Historia

Stanisław Ignacy Witkiewicz. Rozpacz pod maską błazna

Ostatnia aktualizacja: 24.02.2024 05:45
24 lutego 1885 roku w Warszawie urodził się Stanisław Ignacy Witkiewicz "Witkacy" - malarz, pisarz, dramaturg, filozof, fotograf, twórca słynnych portretów. Był głównym teoretykiem awangardowej grupy malarzy formistów. Założył też w Zakopanem Teatr Niezależny, w którym objął kierownictwo artystyczne. Był jednym z najoryginalniejszych twórców kultury polskiej.
Autoportret Stanisława Ignacego Witkiewicza
Autoportret Stanisława Ignacego WitkiewiczaFoto: Wikimedia Commons/Domena Publiczna

witkacy_1200.jpgWitkacy. Serwis specjalny Polskiego Radia

Biografia a twórczość

W burzliwym XX wieku w polskiej literaturze popularne jest zjawisko polegające na tym, że biografia artysty jeszcze ściślej niż zazwyczaj zrasta się z jego twórczością. Często można wręcz obserwować nieustanny wpływ jednej sfery na drugą. Nie inaczej jest w przypadku Witkacego.

- Z wyjątkiem paru podróżniczych ekscesów jego biografia jest całkiem skąpa w wydarzenia. Mimo tego Witkacego chętnie rozlicza się z twórczości poprzez pryzmat jego biografii – mówił literaturoznawca Piotr Joran w audycji Anny Lisieckiej w Polskim Radiu.

Czas formowania

Od najmłodszych lat Witkacy był wychowywany na artystę. Pierwsze lata życia spędził w Warszawie, ale już od 1890 roku, z powodu choroby ojca, mieszkał w Zakopanem – mieście pełnym artystów. Tutaj w wieku 6 lat został ochrzczony. Jego matką chrzestną była wybitna aktorka Helena Modrzejewska, a ojcem chrzestnym góral Jan Krzeptowski znany jako Sabała – góralski pieśniarz, gawędziarz.

Edukacją Stanisława Ignacego zajął się jego ojciec – wybitny polski malarz, architekt i pisarz Stanisław Witkiewicz, który uważał, że szkoła niszczy indywidualność. Organizował więc synowi domowe korepetycje, które często prowadzone były przez wybitnych artystów i profesorów uniwersyteckich. Młody Witkiewicz pisał dramaty i prace filozoficzne, interesował się malarstwem, fotografią i naukami ścisłymi. W 1905 roku wbrew woli ojca Witkiewicz rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

- Chodził na kursy do Mehoffera na ASP w Krakowie, dlatego pewnie przez całe życie miał secesyjną kreskę – mówiła w audycji Polskiego Radia malarka Maria Wollenberg-Kluza.

W 1911 roku powstaje młodzieńcza powieść Witkiewicza pod tytułem "622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta".

W 1914 roku miało miejsce pierwsze tragiczne wydarzenie, które znacząco wpłynęło na życie artysty. Bezpośrednio po kłótni z Witkacym samobójstwo popełniła jego narzeczona - Jadwiga Janczewska. Spora część osób z jego otoczenia (ale też on sam) obwiniała go o jej śmierć. W tym bardzo trudnym okresie pomocną dłoń podał mu jego przyjaciel, antropolog Bronisław Malinowski, który zabrał ze sobą młodego artystę w podróż naukową na Nową Gwineę. Witkiewicz miał w niej uczestniczyć w roli fotografa dokumentującego kolejne etapy podróży. W trakcie wyprawy jego stan psychiczny nie poprawił się jednak zbytnio. Po pewnym czasie Witkacy popadł w konflikt z Malinowskim, odłączył się od wyprawy i powrócił do Europy, w której rozpoczynała się właśnie I wojna światowa.

Wbrew stanowisku ojca popierającego politykę Piłsudskiego, który stawiał na współpracę z państwami centralnymi, młody Witkiewicz uważał, że należy raczej liczyć na sojusz z Rosją. Wyjechał więc do Petersburga i zaciągnął się do Armii Carskiej. Po odbytej kampanii, w której trakcie był ranny, przebywał okresowo w Moskwie, gdzie był świadkiem wybuchu rewolucji październikowej. Było to doświadczenie, które miało zasadniczy wpływ na twórczość i poglądy artysty. W czerwcu 1918 roku powrócił do Zakopanego, gdzie żył i tworzył niemal do końca życia.

Rozpad świata

- To, co zobaczył w rozpadającej się Rosji, miało na niego ogromny wpływ. Odtąd dostrzegał przede wszystkim degradację i dezintegrację – mówił Piotr Joran w audycji Polskiego Radia.


Posłuchaj
25:11 witkacy___1859_06_i_tr_0-0_9896418b39c2e73[00].mp3 "Witkacy". Audycja Anny Lisieckiej z cyklu "Zapisane w dźwięku" (PR, 18.09.2006)

 

Taki charakter ma zwłaszcza literacka i filozoficzna twórczość Witkacego. Tworzy przede wszystkim dramaty – zwłaszcza w latach 20. Najważniejsze z nich to: "W małym dworku" (1921), "Metafizyka dwugłowego cielęcia" (1921), "Kurka wodna" (1921), "Matka" (1924) i "Szewcy" (1934). Pisał też powieści – przede wszystkim "Pożegnanie jesieni" (1927) i "Nienasycenie" (1930). A także traktaty filozoficzne i estetyczne.

Jego utwory pełne są nastrojów katastroficznych, dekadenckich, co wyrażane jest nie tylko w treści, ale także przy pomocy form czerpiących z nowatorskich prądów I połowy XX wieku, takich jak na przykład ekspresjonizm.

Największy analityk polskiej literatury

Paradoksalnie jednak nie w samym opisie leży istota twórczości Witkacego.

- Wybitny polski krytyk Włodzimierz Pietrzak powiedział, że Witkacy był największym analitykiem w polskiej literaturze – mówił w audycji Polskiego Radia Piotr Joran - to znaczy, że w pewnym momencie przestaje być ważne wszystko to, co kojarzymy z ekspresjonizmem, katastrofizmem. Można skupić się na jego darze obserwacji. Witkacy właściwie wszystko skompromitował.

Piotr Joran tłumaczył w audycji Polskiego Radia, że zwłaszcza z perspektywy lat Witkacego można dziś czytać jako rzetelną, bezpardonową dekonstrukcję wszystkich mitów kultury europejskiej. Literaturoznawca wymienia niektóre z nich: - miłość, rodzina, honor, prawda, godność, konsekwencja w działaniu, ideologia, filozofie. To wszystko ułudy, z którymi ostatecznie rozprawia się Witkacy – mówił Piotr Joran.

Witkacy – polski Homer

Co więcej, znawca artysty twierdzi, że twórczość Witkacego ma charakter ponadczasowy i z pewną świadomą przesadą porównuje go wręcz do Homera. Dlaczego?

- Ponieważ pokazuje nam coś, do czego można czuć nostalgię, ale czego właściwie już nie ma – tłumaczy Piotr Joran. - Jego twórczość jest "Odyseją". Ale jaką? Jak się przyjrzeć tym wszystkim potwornym zmaganiom jego bohaterów to mamy do czynienia z ludźmi, którzy już wymarli. To, z czym oni się borykają, jest swoistym kulturowym skansenem – dodaje.

Pisarz elitarny

Jednocześnie, jak twierdzi literaturoznawca, Witkacy to jeden z najbardziej elitarnych polskich pisarzy, który wbrew pozorom bardzo poważnie traktował myślenie i brał odpowiedzialność za to, co myśli.

- Filozofia jest na przykład samym rdzeniem jego niektórych powieści. Dla Witkacego to były sprawy pierwszorzędne – mówił Joran. - To nie była ani poza, ani epatowanie czytelnika, tylko to było coś, co było naprawdę istotą jego poszukiwań, potrzeb intelektualnych.

Jednocześnie Witkacy często przybierał maskę błazna, choć nim nie był.

- On był antytezą błazna, bo potwornie serio podchodził do bytu i do tajemnicy istnienia. A z drugiej strony musiał przybrać tę maskę, ponieważ inaczej jego samobójstwo miałoby miejsce 15 lat wcześniej.

Witkacy – pisarz rozpaczy

Witold Gombrowicz w ten sposób pisał o tak zwanych trzech muszkieterach polskiej literatury tamtego czasu: "Witkiewicz - wariat zrozpaczony, Schulz - wariat utopiony i ja, Gombrowicz - wariat zbuntowany"

- U Witkacego nie należy szukać pocieszenia – mówił Piotr Joran w audycji Anny Lisieckiej. – Motyw samobójstwa jest u niego wszechobecny od samego początku jego działalności pisarskiej.

Witkiewicz pozostał wierny sobie do końca i 18 września 1939 roku, po otrzymaniu informacji o wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej w kresowej wiosce Jeziory popełnił samobójstwo.

az

Czytaj także

84. rocznica śmierci Stanisława Ignacego Witkiewicza "Witkacego"

Ostatnia aktualizacja: 18.09.2023 05:58
Portret Stanisława Ignacego Witkiewicza – jego życia i różnorodzajowej twórczości – z natury rzeczy musi być wielokrotny. Tak jak wielokrotne jest odbicie twarzy Witkacego na słynnej fotografii, którą wykonał w jednym z petersburskich gabinetów luster około 1916 roku.
rozwiń zwiń
Czytaj także

80 lat temu zmarł Stanisław Ignacy Witkiewicz, dramaturg, filozof, malarz

Ostatnia aktualizacja: 18.09.2019 15:08
Witkacy, jeden z najwybitniejszych polskich artystów XX wieku, odebrał sobie życie na wieść o wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski
rozwiń zwiń
Czytaj także

Fenomen twórczości Witkacego

Ostatnia aktualizacja: 22.09.2019 09:45
Wprawdzie nie lubił wcześnie wstawać (chociaż robił to czasem dla żony), ale w Jedynce zagościł (duchem i twórczością) już o piątej rano. Bohaterem "Kultury przy kawie" był Stanisław Ignacy Witkiewicz, czyli Witkacy - pisarz, malarz, filozof, jedna z największych indywidualności artystycznych XX wieku nie tylko w Polsce, ale i na świecie. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Wizyta w Domu pod Jedlami

Ostatnia aktualizacja: 05.11.2019 12:18
W audycji odwiedziliśmy budynek w Zakopanem, który został zbudowany w 1897 roku dla rodziny Pawlikowskich. Zaprojektował go Stanisław Witkiewicz - prekursor stylu zakopiańskiego w architekturze.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zagadkowe życie Witkacego

Ostatnia aktualizacja: 12.12.2019 11:10
Pokój zagadek według autora "Szewców"? W "Kwadransie bez muzyki" opowiadaliśmy o szczególnym miejscu inspirowanym Witkacym.
rozwiń zwiń