Jerzy Nowak, aktor teatralny i filmowy zmarł we wtorek w Warszawie. Miał 89 lat.

- Był chodzącą dobrocią i jednocześnie człowiekiem o olbrzymim poczuciu humoru, ciepłym, przyjaznym, życzliwym dla ludzi. Pierwsze kroki, które stawiałem w Teatrze Starym to między innymi dzięki Jerzemu Nowakowi, który mnie w ten teatr wprowadzał - powiedział o zmarłym Jerzy Trela.

Wspomina Jerzego Nowaka jako wszechstronnego aktora. Tyle ile Jerzy Nowak zagrał i jak zagrał życzyłbym każdemu - powiedział. Aktor podkreśla jego niezwykłą wiedzę dotyczącą teatru i literatury. - Był chodzącą encyklopedią - dodał.

Jerzy Nowak do końca pracował. Jeszcze trzy tygodnie temu grał Dyndalskiego w Zemście w Teatrze Stu. W czerwcu skończyłby 90 lat. - Mieliśmy plany wspólne, bo mieliśmy grać w czerwcu na jego  urodziny właśnie tę Zemstę, która miała być taką niespodzianką dla niego, bo Krzysztof Jasiński przygotowywał taką niespodziankę. Dla niego przede wszystkim na ten dzień jubileuszowy. No i zrobił nam żart. A, że miał wielkie poczucie humoru - tylko dlaczego taki żart? Szkoda, że taki - powiedział ze smutkiem.

Jerzy Nowak był aktorem teatralnym, przez wiele lat związanym z Teatrem Starym w Krakowie. Grał też w filmach, zwykle role drugoplanowe. Wystąpił między innymi w "Ziemi obiecanej" Andrzeja Wajdy, "Amatorze" Krzysztofa Kieślowskiego, "Liście Schindlera" Stevena Spielberga czy "Quo Vadis" Jerzego Kawalerowicza. W ostatnich latach mogliśmy oglądać go w "Rysie" Michała Rosy i w amerykańskim filmie biograficznym "Dzieci Ireny Sendlerowej".

IAR, tj

"Jest to troszeczkę śmieszna, choć w zasadzie bardzo smutna opowieść, zasłyszana i z melancholijnym humorem napisana przez Romana Brandstaettera. Jej bohaterem jest Hirsz Singer, karczmarz z Bronowic Małych, który pewnego dnia, nie przeczuwając co z tego wyniknie, znalazł się wraz z żoną i córką na weselu poety Rydla. No i po kilku miesiącach wynikło. Pan Hirsz, spokojny obywatel i uczciwy kupiec, oraz jego córka Pepa, panienka przyzwoicie wychowana, znaleźli się w literaturze. (...) Taki wstyd, taka obmowa, na cały Kraków, na całą Galicję - za co, dlaczego? I nie dość, że poszkodowany został na kupieckim honorze, jeszcze stracił nazwisko, bo wszyscy zaczęli o nim mówić «żyd z Wesela»". (Wisława Szymborska)
W piątkowych "Opowieściach po zmroku" przywołamy jedną z najsłynniejszych ról Jerzego Nowaka – zmarłego w marcu tego roku znakomitego aktora, również reżysera.
Na audycję zaprasza Joanna Szwedowska.
5 kwietnia (piątek), godz. 22.00

Danuta Szaflarska. Góralka z talentem i charakterem

Młodość stulatki

Danuta Szaflarska przyszła na świat 6 lutego 1915 roku w Kosarzyskach, zmarła zaś w wieku 102 lat - 19 lutego 2017 roku w Warszawie. Długowieczna artystka niemal do samego końca występowała na scenie i na ekranie. Gdy w lutym 2015 roku skończyła 100 lat, jej przyjaciele oraz sceniczni partnerzy opowiadali w Polskim Radiu o fenomenie aktorki.

– Pani Danuta reprezentuje wyjątkowy typ młodzieńczej, ruchliwej, energicznej staruszki – mówił wtedy Piotr Adamczyk, a Adam Woronowicz dodał, że aktorka jest dla młodszych koleżanek i kolegów zarówno gwiazdą, jak i "kumpelą". – Szanujemy ją, ale też traktujemy jak jedną z nas. Mówimy do niej "cześć, Danka!", zarazem myśląc o niej jak o nauczycielce – mówił artysta, który zwrócił także uwagę na nadzwyczajną pamięć stulatki. – Jako jedyna umiała podczas próby tekst swojej roli – opowiadał. A przecież Danucie Szaflarskiej czytać było trudniej niż innym - pod koniec życia miała bardzo słaby wzrok. Radziła sobie z tym problemem przy użyciu ogromnej lupy, która towarzyszyła jej także podczas oficjalnych uroczystości.

Sama Danuta Szaflarska - w 2013 roku, czyli w wieku 98 lat - gdy w Polskim Radiu opowiadała o swoim życiu i wspomniała o wypadku, który zmusił ją do chodzenia o kuli, zastanawiała się nad swoją żywotnością.

– Mówią o mnie, że jestem wybrykiem natury, bo gram w tym wieku. Gdyby nie wypadek, byłabym bardzo sprawna fizycznie, bo umysłowo w dalszym ciągu mam świetną pamięć – powiedziała.

Osiem dekad gwiazdy

Jako młoda dziewczyna wcale nie zamierzała być aktorką. – Nie wiedziałam, że to może być zawód. Traktowałam to jako rozrywkę. Marzyłam o medycynie, ale nie było nas stać na studia – opowiadała we wspomnieniowej audycji w 2013 roku. Zafascynowana amatorskim teatrem w Nowym Sączu zdecydowała się na trzyletnią szkołę aktorską. – To był najwspanialszy okres w moim życiu. Mieliśmy profesorów, którzy nas nie tylko uczyli, ale i wychowywali – wspominała.

Państwowy Instytut Szkoły Teatralnej ukończyła w 1939 roku. Wybuch II wojny światowej zastał ją w Wilnie, gdzie debiutowała na scenie w Teatrze na Pohulance. Dwa lata później wróciła do stolicy, grała w teatrach podziemnych.

Po wojnie przez rok występowała w Starym Teatrze w Krakowie (1945-46), a następnie w Łodzi - w Teatrze Kameralnym. W 1949 roku po likwidacji Kameralnego powróciła do Warszawy.

Od drugiej połowy lat 50. była związana z teatrami stolicy, najpierw Współczesnym, potem - Narodowym i Dramatycznym. Gościnnie występowała na scenach niemal wszystkich warszawskich teatrów. Od 2010 roku była członkiem zespołu aktorskiego Teatru Rozmaitości w Warszawie. Sławę zdobyła dzięki rolom w popularnych filmach, m.in. "Zakazanych piosenkach" czy "Skarbie". Wystąpiła także m.in. w takich produkcjach jak "Korczak", "Dolina Issy", "Ludzie z pociągu" i "Pożegnanie z Marią".

Danuta Szaflarska i Jerzy Duszyński w filmie "Zakazane piosenki", zdjęcie z czasopisma "Film", 1947

Ponad pół wieku współpracowała z Teatrem Polskiego Radia. Zagrała w blisko stu pięćdziesięciu słuchowiskach dla dzieci i dla dorosłych. Słuchacze mogli ją usłyszeć m.in. w "Niemcach" w reż. Erwina Axera i Antoniego Bohdziewicza z 1950 r., "Błękitnej różyczce" Jana Warenyci, "Brydżystach" Kazimierza Orłosia, "Domku z kart" Emila Zegadłowicza, "Godzinie W" Jerzego Stefana Stawińskiego, "Grubych rybach" Michała Bałuckiego czy "Piaskownicy" Michała Walczaka. Do połowy lat 80. aktorka kreowała rolę Danusi Matysiakówny-Grzelakowej w powieści radiowej Matysiakowie.

Aktorka była laureatką wielu prestiżowych wyróżnień, otrzymała między innymi Wielką Nagrodę Dwóch Teatrów - Radia i Telewizji za całokształt pracy artystycznej i nagrodę honorową Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Operatorskiej "Camerimage". W 2007 roku dostała Złoty Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis. Rok później odsłoniła swoją gwiazdę w Alei Gwiazd na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi.

W 2015 roku została odznaczona Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski "w uznaniu wybitnych zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności znamienitych osiągnięć w pracy artystycznej i znaczącego wkładu w rozwój polskiej kultury oraz za działalność na rzecz niepodległości i przemian demokratycznych w Polsce".

im/mc

Szybki start

Czyżewska ukończyła szkołę aktorską w Warszawie w 1960 roku ale była osobą tak zdolną, że już od pierwszych lat studiów występowała w Studenckim Teatrze Satyryków i zaczęła występować w teatrze i filmie.

Szybko stała się popularna i zaczęto uważać ją za typ amantki, z potencjałem komediowym. Tak naprawdę jednak, Czyżewska nigdy nie była aktorką, którą można by w jakiś sposób zaszufladkować. Jej głównym atutem była jej osobowość, która zawsze wybijała się na pierwszy plan. Głównym jej przejawem była pewna silna ekspresja. Miała urodę raczej charakterystyczną niż oczywistą, z czego również potrafiła uczynić atut.

Zasłynęła w latach 60. rolami przede wszystkim w takich filmach jak "Mąż swojej żony" (1960), "Zaduszki" (1961), "Gdzie jest generał" (1963), "Godzina pąsowej róży" (1963), "Milczenie" (1963), "Żona dla Australijczyka" (1963), "Giuseppe w Warszawie" (1964), "Rysopis" (1964), "Niekochana" (1965), "Małżeństwo z rozsądku" (1966) i "Wszystko na sprzedaż" (1968).

"Wszystko na sprzedaż"

W tym ostatnim filmie wystąpiła mimo nacisków wywieranych na reżysera - Andrzeja Wajdę, przez władze PRL, żeby nie angażował aktorki. Drugi mąż Elżbiety Czyżewskiej (pierwszym byłem reżyser Jerzy Skolimowski) amerykański dziennikarz David Halberstam, po napisaniu w "New York Timesie" krytycznego artykułu o Władysławie Gomułce, stał się persona non grata w Polsce Ludowej. W związku z tym w 1966 roku Czyżewska wyjechała z mężem do Stanów Zjednoczonych.

Gdy w 1968 roku Andrzej Wajda realizował szczególny, bo będący hołdem dla tragicznie zmarłego Zbyszka Cybulskiego, ale także portretem pokolenia młodych polskich twórców, film, uparł się żeby wystąpiła w nim Czyżewska. I mimo, że w związku z osobą jej męża w polskiej prasie była bezpardonowo oskarżana o zdradę kraju, reżyser dopiął swego.

Od tego czasu jednak aktorka stale przebywała w Stanach Zjednoczonych. Polskę mogła odwiedzić na początku i w połowie lat 80. – zagrała wtedy w kilku filmach. Były to takie produkcje jak "Debiutentka" (1981), "Limuzyna Daimler-Benz" (1981) i "Kocham kino" (1987). Bardziej regularnie zaczęła pojawiać się w Polsce po 1990 roku.

Niespełniona kariera

W Ameryce nie zrobiła kariery na miarę swoich możliwości, mimo, że kilkukrotnie była blisko żeby zyskać należne jej znaczenie. Główną przeszkodą na tej drodze okazał się być bardzo silny wschodni akcent, którego Czyżewska, do końca życia się nie pozbyła. Występowała, więc głównie w mniej popularnych spektaklach zwanych off- broadwayowskimi. Zagrała w wielu sztukach, m.in. autorstwa zdobywającego popularność za oceanem Janusza Głowackiego. Wystąpiła też w wystawianych przez Andrzeja Wajdę w Yale Repertory Theatre "Biesach" (1974).

Ponad to grywała niewielkie role w filmach. Są to takie obrazy jak "Putney swope" (1969), "Pierwszy krąg" (1971), "Stracone lata" (1988), "Sprzedawca cadillaców" (1990), "Niewłaściwe miejsce" (1990), "Pozytywka" (1990), "Pocałunek przed śmiercią" (1991), "I love you, I love you not" (1996), "Już nadchodzi" (1999).

Zachwycona polską aktorką była Meryl Streep, która poprosiła ją o lekcje polskiego w ramach przygotowań do filmu "Wybór Zofii" (1982), w którym wcieliła się w postać Zofii Zawistowskiej.

Elżbieta Czyżewska zmarła w 2010 roku. Czyżewska we wspomnieniach przyjaciół zawsze "występuje" z zapalonym papierosem w dłoni.

az

Dwa miasta, dwa życia

Życie Marka Walczewskiego, zarówno zawodowe jak i prywatne, dzieli się na dwie części. Pierwsza związana jest z Krakowem, w którym aktor urodził się 9 kwietnia 1937 roku, studiował (w krakowskiej PWST) oraz stworzył, od debiutu w 1960 roku na deskach Teatru Słowackiego w "Sławnej historii o Troilusie" do roku 1972, szereg znakomitych ról. Ogromna większość z nich miała miejsce w Teatrze Starym, w którym aktor pracował w latach 1964-72.

Krakowska część życia Marka Walczewskiego to także małżeństwo ze znaną aktorką, Anną Polony, z którą rozwód w 1974 roku był jednym z głównych przyczyn faktu, że w jego życiu pojawiła się także druga, warszawska część.

Okres warszawski zapoczątkowany jednym sezonem w Teatrze Współczesnym (1972-73) wiąże się także z pracą w Teatrze Ateneum (1973-76), Dramatycznym (1976-82) oraz Studio (1982-92) prowadzonym przez Jerzego Grzegorzewskiego.

Z kolei w życiu prywatnym Walczewskiego okres warszawski niemal od samego początku związany jest z osobą Małgorzaty Niemirskiej, z którą się ożenił w 1974 roku i z którą był aż do śmierci.

Grał u najlepszych

Marek Walczewski miał  szczęście współpracować z bardzo wybitnymi reżyserami teatralnymi. Już w szkole teatralnej otarł się o postać Jerzego Grotowskiego, który sam jeszcze studiując, intensywnie wymieniał z przyszłym aktorem liczne uwagi dotyczące pracy. W teatrach krakowskich Walczewski miał przyjemność współpracować z takimi tuzami polskiej sceny jak: Konrad Swinarski, Zygmunt Hübner, Józef Szajna czy Jerzy Jarocki. Z kolei w Warszawie Walczewski miał możliwość pracy z Jerzym Grzegorzewskim czy Maciejem Prusem.

Do historii polskiego teatru przejdzie zrealizowany przez Jerzego Jarockiego 1977 roku w Teatrze Dramatycznym w Warszawie spektakl "Król Lear". Warszawska publiczność mogła wówczas oglądać doskonały kwartet aktorski w osobach: Gustawa Holoubka (król Lear), Zbigniewa Zapasiewicza (hrabia Kentu), Piotra Fronczewskiego (błazen) oraz właśnie Marka Walczewskiego (Edgar). Jedną z najważniejszych ról w ostatnich latach życia aktora był arcybiskup w "Wymazywaniu" Krystiana Lupy (2001).

Mistrz drugiego planu

Walczewski stworzył wiele znakomitych ról w filmie. Jego specjalnością są charakterystyczne, głęboko zapadające w pamięć mocne role drugoplanowe. Do najważniejszych z nich należą: Tadeusz w "Pasażerce" 1963 Andrzeja Munka, Rosenkranz w "Trzeciej części nocy" (1971) Andrzeja Żuławskiego, gospodarz w "Weselu" (1972) oraz Bum-Bum w "Ziemi obiecanej" (1974) Andrzeja Wajdy, a także Płaza-Spławski w "Dziejach grzechu" (1975) Waleriana Borowczyka, Eligiusz Niewiadomski w "Śmierci prezydenta" (1977) Jerzego Kawalerowicza czy Pernat w "Golemie" (1979) Piotra Szulkina.

Aktor wszechstronny

Główną cechą wybitnego aktorstwa Marka Walczewskiego jest jego wszechstronność. Potrafił wykreować zarówno wybitne postacie komediowe, jak i demoniczne postacie szaleńców. Ale wachlarz jego możliwości jest o wiele szerszy.

- Do kunsztu aktorstwa powinno się dodać elementy fałszu, kuglarstwa, metafizyki i telepatii. Ja bym chciał grać tak, żeby użyć jak największej ilości spośród tych mikstur. Żeby działo się jak najwięcej - mówił Marek Walczewski w audycji Lidii Nowickiej w Polskim Radiu.

Aktor zintegrowany

Walczewski potrafił w swoją grę zaangażować wszystkie dostępne mu środki wyrazu. Łączył ogromną biegłość w posługiwaniu się głosem z niezwykłą precyzją ciała, które zawsze angażował w pełni w grane przez siebie postaci. Ponadto ogromnym atutem Walczewskiego była jego niezwykle plastyczna, ale i po prostu piękna, inteligencka twarz. Ten element miał okazję szczególnie wybrzmieć w kreowanych przez aktora wybitnych rolach filmowych.

Magda Teresa Wójcik nie miała wykształcenia aktorskiego. Skończyła natomiast wydział mechaniczny Politechniki Łódzkiej w 1955 roku, a po jego ukończeniu pracowała jako inżynier w zakładach PAFAWAG we Wrocławiu. Dopiero dzięki kontaktowi z filmem, w związku z małżeństwem z wybitnym operatorem filmowym, Jerzym Wójcikiem, zainteresowała się aktorstwem.

- To wszystko polegało na tym, że wyszłam za mąż za operatora filmowego, Jerzego Wójcika. Zaczęłam z nim jeździć, oglądać, jak aktorzy grają w filmie, to wszystko mnie bardzo fascynowało. Nie mieliśmy dzieci wtedy, więc mogłam spędzić cały dzień na planie filmowym - mówiła Magda Teresa Wojcik w Polskim Radiu w audycji Anny Arwaniti w 1991 roku.

Podróżując wraz z mężem po licznych planach filmowych, miała okazję obserwować wspaniałych polskich aktorów w tak wybitnych filmach jak "Popiół i diament" (1958), "Matka Joanna od Aniołów" (1960), "Faraon" (1965), czy "Potop" (1973-74) i wiele innych. Ambicją Magdy Teresy Wójcik stało się jednak aktorstwo oparte na pełnej naturalności a nie, jak miało to miejsce w przypadku wielu kreacji aktorskich z okresu szkoły polskiej, takie, w którym dominowała swoista nadekspresja, kojarzona szczególnie z rolami Zbigniewa Cybulskiego.

- Największy zarzut na egzaminie eksternistycznym, którego zresztą nie zdałam, polegał więc na tym, że trudno u mnie odróżnić naturalność od aktorstwa - powiedziała Magda Teresa Wojcik w Polskim Radiu. 

Teatr

Zaczęła od ról w założonym w 1960 roku wraz z przyjacielem, Henrykiem Boukołowskim, Teatrze Adekwatnym. Teatr miał swoje siedziby w Cieszynie, Szczecinie, Płocku i wreszcie Warszawie, gdzie scena teatru przez wiele lat mieściła się w stołecznym domu kultury przy ulicy Brzozowej.

Kameralny teatr, w którym Magda Teresa Wójcik nie tylko przez lata występowała, ale i reżyserowała, stworzył ponad 80 spektakli opartych zarówno na utworach klasycznych jak i na dramaturgii współczesnej. Do najważniejszych należą "Antygona", "Medea", "Ryszard III", "Pan Tadeusz", "Proces", "Mewa", "Dżuma", czy "Cesarz".

Wyjątkowym osiągnięciem było oparte na improwizacji przedstawienie "Joanna d'Arc", w którym Magda Teresa Wójcik wcieliła się w rolę tytułową a także wystawiona po raz pierwszy na świecie "Bhagavad-Gita" według "Mahabharaty". Wiele z przedstawień dostało nagrody i wyróżnienia na festiwalach teatralnych w kraju i zagranicą.

- Jak grałam tą swoją Joannę d'Arc, to działy się rzeczy nieprawdopodobne. Ludzie płakali ze mną, potrafiło nas płakać razem 200-300 osób - opowiadała Magda Teresa Wojcik w Polskim Radiu. - Najwięcej siły dawała mi publiczność. Ona jakaś taka była zupełnie inna niż wszyscy inni dookoła. Oni zawsze mi mówili po spektaklach, że mam grać dalej - dodawała aktorka.

Film

Jednocześnie Magda Teresa Wójcik była wybitną aktorką filmową. Zagrała w 26 obrazach choć często były to role drugoplanowe. Zawsze jednak jej obecność na ekranie była znacząca. Jedną z najważniejszych ról w jej dorobku filmowym jest główna rola w słynnym "półkowniku" pod tytułem "Matka Królów" z 1982 roku w reżyserii Janusza Zaorskiego, w którym aktorka wcieliła się w tytułową postać Łucji Król.

Film, zatrzymany przez cenzurę na 5 lat w związku z wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego, mógł być pokazany dopiero w 1987 roku. Jednak wtedy, na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, zdobył 5 statuetek w tym Złotego Lwa dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej - Magdy Teresy Wójcik.

Praca z mężem

Aktorka wzięła też udział w kilku autorskich projektach męża, kiedy wyjątkowo pełnił on funkcję nie operatora lecz reżysera. Za każdym razem były to dzieła istotne, choć na ogół funkcjonujące poza głównym nurtem.

Do projektów tych należy zaliczyć improwizowany spektakl Teatru Telewizji pod tytułem "Relacja" z 1973 roku, w którym Magda Teresa Wójcik gra razem z Tadeuszem Janczarem parę, która poznała się w czasie Powstania Warszawskiego i po latach wspólnego małżeństwa wspomina tamten czas.

Również "Joanna d'Arc" - spektakl Teatru Adekwatnego - był pomysłem Jerzego Wójcika i w 1974 roku został zarejestrowany jako Teatr Telewizji.

Kolejnym ważnym przedsięwzięciem małżeństwa Wójcików był film "Skarga" z 1991 roku, do którego zdjęcia realizował inny wybitny operator, Witold Sobociński. W filmie tym aktorka wcieliła się w postać matki Stefana Stawickiego, jednego z zamordowanych robotników w czasie masakry w Szczecinie w 1970 roku. Akcja filmu skupia się na poszukiwaniach przez matkę ciała zamordowanego syna.

Jeszcze innym filmem wyreżyserowanym przez Jerzego Wójcika, w którym zagrała Magda Teresa Wójcik, był obraz "Wrota Europy" opowiadający o tragicznych losach trzech sanitariuszek na Kresach Wschodnich w czasie walk z bolszewikami w 1918 roku. Mimo iż Magda Teresa Wójcik gra w filmie bardzo niewielką rolę starej kobiety, to postać ta doskonale zapada w pamięć i pięknie wieńczy karierę filmową aktorki.

Magda Teresa Wójcik zmarła 17 września 2011 roku w Podkowie Leśnej.

az