy charakter najlepiej mu wychodziły. Jednak i tu Schiller opierał się na ogół na materiale, który wynikał z polskiej tradycji i sięgał do dramatu staropolskiego. Do najważniejszych spektakli tego gatunku należy wielokrotnie wystawiana w warszawskim Teatrze Reduta "Pastorałka" (m.in. w 1922 roku) i "Wielkanoc" (1923), a także na przykład "Kulig" zaprezentowany w 1929 roku w Poznaniu.

Okupacja

W czasie wojny Schiller próbował pracować w warunkach okupacyjnych. W 1941 roku w związku z zamordowaniem przez polskie podziemie kolaboranta, aktora Igo Syma, kilka miesięcy spędził w obozie Auschwitz, skąd jednak wyszedł dzięki wstawiennictwu rodzinnemu. Przebywał wtedy w Henrykowie pod Warszawą, gdzie w wyniku głębokiego nawrócenia, jakiego doznał, był bliski zostania zakonnikiem. Jednocześnie w przytułku prowadzonym przez siostry zakonne wystawiał przedstawienia z udziałem podopiecznych upadłych dziewcząt. Spora część warszawskiej elity przyjeżdżała oglądać te przedstawienia.

Igo Sym - artysta kolaborant

Po wojnie

Schiller reżyserował również w czasie trwania Powstania Warszawskiego, wystawiając spektakle dla powstańców i mieszkańców stolicy. Po wojnie znalazł się na terenie Niemiec, który kontrolowali Amerykanie i tam również - pod auspicjami YMCA (Young Men’s Christian Assosiation) - realizował obwoźne spektakle.

Religijne nawrócenie, praca w ośrodku prowadzonym przez zakonnice czy pod auspicjami chrześcijańskiego zrzeszenia YMCA - jak się okazało - nie przeszkadzało Schillerowi w dalszym ciągu popierać komunizmu. Gdy powrócił do kraju w 1946 roku natychmiast włączył się w działania nowych władców Polski.

– Ostatni czas życia Schillera budził i budzi kontrowersje – mówiła prof. Barbara Osterloff, znawca teatru w audycji Polskiego Radia. – To czas jego mocnego wejścia w politykę. Odwracał się od wielu osób, a nawet utrudniał im życie w socrealizmie – mówiła.

W tym czasie Schiller był dyrektorem kilku teatrów, został także rektorem Polskiego Instytutu Sztuki Teatralnej oraz udzielał się mocno we władzach partii.

Leon Schiller zmarł w 1954 roku w Warszawie. I choć ostatni okres jego życia rzuca się cieniem na całym życiorysie, nie należy zapominać, że należał do komunistów ideowych i w przeszłości kilkakrotnie doświadczał pewnych szykan w związku ze swoimi poglądami.

Przede wszystkim warto jednak pamiętać, że to on pozwolił polskiemu teatrowi złapać wiatr w żagle i popłynąć w przyszłość z bagażem doświadczeń, bez których nie byłoby teatru Tadeusza Kantora, Jerzego Grotowskiego, Erwina Axera, Konrada Swinarskiego czy Zygmunta Hubnera.

az

22 stycznia 1840 roku w Lipnie, mieście położonym na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, urodził się Wincenty Rapacki. Na teatralnych deskach spędził ponad sześćdziesiąt lat, zachwycając publiczność realizmem kreowanych przez siebie postaci. Każdy z jego bohaterów miał własny sposób mówienia i chodzenia, a także charakterystyczne gesty. 

Początki kariery

Swoją przygodę z aktorstwem rozpoczął w 1859 roku, gdy wstąpił do warszawskiej Szkoły Dramatycznej. Na deskach teatralnych po raz pierwszy stanął już rok później. Wcielił się wówczas w rolę kapitana w spektaklu "Dziwadła" w reżyserii Karola Pieńkowskiego, przygotowanym na podstawie powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego o tym samym tytule. Przez kolejne lata początkujący aktor, szukając stałego zatrudnienia, współpracował z licznymi wędrownymi trupami teatralnymi, odwiedzając między innymi Lwów i Przemyśl.

Wincenty Rapacki jako pułkownik Zdawnialski w "Spazmach modnych" Wojciecha Bogusławskiego (zdjęcie powstało przed 1924 rokiem). Źródło: Polona/Domena publiczna

- W 1865 roku został zaangażowany do teatru krakowskiego, który, zarządzany przez hrabiego Adama Franciszka Skorupkę, wkraczał właśnie w okres swojej największej świetności – mówił teatrolog prof. Dariusz Kosiński w swojej audycji z cyklu "Encyklopedia Teatru Polskiego". - Dla Rapackiego pobyt w Krakowie był nie tylko wstępem do wielkiej kariery, lecz także znakomitą szkołą. Dyrekcja ówczesnego teatru bowiem zachęcała aktorów do nawiązywania kontaktów z elitą intelektualną miasta. Młodemu artyście stworzyło to znakomite warunki do rozwoju umysłowego i artystycznego – dodał.

Na krakowskiej scenie Rapacki grał przez pięć lat. W tym czasie zaprzyjaźnił się z wieloma artystami i naukowcami tego miasta. Po występach często można go było spotkać w towarzystwie między innymi malarza Jana Matejki, pisarzy Michała Bałuckiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego, a także historyka i poety Józefa Szujskiego.

Geniusz sztuki charakteryzacji

W 1869 roku przyjechał do Warszawy z gościnnymi występami. Zagrał w jedenastu przedstawieniach, zaskakując publiczność i krytyków nowym, realistycznym stylem gry aktorskiej. Do tej pory na polskiej scenie teatralnej kluczową rolę ogrywała technika - na przykład odpowiednia intonacja i modulacja głosu aktora, jego prezencja, mimika, postawa. Rapackiemu natomiast najbardziej zależało na tym, aby jak najwierniej oddać charakter granego bohatera. Dbał o każdy szczegół – analizował środowisko, z którego postać się wywodziła, ćwiczył jej sposób chodzenia, mówienia, typowe dla niej gesty. Zatarł w ten sposób granice dzielącą artystę od odtwarzanego przez niego bohatera.

Szczególne mistrzostwo osiągnął jednak w kreowaniu wyglądu fizycznego swoich postaci. Sam sporządzał sobie nawet peruki. 

Wincenty Rapacki jako Piotr Dziszewski w "Radcach pana radcy" Michała Bałuckiego (1869). Źródło: Polona/Domena publiczna

- Zasłynął jako "aktor metamorficzny". Sam był szczupły i wysoki, jednak w niektórych swych rolach potrafił całkowicie zmienić swoją sylwetkę – mówił teatrolog prof. Dariusz Kosiński. - I tak na zachowanych z tamtego okresu zdjęciach można zobaczyć Rapackiego jako grubego, postawnego szlachcica, przytłoczonego życiem, chudego staruszka, czy też jako szlachetnego młodzieńca o wyniosłej postawie. Był pierwszym w Polsce prawdziwym wirtuozem charakteryzacji.

Sukces, jaki Rapacki odniósł w 1869 roku, zapewnił mu miejsce w zespole warszawskiego Teatru Rozmaitości, z którym był związany – z krótkimi przerwami – aż do końca życia. 

Pisarz, dydaktyk, aktor filmowy 

Od lat 80. XIX wieku był również aktywnym pedagogiem. Prowadził zajęcia w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym.

- Wśród jego uczniów byli między innymi Stanisława Wysocka, Michał Tarasiewicz i Aleksander Zelwerowicz. Jego tradycja natomiast oddziaływała także na młodszych aktorów, takich jak Kazimierz Kamiński i Kazimierz Junosza-Stępowski, którzy z pasją oddawali się sztuce charakteryzacji – mówił prof. Dariusz Kosiński.

Wincenty Rapacki jako Pan Piotr ze sztuki "Zrzędność i przekora" Aleksandra Fredry (1880). Źródło: Polona/Domena pobliczna

Od wczesnej młodości Rapacki poświęcał się również twórczości literackiej. Zostawił po sobie obszerny zbiór wspomnień, który jednak nigdy nie został wydany - większość rękopisów spłonęła podczas Powstania Warszawskiego. Napisał też kilkanaście utworów scenicznych. Wiele z nich poświęconych jest wybitnym Polakom (warto wspomnieć chociażby o sztuce "Wit Stwosz"), inne natomiast przywołują chlubne wydarzenia z historii Polski (na przykład "Odsiecz Wiednia"). Tworzył również liczne powieści historyczne (m.in. "Grzechy królewskie", "Króla Husytów", "Hanzę"), opowiadania i nowele, które ukazywały się na łamach "Kuriera Warszawskiego", "Ateneum" czy "Tygodnika Ilustrowanego". 

Na dużym ekranie wystąpił tylko raz - w 1921 roku wcielił się w postać dziedzica Granowskiego w produkcji Ryszarda Bolesławskiego "Cud nad Wisłą". Co ciekawe, rolę filmowego syna Rapackiego zagrał Jerzy Leszczyński, czyli wnuk aktora. 

Wincenty Rapacki zmarł 12 stycznia 1924 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. 

jb