Historia

Uniwersał połaniecki. Kościuszko liczył na włościańskie kosy

Ostatnia aktualizacja: 07.05.2023 05:40
- Była to najdalej idąca zmiana w położeniu chłopów w XVIII wieku. Idąca znacznie dalej, niż późniejsze rozporządzenia państw zaborczych – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika na antenie Polskiego Radia.
Kosynierzy pod Racławicami. Obraz Józefa Chełmońskiego
Kosynierzy pod Racławicami. Obraz Józefa ChełmońskiegoFoto: Wikimedia Commons/dp

229 lat temu, 7 maja 1794 roku, Tadeusz Kościuszko wydał dokument przyznający wolność osobistą chłopom pańszczyźnianym. Akt ten przeszedł do historii jako uniwersał połaniecki.

Insurekcja kościuszkowska, skierowana przeciwko władzom targowicy i państw zaborczych, trwała już blisko dwa miesiące. Powstanie ogarnęło Warszawę i Wilno. Główne siły powstańcze pod dowództwem samego Kościuszki posuwały się z Małopolski wzdłuż Wisły w celu połączenia ośrodków buntu. 

Kliknij w obrazek i przejdź do serwisu historycznego:

src=" //static.prsa.pl/b5b00b07-81c4-4345-a770-a45fe6df6726.file"

Choć początkowe sukcesy powstania napawały nadzieją, Kościuszko musiał być świadomy dysproporcji sił między wojskami powstańczymi a armiami państw zaborczych. W tych warunkach Kościuszko zdecydował się w swoim obozie nieopodal miasta Połaniec wydać dokument zmieniający sytuację chłopów.

Włościanie wolnymi ludźmi

- Kościuszko musiał zachęcić chłopów, a jednocześnie nie zrazić szlachty zbyt głębokim radykalizmem. W rezultacie obiecano chłopom wolność osobistą – podkreślała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".


Posłuchaj
05:55 uniwersał połaniecki.mp3 Wydanie uniwersału połanieckiego. Audycja Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska". (PR, 25.06.2001)

 

Na mocy uniwersału pozwolono chłopom na przenoszenie się z rodziną w inne miejsce. Zakazano też rugowania chłopów z ziemi, jeśli wypełniali zobowiązania. Pańszczyzna została ograniczona o 20 do 50 proc. Chłop, który walczył w powstańczej armii był zwolniony na czas służby ze świadczeń na rzecz pana, a szlachcic miał za zadanie opiekę nad rodziną włościanina. Zgodnie z treścią uniwersału, w państwie mieli być powołani dozorcy, których zadaniem było dopilnowanie wykonania postanowień dokumentu.

Wszystkie te ulgi miały na celu rozbudzenie w chłopach świadomości narodowej, a przede wszystkim zachęcenie ich do wzięcia udziału w walkach podczas insurekcji kościuszkowskiej. Efektem było zalegalizowanie oddziałów kosynierów, którzy wsławili się już wcześniej m.in. udziałem w bitwie pod Racławicami.

Rewolucyjne myślenie

W redagowaniu uniwersału połanieckiego brali udział autorzy Konstytucji 3 maja – Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki. Zwłaszcza pierwszy, uznawany za "polskiego jakobina", czyli zwolennika radykalnych reform, był prawdopodobnie jednym z autorów uniwersału. Sam Kościuszko, uczestnik wojny o niepodległość Ameryki i wydarzeń rewolucji francuskiej, był zwolennikiem rewolucyjnego myślenia.

- Kościuszko spotkał się w Ameryce z wolnym, demokratycznym społeczeństwem. Podzielał idee demokracji, ale chcąc porwać do wojny cały naród, musiał się liczyć z realiami szlacheckiego społeczeństwa, stąd kompromisowy charakter uniwersału – wyjasniała prof. Jolanta Choińska-Mika. 

Dokument nie znosił pańszczyzny i systemu feudalnego, ale podważał fundamenty jego funkcjonowania. Akt niewiele zdążył zmienić w bieżącej sytuacji militarnej - powstanie upadło pod naporem przeważających sił wroga 16 listopada 1794 roku. Uniwersał stał się jednak istotnym symbolem, do którego odwoływali się liderzy chłopskiego przebudzenia narodowego na przełomie XIX i XX wieku. Dość napisać, że ponad sto lat po wydaniu aktu w Połańcu, będącym wówczas pod okupacją niemiecko-austriacką, usypany został kopiec Kościuszki, który upamiętniał wydanie przełomowego aktu.

bm

Czytaj także

Jan Kiliński – wojujący szewc patriota

Ostatnia aktualizacja: 28.01.2024 05:40
– Krewki i odważny, był symbolem patriotycznego mieszczaństwa polskiego – mówiła w "Kronice niezwykłych Polaków” Maria Czeppe, historyk. Dziś mija 205. rocznica śmierci Jana Kilińskiego, mieszczańskiego przywódcy w powstaniu kościuszkowskim.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Tadeusz Kościuszko naczelnikiem insurekcji

Ostatnia aktualizacja: 24.03.2020 05:45
W obliczu rozbiorów i coraz bardziej zachłannej polityki zaborców na przełomie 1792 i 1793 roku zawiązał się spisek przedpowstańczy. Uznano konieczność ustanowienia dyktatury wojskowej i powierzenia władzy Tadeuszowi Kościuszce.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zwycięstwo pod Racławicami - brawurowy atak kosynierów

Ostatnia aktualizacja: 04.04.2023 05:51
4 kwietnia 1794 roku wojska polskie pokonały Rosjan w bitwie pod Racławicami. Zwycięstwo dało wiarę na pomyślne rozstrzygnięcie powstania i pokazało możliwości słabo uzbrojonych mas chłopskich.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Maciejowice. Ostatnia bitwa I Rzeczpospolitej

Ostatnia aktualizacja: 10.10.2023 05:40
Zawiązana na krakowskim rynku insurekcja kościuszkowska była ostatnią próbą ratowania niepodległej Rzeczpospolitej. 10 października 1794 roku pod Maciejowicami powstanie się załamało, a ranny naczelnik dostał się do rosyjskiej niewoli.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Insurekcja Kościuszkowska. Wszystko zaczęło się w Krakowie

Ostatnia aktualizacja: 30.03.2019 17:50
24 marca 1794 roku w Krakowie rozpoczęło się Powstanie Kościuszkowskie. - Na rynku odczytano akt insurekcji i zainicjowano jeden z ważniejszych zrywów narodowowyzwoleńczych - opowiada dr Leszek Marek Krześniak, prezes Polskiej Fundacji Kościuszkowskiej. 
rozwiń zwiń