80 lat temu, 10 marca 1944 roku, w ruinach warszawskiego getta Niemcy rozstrzelali Emanuela Ringelbluma, historyka, działacza społecznego i politycznego związanego z partią Poalej Syjon-Lewica, organizatora Podziemnego Archiwum Getta – zwanego Archiwum Ringelbluma.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

W II Rzeczypospolitej

W 1922 roku rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W 1927 roku uzyskał stopień doktora historii za pracę "Żydzi w Warszawie od czasów najdawniejszych do 1527 roku". Skorzystał w niej z wielu cennych źródeł, które w czasie II wojny światowej niestety zaginęły, zostały spalone lub zniszczone. Jego doktorat o historii warszawskich Żydów jest głównym źródłem do badania tego zagadnienia.

Emanuel Ringelblum uczył historii między innymi w warszawskim gimnazjum Jehudyjah. Był również współpracownikiem Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej (CISZO), prowadzącej świeckie szkoły z wykładowym jidysz.

Działał także w socjalistyczno-syjonistycznej partii Poalej Syjon-Lewica. Należał do założycieli powstałej w 1929 roku warszawskiej Komisji Historii Żydów w Polsce, powiązanej z Żydowskim Instytutem Naukowym (JIWO) działającym w Wilnie.

Do wybuchu wojny opublikował ponad 126 artykułów, rozpraw i monografii, między innymi wydaną w 1938 roku w języku polskim książkę "Żydzi w Powstaniu Kościuszkowskim". W tym samym roku brał udział w akcji pomocy Żydom obywatelom polskim, wysiedlonym z nazistowskich Niemiec do Zbąszynia.

Początek wojny

Początek wojny zastał go w Genewie. Ringelblum powrócił jednak do Polski, uznając to za swój obywatelski obowiązek. We wrześniu 1939 roku był jednym z organizatorów obrony cywilnej w żydowskiej części Warszawy. Na początku okupacji zaangażował się w prace Komisji Koordynacyjnej żydowskich organizacji społecznych i dobroczynnych. Od lipca 1940 roku działał w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, której był współtwórcą.

"Niemców nie obchodziło, co Żyd robi u siebie w domu. Więc Żyd wziął się właśnie do pisania. Pisali wszyscy: dziennikarze, literaci, nauczyciele, działacze społeczni, młodzież, nawet dzieci" – wspominał Emanuel Ringelblum.

Zobacz i posłuchaj, co o życiu Ringelbluma mówi dr Katarzyna Person z Żydowskiego Instytutu Historycznego:

Utrwalić niemieckie zbrodnie

Już w październiku 1939 roku zaczął spisywać informacje na temat tego, co działo się z ludnością żydowską w Warszawie i w jej okolicach. Z czasem zrodził się projekt stworzenia szerokiej dokumentacji losu Żydów pod okupacją niemiecką.

Ringelblum pozyskał dla niego licznych współpracowników, znaleźli się wśród nich m.in.: Eliezer Lipe Bloch, Szmul Bresław, Eliasz Gutkowski, rabin Szymon Huberband, Menachem Kon, Izrael Lichtensztajn, Menachem Linder i Hersz Wasser. Działalność społeczna dawała mu szansę utrzymywania kontaktów z licznymi środowiskami i ugrupowaniami, a zarazem zwiększała możliwości pracy konspiracyjnej.

Oneg Szabat, czyli "Radość Soboty"

W tydzień po utworzeniu warszawskiego getta - 22 listopada 1940 – w mieszkaniu Ringelbluma odbyło się inauguracyjne spotkanie konspiracyjnego zespołu badawczo-dokumentacyjnego pod kryptonimem "Oneg Szabat", czyli "Radość Soboty" - nazwanego tak od wyznaczonego dnia spotkań grupy.

W utworzonym przez Ringelbluma Podziemnym Archiwum Getta dokumentowano nazistowskie zbrodnie, zbierano materiały na temat instytucji i organizacji działających w getcie. Gromadzono prywatne zapiski, kroniki, korespondencje, podziemną prasę, relacje pochodzące od osób przesiedlonych na temat sytuacji ludności żydowskiej w innych miejscach, a także rozporządzenia wydawane oficjalnie przez władze niemieckie i obwieszczenia Rady Żydowskiej.

Poza tym prowadzono różnego rodzaju prace badawcze dotyczące m.in. zagadnień społecznych, gospodarczych i demograficznych. Ringelblum w prowadzonej przez siebie dzień po dniu kronice warszawskiego getta napisał:

"Każdy współpracownik Oneg Szabat wiedział, że jego znój i męka, jego twardy trud i cierpienia, jego narażanie się w ciągu 24 godzin na dobę w toku niebezpiecznej pracy przy przenoszeniu materiałów z miejsca na miejsce służą wielkiej idei - co społeczeństwo potrafi w dniu wolności właściwie ocenić i wynagrodzi najwyższymi odznaczeniami, jakie będą w wolnej Europie".

Wielka akcja likwidacji warszawskiego getta prowadzona przez Niemców od 22 lipca 1942 roku nie przerwała działalności "Oneg Szabat". Pomyślano jednak o zabezpieczeniu zgromadzonych materiałów.

Zobacz i posłuchaj co o Archiwum Ringelbluma i "Oneg Szabat" mówi Anna Duńczyk-Szulc, zastępca dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego:

Archiwum Ringelbluma

3 sierpnia 1942 roku zakopano dziesięć metalowych skrzyń pod budynkiem szkoły na Nowolipkach 68. Pod koniec lutego 1943 roku pod tym samym adresem została ukryta w dwóch bańkach po mleku druga część dokumentów. Trzecia ich część w nocy 18 kwietnia 1943, tuż przed wybuchem powstania w getcie, została schowana przy ulicy Świętojerskiej 34.

Ringelblum uniknął latem 1942 roku wywiezienia do obozu zagłady. Pozostał w getcie jako robotnik w jednym z warsztatów. W lutym 1943 roku wraz z żoną oraz trzynastoletnim synem wydostał się z getta. Ukrywali się w specjalnie zbudowanej kryjówce przy ul. Grójeckiej u ogrodnika Mieczysława Wolskiego. Przebywało w niej w sumie ponad 30 żydowskich uciekinierów. 18 kwietnia 1943 roku w przeddzień wybuchu powstania Ringelblum powrócił do getta.

Podczas walk został aresztowany i wywieziony do obozu SS w Trawnikach. Uciekł z niego dzięki pomocy polskiego i żydowskiego podziemia i powrócił do Warszawy do schronu przy ul. Grójeckiej. W ciągu następnych miesięcy napisał w nim m.in. "Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej", a także eseje poświęcone wybitnym postaciom, które zginęły w warszawskim getcie.

Śmierć na gruzach getta

7 marca 1944, na skutek denuncjacji, schron został wykryty. Ukrywający się w nim Żydzi, wśród których był Ringelblum wraz z rodziną, a także ich polscy opiekunowie – Mieczysław Wolski i rodzina Marczaków - zostali aresztowani i przewiezieni na Pawiak. Trzy dni później wszystkich rozstrzelano.

W 1946 roku z gruzów domu przy dawnej ul. Nowolipki 68 wydobyto 10 metalowych pudeł z materiałami archiwalnymi, a w 1950 roku znaleziono drugą partię dokumentów ukrytą w bańkach po mleku. Trzecia część archiwum zaginęła.

Pamięć Świata

Archiwum Ringelbluma - Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego - w 1999 roku zostało wpisane przez UNESCO na listę "Pamięć Świata", gromadzącą najważniejsze dokumenty, jakie przechowała ludzkość.

Od 1997 roku Żydowski Instytut Historyczny rozpoczął edycję odnalezionych dokumentów w serii, w której dotychczas ukazało się 7 tomów, a docelowo ma ich być 22. W 2008 roku staraniem Ośrodka KARTA, Domu Spotkań z Historią i Żydowskiego Instytutu Historycznego wydana została książka "Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady", która zawiera w większości publikowane po raz pierwszy materiały zebrane przez Oneg Szabat.

mk/im

8 maja 1943 roku popełnił samobójstwo Mordechaj Anielewicz, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie warszawskim.

Śladami powstańców

Postać Mordechaja Anielewicza przybliżyła słuchaczom Polskiego Radia Joanna Szwedowska w audycji z cyklu "Biografie niezwykłe" w maju 2003 roku. Gościem programu była Anka Grupińska, autorka książki "Ciągle po kole".

- Ja ciągle o nim mało wiem – powiedziała Grupińska. - Nie miałam do niego jakiegoś pozytywnego, emocjonalnego stosunku, ponieważ on był dla mnie taki papierowy albo brązowy. Na pewno był bezkompromisowo odważny – dodała.

"Ciągle po kole" to zapis rozmów, które Anka Grupińska w latach 1985-2000 przeprowadziła z powstańcami żydowskimi, uczestnikami powstania w getcie warszawskim m.in: Markiem Edelmanem, Szmuelem Ronem, Maszą Glajtman-Putermilch, Aronem Karmim, Lubą Gawisar oraz partnerką Anielewicza, Mirą Fuchrer.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Odbrązowiony bohater

Na podstawie tych opowieści Anka Grupińska zbudowała swój obraz Mordechaja Anielewicza. Każdy wspominał go inaczej, stąd niejednoznaczna ocena człowieka, który w wieku 23 lat stanął na czele nierównej walki o godność i honor ludzi zamkniętych w warszawskim getcie.

"Marzenie mojego życia spełniło się. Dożyłem i ujrzałem samoobronę żydowską w getcie warszawskim w całej jej wspaniałości i wielkości" - pisał do swego zastępcy po stronie aryjskiej Icchaka Cukiermana.

- W historii powstań światowych na pewno był jednym z najmłodszych dowódców – mówiła Grupińska. - Był odpowiedzialny za los kilkuset osób.

Bezkompromisowy i odważny

Urodził się w 1919 roku Pochodził z żydowskiej rodziny mieszkającej na warszawskim Powiślu. Jego ojciec Abram prowadził sklep, z którego utrzymywał rodzinę.

Od 1934 roku Mordechaj Anielewicz należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair. Pięć lat później wszedł do Komendy Naczelnej tej organizacji.

Kiedy znalazł się w warszawskim getcie, zaczął wiosną 1942 r. współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski - organizację działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. Zaangażował się w przerzucanie Żydów poza okupowaną Europę. 2 grudnia 1942 został komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. organizatorem zamachu na Jakuba Lejkina – zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej w warszawskim getcie.

Na czele powstania

19 kwietnia 1943 Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 roku wraz z większością dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Popełnił samobójstwo, a wraz z nim 100 innych powstańców.

"Zwycięzcy Żydów" – tak żołnierze Wehrmachtu nazwali esesmanów, którzy z pięciu stron wtargnęli do kryjówki, obrzuciwszy ją uprzednio bombami gazowymi - Tow. Mordechaj zginął wraz ze swoimi najlepszymi towarzyszami z Organizacji Bojowej. Tak poległ jeden z najlepszych, najszlachetniejszych, który oddał swe życie narodowi żydowskiemu – opisywał śmierć Anielewicza Ringelblum.

bs/im

21 września 1942 roku Niemcy, w ramach tak zwanej "Aktion Reinhard", zakończyli likwidację warszawskiego getta. W czasie jej trwania ponad 250 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince; 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie pozostało ok. 60 tys. osób, z czego blisko połowa nielegalnie.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis specjalny

Wielka akcja wysiedlania getta w Warszawie rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. W getcie, którego bramy zamknięto w listopadzie 1940 roku, na obszarze 307 ha przebywało ponad 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach. Przez następne miesiące wprowadzano kolejne zarządzenia, zakazy i ograniczenia, pozbawiające ludność żydowską pracy, pieniędzy, opieki i możliwości kontaktów z mieszkańcami drugiej strony muru. Od 12 listopada 1940 każdy Żyd powyżej 12 lat musiał nosić na prawym ramieniu białą opaskę z niebieską gwiazdą Dawida.  

"20 lipca rozpoczynają się aresztowania. Zostają osadzeni na Pawiaku prawie wszyscy lekarze szpitala na Czystem, część zarządu żydowskiej samopomocy społecznej, pewna ilość radnych gminy. Rozumiemy, że getto jest w przededniu likwidacji" – pisał w swoich wspomnieniach Marek Edelman.

Według niemieckich rozporządzeń z wysiedlenia na "wschód" mieli być zwolnieni Żydzi zatrudnieni w warsztatach produkujących na potrzeby Wehrmachtu na terenie getta.

"Dnia 22 lipca 1942 o godzinie 10.00 rano zajeżdżają przed dom Rady Żydowskiej niemieckie samochody. Po krótkim posiedzeniu przedstawiciele Judenratu wiedzą już, czego chcą Niemcy. Sprawa jest prosta. Wszyscy nieproduktywni Żydzi zostaną przesiedleni na wschód (…) wysiedlenie będzie przeprowadzała policja żydowska w porozumieniu z Niemcami. W ten sposób naziści doprowadzili do tego, że Rada Żydowska sama wydała wyrok śmierci na przeszło 300 tysięcy mieszkańców getta" – można przeczytać w zapiskach jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim.

Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943 roku. Po zdławieniu powstania w getcie Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Tego dnia gen. SS i policji Jürgen Stroop wysłał do swych przełożonych telegram: "Nie ma już w Warszawie dzielnicy żydowskiej".

Później na terenie getta przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny.

mjm

81 lat temu, 3 sierpnia 1942 roku, w warszawskim getcie w piwnicy domu przy ul. Nowolipki 68 ukryta została część Podziemnego Archiwum Getta – tzw. Archiwum Ringelbluma. W listopadzie tego samego roku działający w warszawskim getcie konspiracyjny zespół badawczo-dokumentacyjny Oneg Szabat, powstały z inicjatywy Emanuela Ringelbluma, przygotował dla rządu RP w Londynie oraz rządów państw sprzymierzonych raport pod nazwą "Likwidacja żydowskiej Warszawy". Raport ten wywieziony został na Zachód przez Jana Karskiego - emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego.

Kim był Emmanuel Ringelblum?

Urodził się 21 listopada 1900 roku Buczaczu w Galicji Wschodniej. Rodzina, uciekając przed wojskami rosyjskimi, w 1914 roku zatrzymała się w Nowym Sączu. W tym mieście Ringelblum skończył gimnazjum. Następnie podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Postanowił rozwinąć swoją karierą naukową. Doktoryzował się na podstawie pracy o osadnictwie żydowskim w Warszawie od wczesnego średniowiecza do wygnania Żydów ze stolicy w 1527 roku. Pracował jako nauczyciel w szkołach średnich. Jego żona była nauczycielką języka polskiego w szkołach żydowskich. Pomimo etatu w szkole, nie zaniechał pasjonującej go pracy archiwalnej. Publikował także w różnych czasopismach.

Zawodowo był związany z Żydowskim Instytutem Naukowym "Jiwo" w Wilnie. Placówka jak na tamte czasy była bardzo nowoczesna. Prowadziła badania na pograniczu różnych dziedzin, m.in. historii, ekonomii, lingwistyki, socjologii. To właśnie tam szlifował warsztat naukowy, który później pozwolił mu prowadzić archiwum. Swoje umiejętności wykorzystał jeszcze przed wybuchem wojny.

W 1938 roku prowadził badania wśród wysiedlonych przez III Rzeszę z jej terytorium Żydów nieposiadających obywatelstwa niemieckiego, którzy zatrzymali się na ówczesnej granicy polsko-niemieckiej w Zbąszyniu. Zbierał informacje dotyczące ich przeżyć, warunków życia i sytuacji, w jakiej się znaleźli.

Wybuch wojny zastał go w Genewie, jednak zdecydował się na powrót do rodziny w Polsce. Już od jesieni 1939 roku zaczął skrupulatnie opisywać codzienne życie Żydów pod okupacją niemiecką. Angażował się także w akcje pomocy swoim rodakom, dołączając do żydowskiej samopomocy. W obliczu licznych informacji napływających do stolicy o sytuacji Żydów w innych miastach, na wiosnę 1940 roku postanowił pozyskać współpracowników.

Oneg Szabat

W listopadzie 1940 roku Ringelblum wraz z rodziną został zamknięty w warszawskim getcie. To właśnie wtedy krystalizuje się skład osobowy grupy zajmującej się zbieraniem materiałów do archiwum.

- Warto wiedzieć, że nazwę "archiwum Ringelbluma" nadajemy trzem zjawiskom: grupie ludzi zbierających materiały, stworzonej przez nich konspiracyjnej instytucji oraz zgromadzonym zbiorom. Używamy też nazwy "Oneg Szabat" - "Radość Sobotnia" – kryptonimu, jaki nadali sobie pomocnicy Ringelbluma – wyjaśniała doktor Eleonora Bergman z Żydowskiego Instytutu Historycznego w audycji "Archiwum Ringelbluma" z 2000 roku.

W getcie utworzono ośrodek, który zbierał informacje, dokumenty, świadectwa i relacje na temat sytuacji Żydów w Warszawie i w innych rejonach Polski.

W pierwszym etapie współpracownicy archiwum zbierali wszystko, co wpadło im w ręce, m.in. obwieszczenia niemieckie, rozporządzenia Judenratu, kartki na żywność, druki urzędowe, czy nawet zaproszenia do teatrów.

Z czasem grupa uznała, że taka działalność jest niewystarczająca. Ringelblum przekształcił ją w nietypowy ośrodek badawczy. Zaczął zamawiać różnego rodzaju opracowania na interesujące go tematy związane z Żydami. Z jego polecenia, członkowie "Oneg Szabat" zaczęli posługiwać się nowoczesnymi metodami badawczymi. Jadającym w stołówkach dzieciom zlecali napisanie wypracowań pt. "Co się u mnie zmieniło od początku wojny?". W ten sposób pod pozorem pisania opowiadania, Ringelblum zyskiwał bezcenne źródło do badania życia codziennego widzianego z perspektywy dzieci.

Archiwum stało się także źródłem wiedzy o historii gospodarczej: badacze śledzili np. ceny na czarnym rynku i kurs dolara. Sporo miejsca poświęcili także na opisowi postępującej demoralizacji mieszkańców getta.

Jakie jeszcze metody "Oneg Szabat" wykorzystywał, by zebrać dane? Dowiedz się tego z audycji "Naukowy zawrót głowy" z 2013 roku.

W przedsionku nadchodzącej Zagłady

- Na jesieni 1941 roku rozpoczął się najważniejszy etap działalności archiwum. Wtedy zaczęto zbierać materiały dotyczące Zagłady. Do getta zaczynają docierać wieści o mordach popełnianych na Żydach przez oddziały Einsatzgruppen w Europie Wschodniej. Ringelblum szybko orientuje się, że chodzi o fizyczną eksterminację wszystkich Żydów – mówiła doktor Maria Ferenc-Piotrowska z Żydowskiego Instytutu Historycznego w audycji "Kulturalna jedynka" z 2018 roku.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Skrupulatna dokumentacja sytuacji w getcie zaczęła wiązać się z koniecznością zaalarmowania świata o zbliżającej się katastrofie. Od wiosny 1942 roku "Oneg Szabat" wysyłał raporty na "aryjską stronę muru". 15 listopada dzięki Janowi Karskiemu przerażające informacje dotarły do Rządu Polskiego w Londynie.

- W lecie 1942 polska podziemna rozgłośnia nadała audycję opisującą codzienne życie w getcie. Wtedy do Ringelbluma dotarło, że to między innymi jego informacje dotarły na Zachód - dodała doktor Maria Ferenc-Piotrowska z Żydowskiego Instytutu Historycznego w audycji "Kulturalna jedynka" z 2018 roku. - Wbrew temu, co sądzą niektórzy, mieszkańcy getta nie zajmowali biernej postawy wobec otaczającej ich trudnej rzeczywistości.

W jaki sposób Żydzi z getta warszawskiego stawiali opór? Dowiedz się tego z audycji "Kulturalna jedynka" z 2018 roku.

Zachować dla potomnych

Pomimo trudnych warunków przy prowadzeniu archiwum, Ringelblum starał się zachować naukowy obiektywizm. Na swoich współpracowników wybierał osoby o różnych poglądach, wywodzące się z różnych środowisk. Historykowi udało się przetrwać akcję wysiedleńczą do obozu w Treblince w 1942 roku. Na początku sierpnia tego roku zdołał zakopać dziesięć skrzynek wypełnionych dokumentacją na terenie getta.

Drugą część dokumentacji ukrył w bańkach do mleka prawdopodobnie na przełomie lutego/marca 1943 roku. Dodatkowo schowano tam tzw. depozyty, czyli różne prace literackie, naukowe, dzienniki, prasę, rysunki, zdjęcia należące do poszczególnych osób, które chciały je przechować. Oprócz tego do baniek włożono listy, kartki pocztowe oraz oficjalne dokumenty: niemieckie i rady żydowskiej.

Pod koniec lutego 1943 roku, Ringelblum wraz z rodziną przedostał się na aryjską stronę muru. Jednak pomimo zapewnienia sobie względnego bezpieczeństwa, często odwiedzał getto, nadzorując prace archiwum. Ostatni raz był w getcie dzień przed wybuchem powstania. W lecie tego roku został aresztowany i wysłany do obozu pracy w Trawnikach. Dzięki staraniom Armii Krajowej został z niego wyciągnięty. Po wydostaniu się z obozu przebywał wraz z rodziną i kilkudziesięcioma innymi uciekinierami z getta w schronie na jednej z warszawskiej posesji. 7 marca 1944 roku Gestapo odkryło schron. Ringelblum, wraz z pozostałymi Żydami i polskimi opiekunami, został rozstrzelany na Pawiaku.

Odkrycie archiwum

Pierwsza część dokumentacji schowana w metalowych skrzyniach została odkryta w 1946 roku. Miejsce jej ukrycia wskazał jeden z dawnych członków "Oneg Szabat".

- Tak naprawdę to nie wiemy, jaka część archiwum dotrwała do naszych czasów. Kiedy usiłowano otworzyć skrzynki, okazało się, że jest to niemożliwe, ponieważ papier… spuchł w środku. Część skrzynek po prostu rozpruto, żeby dotrzeć do materiałów – wyjaśniała doktor Eleonora Bergman.

Materiały zaczęto rozdzielać i suszyć kartka po kartce. Po pierwszej konserwacji próbowano korzystać z tych zbiorów, ale nie było to łatwe zadanie. Jakie problemy wiązały się z odnalezieniem archiwum? Posłuchaj audycji "Archiwum Ringelbluma" z 2003 roku.

- Dokumenty były gromadzone też w innych gettach, ale ta kolekcja jest najbardziej wszechstronna i stanowi najważniejsze źródło o życiu Żydów w gettach na terenie Polski – dodała doktor Eleonora Bergman. – W tym zbiorze jest około 300 relacji z innych gett. Dokumenty dotyczą spraw codzienności: szkoły, religii, sztuki. Można się z nich dowiedzieć, że w getcie odbywały się koncerty, imprezy towarzyskie. Opisano również negatywne zjawiska: kontrasty społeczne w getcie, korupcję, demoralizację. Archiwum pozwala zrozumieć, jak wyglądało życie w getcie.

Drugą część archiwum, ukrytą w bańkach z mlekiem, odkryto w 1950 roku. Trzeciej nie odnaleziono do dzisiaj.

Upamiętnienie

Zbiór znajdujący się Żydowskim Instytucie Historycznym liczy 1662 jednostki archiwalne (blisko 30 tysięcy kartek) w językach polskim, jidysz, niemieckim i hebrajskim. Stanowi najważniejszą część Instytutu. W 1999 roku archiwum zostało wpisane na Listę Pamięci Świata UNESCO obok dzieł Fryderyka Chopina i rękopisów Mikołaja Kopernika "De revolutionibus". 

- Archiwum to obiekt do badań nad historią najnowszą, który niesie ze sobą tragiczne przesłanie. Powiedziałbym, że jest jeszcze drugie przesłanie, ponieważ twórca archiwum bardzo dobrze wiedział, w jakich warunkach je tworzy. Zdawał sobie sprawę z tego, że jeśli społeczność żydowska nie podzieli się świadectwami z zagłady, to ta pamięć o tych wydarzeniach zaginie – mówił Andrzej Biernat Dyrektor Generalny Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w audycji "Archiwum Ringelbluma" z 2003 roku.

Przed wpisaniem na listę UNESCO w 1999 roku, niewiele osób wiedziało o istnieniu tego archiwum. W jaki sposób archiwum trafiło na tę listę? Posłuchaj audycji "Archiwum Ringelbluma".

- Myślę, że archiwum Ringelbluma można uznać za twór ludzkiego geniuszu. Ten obiekt został stworzony w opresyjnych warunkach, wymagał skrupulatnej i systematycznej pracy, warsztatu, zdolności organizacyjnych. To niesamowite osiągnięcie – dodała Eleonora Bergman.  

W 1997 roku zaczęto opracowywać zbiory wchodzące w skład archiwum. Prace zostały przerwane w 2000 roku. Wznowienie nastąpiło w 2011 roku. Obecnie ukazało się 36 tomów opracowanych materiałów. Prace nad edycją źródła wciąż trwają. Dokumenty można także przeglądać na wystawie stałej w Żydowskim Instytucie Historycznym, a od 2016 roku na internetowych stronach Centralnej Biblioteki Judaistycznej. Archiwum było również prezentowane na wystawach na całym świecie, wzbudzając żywe zainteresowanie widzów. Wciąż trwają poszukiwania zaginionej trzeciej części archiwum. Ich znalezienie z pewnością wzbogaci wiedzę o Holocauście.

seb

Bunkier "Krysia" był schronem wybudowanym pod szklarnią w ogrodzie Mieczysława Wolskiego przy ul. Grójeckiej 81 (obecnie 77), wyposażonym w piętrowe prycze, stoły, kuchenkę; z doprowadzoną bieżącą wodą i prądem. Żeby zamaskować duże zakupy żywności dla ukrywających się, Wolski otworzył na swojej posesji mały sklep spożywczy.

W książce pt. "Bunkier KRYSIA" życie w schronie opisała Orna Jagur (Irena Grodzińska), która spędziła w nim 8 miesięcy, ale opuściła go kilka miesięcy przed dekonspiracją. Z jej opisu dowiadujemy się, że życie w "Krysi" toczyło się nocą, gdy w ogrodzie nikt nie pracował. W dzień musiała być cisza – niełatwa do utrzymania przez prawie 40 osób stłoczonych na 28 m kw.

Mieczysław Wolski każdego wieczora odwiedzał swoich "lokatorów", przynosił im wieści ze świata i z Warszawy - słuchał radia, za co również groziła wówczas kara śmierci. Orna Jagur zapamiętała, jak podczas tych nocnych spotkań, Wolski snuł marzenia o końcu wojny. Gdy skończy się wojna i Niemcy zostaną pobici - opowiadał - wszyscy mieszkańcy "Krysi" wyjdą na słońce i zaczną żyć jak wolni ludzie. A on - Wolski - będzie sławny, bo przeciwstawił się Niemcom i uratował 40 ludzi od śmierci. Schron pozostanie zabytkiem i ostrzeżeniem na przyszłość - odwiedzać go będą nie tylko Polacy i Żydzi, ale turyści z całego świata.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Dziś na ścianie 10-piętrowego bloku mieszkalnego, wybudowanego na terenie dawnego ogrodu, znajduje się odsłonięta 27 kwietnia 1990 roku tablica z napisem: "W tym miejscu znajdowała się ziemianka, w której rodzina Wolskich, miejscowych ogrodników, ukrywała w latach 1942-1944 ok. 40 Żydów, uciekinierów z Getta Warszawskiego, wśród nich znanego historyka dr Emanuela Ringelbluma, badacza dziejów Żydów w Polsce, organizatora tajnego archiwum Getta. W marcu 1944 r. po ujawnieniu ziemianki, hitlerowcy wymordowali wszystkich ukrywających się w niej Żydów oraz ich opiekunów".

Sam Emanuel Ringelblum z żoną Judytą, synem Urim i swymi towarzyszami niedoli oraz polskimi opiekunami zostali rozstrzelani najprawdopodobniej 10 marca 1944 roku w ruinach getta. Nie wiadomo, kto był donosicielem. Podawane jest nazwisko 18-letniego znanego na Ochocie szmalcownika Jana Łakińskiego, ale dr Katarzyna Person z Żydowskiego Instytutu Historycznego twierdzi, że inna hipoteza wskazuje na byłą narzeczoną Mieczysława Wolskiego. Odkrycie bunkra mogło być też związane z większą akcją wyszukiwania ukrywających się Żydów, którą przeprowadzała m.in. Polska Policja Kryminalna, działająca w strukturach Kripo.

Ringelblum podczas pobytu w bunkrze "Krysia" napisał esej "Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej". Ale zapamiętany został jako twórca Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, na które złożyły się dokumenty zebrane przez grupę Oneg Szabat w latach 1940-1943 z ponad 35 tys. stron materiałów pisanych w językach: polskim, jidysz, hebrajskim, niemieckim. Znajdują się w nim relacje, dzienniki, pamiętniki, eseje, raporty, dokumenty urzędowe. Zdecydowana większość świadectw to wyblakłe, trudne do odczytania rękopisy, na których zapisano codzienność życia w getcie oraz jego Zagładę. Jest to wstrząsające świadectwo życia w getcie 300 tysięcy Żydów polskich. W 1999 roku Archiwum zostało wpisane na listę UNESCO "Pamięć Świata".

Zobacz wirtualny spacer po Archwiwum Ringelbluma:

Opiekunowie ukrywających się Żydów - Mieczysław, Małgorzata, Halina i Wanda Wolscy oraz bratanek Wolskiego Janusz Wysocki - zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w 1989 roku.

PAP/im

Walka bez szans na wygranie

Niemieckie oddziały wojskowe wjechały do getta o 5. rano. Do walki przystąpiło blisko 1,5 tys. powstańców. Po stronie niemieckiej, według danych gen. Juergena Stroopa, było 800 żołnierzy SS, 300 granatowych policjantów, oddziały Gestapo, pomocnicze oddziały litewskich i łotewskich ochotników oraz ukraiński batalion z Trawnik. Szacuje się, że każdego dnia do walki z powstaniem w getcie skierowanych było około 3 tys. ludzi. Bilans sił był nieporównywalny.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

W różnych punktach getta dochodziło do starć - na rogu ulic Zamenhoffa i Miłej oraz Nalewek i Gęsiej. Największe walki toczyły się przez trzy dni przy nieistniejącym dziś placu Muranowskim. Znajdowała się tu placówka Żydowskiego Związku Wojskowego. Jej dowódcy Paweł Frenkel i jego zastępca Leon Rodal na najwyższym budynku w okolicy przy Muranowskiej 7 zawiesili biało-niebieską flagę żydowską i biało-czerwoną flagę polską.

Pierwszego dnia Niemcy musieli się wycofać z getta. Było to dla nich zaskoczenie. Drugiego dnia dowództwo przejął gen. Juergen Stroop. To z jego codziennych raportów do przełożonych historycy mogli skorzystać przy odtwarzaniu przebiegu powstania.

Raport Juergena Stroopa

- Raport Stroopa wpisuje się w praktykowaną w III Rzeszy politykę kamuflowania zbrodniczych działań. Na zdjęciach, które są bardzo ważnym elementem raportu, nigdzie nie znajdziemy egzekucji dokonywanych przez Niemców. To było zgodne z rozkazem Himmlera z 1942 roku, który zakazywał dokumentowania mordowania Żydów - mówił prof. Grzegorz Berendt w rozmowie z Portalem PolskieRadio24.pl w 2018 roku.

Posłuchaj całej wypowiedzi:

Zginęli z bronią w ręku

Spośród walczących w getcie przeżyło kilkunastu Żydów. Z dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej przeżył Marek Edelman. Nie przeżył nikt ze ścisłego dowództwa Żydowskiego Związku Wojskowego. 16 maja o godz. 20.15 Niemcy wysadzili Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Był to symboliczny koniec powstania w getcie. W raporcie Stroop zapisał: "Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie przestała istnieć".

Wiosną 1943 roku przed ostateczną likwidacją w getcie pozostało blisko 60 tys. Żydów. Byli to głównie młodzi ludzie, którzy pracowali w niemieckich zakładach umiejscowionych na terenie getta. To głównie ci młodzi Żydzi chwycili za broń i podjęli zbrojny opór. Dwie główne organizacje skupiały powstańców - Żydowska Organizacja Bojowa, związana z ugrupowaniami o charakterze lewicowym, i Żydowski Związek Wojskowy, wywodzący się z syjonistycznego ruchu rewizjonistycznego Betar.

- To powstanie młodych ludzi powinno być ważne nie tylko dla Żydów, ale i dla warszawiaków, całej Polski i całego świata - mówił Michael Schudrich, naczelny rabin Polski w rozmowie z Portalem PolskieRadio24.pl w 2018 roku.

Posłuchaj całej wypowiedzi:

Wybrali rodzaj śmierci

Walki na terenie getta można podzielić na kilka etapów. Początkowo Żydzi otwarcie wystąpili przeciwko siłom niemieckim. Później ukrywali się w bunkrach, kanałach i piwnicach, dlatego Niemcy tropili ich za pomocą psów. W jednym z takich bunkrów, przy ulicy Miłej, schroniło się dowództwo ŻOB. Istnieją dwie teorie, jak zginęli członkowie ŻOB: w polskich źródłach mówi się o zbiorowym samobójstwie, a w izraelskich książkach o zatruciu środkami chemicznymi przez Niemców. Części z nich udało się uciec.

Trzeci etap walk to bój na gruzach getta, który toczył się nawet do lipca 1943 roku. Jako oficjalną datę końca walk przyjmuje się 16 maja 1943, którą swoją drogą wyznaczyli Niemcy. Wówczas zrównali z ziemią budynek Wielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackie.

 

Drugi od lewej Juergen Stroop, zwany katem getta

im

Inicjatorem utworzenia Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego był Emanuel Ringelblum, historyk, jeden z założycieli powstałej w 1929 roku warszawskiej Komisji Historii Żydów w Polsce, powiązanej z Żydowskim Instytutem Naukowym działającym w Wilnie. Do wybuchu wojny opublikował ponad 100 artykułów, rozpraw i monografii, m.in. wydaną w 1938 roku w języku polskim książkę "Żydzi w Powstaniu Kościuszkowskim".

We wrześniu 1939 roku Ringelblum był jednym z organizatorów obrony cywilnej w żydowskiej części Warszawy. Na początku okupacji zaangażował się w prace Komisji Koordynacyjnej żydowskich organizacji społecznych i dobroczynnych. Od lipca 1940 roku działał w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, której był współtwórcą.

Już w październiku 1939 roku Ringelblum zaczął spisywać informacje na temat tego, co działo się z ludnością żydowską w Warszawie i w jej okolicach. Z czasem zrodził się projekt stworzenia szerokiej dokumentacji losu Żydów pod okupacją niemiecką. Ringelblum pozyskał dla niego licznych współpracowników, znaleźli się wśród nich m.in. Eliezer Lipe Bloch, Szmul Bresław, Eliasz Gutkowski, rabin Szymon Huberband, Menachem Kon, Izrael Lichtensztajn, Menachem Linder i Hersz Wasser.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

W tydzień po zamknięciu warszawskiego getta - 22 listopada 1940 roku - w jego mieszkaniu przy ul. Leszno 18 odbyło się inauguracyjne spotkanie konspiracyjnego zespołu badawczo-dokumentacyjnego pod kryptonimem "Oneg Szabat", czyli "Radość Soboty" - nazwanego tak od wyznaczonego dnia spotkań grupy. Konspiracyjne spotkania zespołu odbywały się w budynku Głównej Biblioteki Judaistycznej (dziś mieści się w nim siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego).

W utworzonym przez Ringelbluma Podziemnym Archiwum Getta dokumentowano nazistowskie zbrodnie, zbierano materiały na temat instytucji i organizacji działających w getcie. Gromadzono prywatne zapiski, kroniki, korespondencje, podziemną prasę, relacje pochodzące od osób przesiedlonych na temat sytuacji ludności żydowskiej w innych miejscach, a także rozporządzenia wydawane oficjalnie przez władze niemieckie i obwieszczenia Rady Żydowskiej. Poza tym prowadzono różnego rodzaju prace badawcze dotyczące m.in. zagadnień społecznych, gospodarczych i demograficznych.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Ringelblum w prowadzonej przez siebie dzień po dniu kronice warszawskiego getta napisał: "Oneg Szabat nie jest zrzeszeniem naukowców rywalizujących ze sobą i wzajemnie się zwalczających, lecz jednolitą korporacją, bratnim związkiem, w którym wszyscy nawzajem sobie pomagają i dążą do tego samego celu. Przez długie miesiące siedzieli przy jednym stole: pobożny rabin Huberband obok lewicowego poalesyjonisty (od nazwy partii Poalej Syjon) - Hersza Wassera, i ogólnego syjonisty - Abrahama Lewina".

"Każdy współpracownik Oneg Szabat - tłumaczył Ringelblum - wiedział, że jego znój i męka, jego twardy trud i cierpienia, jego narażanie się w ciągu 24 godzin na dobę w toku niebezpiecznej pracy przy przenoszeniu materiałów z miejsca na miejsce - służą wielkiej idei, co społeczeństwo potrafi w dniu wolności właściwie ocenić i wynagrodzi najwyższymi odznaczeniami, jakie będą w wolnej Europie".

Wielka akcja likwidacji warszawskiego getta, prowadzona przez Niemców od 22 lipca 1942 roku, nie przerwała działalności "Oneg Szabat". Pomyślano jednak o zabezpieczeniu zgromadzonych materiałów. 3 sierpnia 1942 roku zakopano dziesięć metalowych skrzyń pod budynkiem szkoły na Nowolipkach 68. Pod koniec lutego 1943 roku pod tym samym adresem ukryto w dwóch bańkach po mleku drugą część dokumentów. Trzecia ich część w nocy 18 kwietnia 1943 roku, tuż przed wybuchem powstania w getcie, została schowana przy ulicy Świętojerskiej 34.

Sam Ringelblum uniknął latem 1942 roku wywiezienia do obozu zagłady. Pozostał w getcie, pracując jako robotnik w jednym z warsztatów. W lutym 1943 roku wraz z żoną oraz trzynastoletnim synem wydostał się z getta. Ukrywali się w specjalnie zbudowanej kryjówce przy ul. Grójeckiej u ogrodnika Mieczysława Wolskiego. Przebywało w niej w sumie ponad 30 żydowskich uciekinierów.

18 kwietnia 1943 roku w przeddzień wybuchu powstania Ringelblum powrócił do getta. Podczas walk został aresztowany i wywieziony do obozu SS w Trawnikach. Dzięki pomocy polskiego i żydowskiego podziemia uciekł z niego i powrócił do Warszawy do schronu przy ul. Grójeckiej. W ciągu następnych miesięcy napisał w nim m.in. "Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej", a także eseje poświęcone wybitnym postaciom, które zginęły w warszawskim getcie.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

7 marca 1944 roku, na skutek denuncjacji, schron został wykryty. Ukrywający się w nim Żydzi, wśród których był Ringelblum wraz z rodziną, a także ich polski opiekun - Mieczysław Wolski - zostali aresztowani i przewiezieni na Pawiak. Trzy dni później wszyscy zostali rozstrzelani w ruinach getta.

W 1946 roku z gruzów domu przy dawnej ul. Nowolipki 68 wydobyto 10 metalowych pudeł z materiałami archiwalnymi, a w 1950 roku znaleziono drugą partię dokumentów ukrytą w bańkach po mleku. Trzecia część archiwum, pomimo podejmowanych poszukiwań, nie została dotąd odnaleziona.

Przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie Archiwum Ringelbluma zostało w 1999 roku wpisane przez UNESCO na Listę "Pamięć Świata", gromadzącą najważniejsze dokumenty, jakie przechowała ludzkość.

im/PAP