Historia

"Miasto nieujarzmione". Flm o warszawskich robinsonach

Ostatnia aktualizacja: 07.12.2023 05:40
7 grudnia 1950 roku miała miejsce premiera filmu "Miasto nieujarzmione" w reżyserii Jerzego Zarzyckiego. Obraz, choć mocno ukształtowany przez wymogi komunistycznej propagandy, jest rzadkim przykładem opowieści o robinsonach po Powstaniu Warszawskim.
Zniszczona ul. Świętokrzyska w Warszawie
Zniszczona ul. Świętokrzyska w WarszawieFoto: Stanisław Doktorowicz-Hrebnicki/NAC

Zarzycki filmy zaczął realizować jeszcze przed II wojną światową jako młody reżyser po warszawskiej szkole teatralnej. W czasie wojny i Powstania Warszawskiego był operatorem z ramienia Armii Krajowej i filmował działania zbrojne oraz zniszczenia wojenne. Pomysł filmu o Powstaniu wydawał się więc w jego przypadku oczywisty.

Nad scenariuszem "Miasta nieujarzmionego" początkowo pracowali Jerzy Andrzejewski i Czesław Miłosz, zainspirowani wstrząsającymi wspomnieniami wojennymi Władysława Szpilmana - pianisty i kompozytora. Dziś już wiemy, po wydaniu tych wspomnień oraz filmie "Pianista" Romana Polańskiego, że "Miasto nieujarzmione" tak naprawdę nie opowiada historii Szpilmana. Prace i dyskusje nad scenariuszem i filmem Zarzyckiego trwały 5 lat w najbardziej burzliwym i trudnym okresie stalinizmu. W tym czasie między innymi zmieniono tytuł z pierwotnego "Robinsona warszawskiego", a z udziału w projekcie wycofał się Czesław Miłosz.

- Kiedy był już gotowy scenariusz, zaczęto go demontować, przerabiać, zmieniać - opowiadał Igor Śmiałowski w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 1985 roku. - Moja postać była kontrowersyjna, to był AK-owiec, o których się wtedy mówiło "zapluty karzeł reakcji" - dodawał odtwórca roli Andrzeja.

Posłuchaj
06:42 ze świata filmu - filmy o warszawie___f 31778_tr_0-0_116407438af2ca8f[00].mp3 "Ze świata filmu - filmy o Warszawie". Audycja Anny Retmaniak z cyklu "Magazyn publicystyki kulturalnej". (PR, 13.01.1985)

 

Propaganda pełną parą

W wolnej Polsce, gdy odkłamano historię wojenną, a także role AK i Armii Czerwonej w  Powstaniu Warszawskim, "Miasto nieujarzmione" ogląda się jak momentami śmieszną, a momentami niestrawną produkcję propagandową, zrealizowaną "ku pokrzepieniu serc". Większość dialogów brzmi deklaratywnie i sztucznie, ponieważ czuć, że bohaterowie nie mówią swoim głosem, ale mają widzowi do zakomunikowania pewną postawę, sposób myślenia. To jedna z wypowiedzi bohatera - dziarskiego żołnierza Armii Ludowej: "Mogą sobie palić. I tak odbudujemy naszą Warszawę na przekór wszelkim Hitlerom". W innym miejscu radziecki oficer zwraca się do niemieckich oficerów - jeńców: "Dla was wojna się skończyła i niszczenie cudzych miast też".

Wszyscy do odbudowy

Nic dziwnego - był początek lat 50., Warszawa leżała jeszcze w gruzach, a główne zadania, jakie stawiała sobie i narodowi partia to odbudowa, zapewnienie podstawowych warunków do normalnego życia. Zatem historia robinsonów - ukrywających się w ruinach Warszawy - została przez władze użyta do działań propagandowych i wpisana w kontekst polityczny.

Znamienne jest to, kim są owi ukrywający się - zgodnie z prawdą historyczną byli to zwykle członkowie Armii Krajowej albo zwykli cywile, o tyle tu są żołnierze Armii Ludowej walczący z Niemcami, którzy po kapitulacji Powstania Warszawskiego systematycznie równają pozostałe jeszcze budynki z ziemią. Wyglądało to wstrząsająco, jak wspomina świadek:

- Zobaczyłem dziwną panoramę - drugi brzeg Wisły był w płomieniach i z daleka było widać zniszczenia - mówił w Polskim Radiu w audycji Ireny Eichler pułkownik Tadeusz Przylipiak. - Staraliśmy przedostawać się do Warszawy przez Wisłę. Mieliśmy plan miasta, ale było ono tak zniszczone, że nie było podobne do planu. Tak było dużo ruin, że nie wiadomo było, gdzie się kończy, a gdzie zaczyna która ulica - opowiadał.

Posłuchaj
55:33 opowieści robinsonów warszawskich___f 45767_tr_0-0_117502958af42e26[00].mp3 "Opowieści Robinsonów Warszawskich". Audycja Ireny Eichler z cyklu "Wieczór muzyki i myśli". (PR, 16.01.1989)

 

Zarzycki - powstaniec

W kontekście takiej wypaczonej historii przedstawionej w filmie trzeba jednak pamiętać o niewątpliwych walorach obrazu Zarzyckiego. Jako naoczny świadek i uważny operator z czasów wojny reżyser doskonale i bardzo wiernie odtworzył zrujnowaną Warszawę, pokazał burzenie domów przy pomocy materiałów wybuchowych i palenie ich miotaczami ognia przez Niemców. Stworzył serię przejmujących w swoim realizmie obrazów, które nie raz były później pokazywane, a nawet wykorzystywane w innych filmach jako materiały dokumentalne.

Jednocześnie pokazał zimną skrupulatność i systematyczność Niemców połączoną z ich niezwykłą karnością i posłuszeństwem. Zarzycki pamięta jednak - i przypomina widzom - że Niemcy to też ludzie, że być może owładnął nimi jakiś szał mordu i niszczenia.

Charakterystyczna jest scena, w której niemiecki oficer siada przy fortepianie wyniesionym na gruzy ze zniszczonego mieszkania i gra "Sonatę księżycową" Beethovena, a w tym czasie kilka metrów dalej jego podwładni rozstrzeliwują kilkoro Żydów. Na odgłos wystrzału oficer nie przerywa gry, pyta tylko swoich żołnierzy, kto to był.

W innej zaś scenie zagruzowaną ulicą jadą niemieccy żołnierze, a jeden z nich mówi, że już nie może wytrzymać tego ciągłego zniszczenia - "Mam nadzieję, że znajdą się ludzie, którzy kiedyś będą pamiętali że nie wszyscy Niemcy to naziści". Można powiedzieć, że to życzenie się spełniło, ponieważ dzięki późniejszej propagandzie niektórzy nie utożsamiają dziś nazistów z Niemcami.

az/im

Czytaj także

Krystyna Krahelska. Twarz warszawskiej Syrenki

Ostatnia aktualizacja: 24.03.2024 05:45
110 lat temu, 24 marca 1914 roku, przyszła na świat Krystyna Krahelska – harcerka, poetka, żołnierz Armii Krajowej i autorka jednej z najpopularniejszych piosenek Polski Walczącej: "Hej, chłopcy, bagnet na broń!". 
rozwiń zwiń
Czytaj także

"To nie było wyzwolenie Warszawy". Piotr Dmitrowicz o 17 stycznia 1945 r.

Ostatnia aktualizacja: 17.01.2020 13:07
- Używam określenia poety Kazimierza Wierzyńskiego, który napisał porażający wiersz "Wkroczenie Rosjan do Warszawy". Wkroczenie to zasadne określenie. Ale czy do Warszawy, czy też do morza ruin? Zabudowa miasta została przez Niemców zniszczona w ponad 80 proc. - mówił w Polskim Radiu 24 historyk Piotr Dmitrowicz.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Adam Woronowicz: nic tak nie oddaje prawdy o Powstaniu Warszawskim, jak pamiętniki

Ostatnia aktualizacja: 01.08.2020 18:55
- Nic tak nie oddaje prawdy o tamtych dniach, jak pamiętniki - nie tylko Białoszewskiego, ale ludzi, którzy je przeżyli. Nic nie zastąpi autentyzmu, świadectwa - powiedział Adam Woronowicz, który dziś o północy w Muzeum Powstania Warszawskiego pokaże swoją interpretację "Pamiętnika z Powstania Warszawskiego".
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Nie był to akt bezwarunkowej kapitulacji". Ołdakowski o przerwaniu działań wojennych w Powstaniu Warszawskim

Ostatnia aktualizacja: 02.10.2020 13:23
- Po zakończeniu walk wjechały do Warszawy oddziały niemieckie, których celem był rabunek. Po nich wchodziły ekipy niszczące miasto, stolicę Polski próbowano zetrzeć z mapy świata - powiedział Jan Ołdakowski, dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Mieliśmy szczęście, że ocalały". Varsavianista o newralgicznych punktach Warszawy w czasie Powstania

Ostatnia aktualizacja: 01.08.2021 08:50
Gościem Polskiego Radia 24 był dr dr Tomasz Lerski (varsavianista), który opowiadał o zniszczonej Warszawie z 1944 roku, a także o inicjatywie jej odbudowania. - Choć została starta z powierzchni ziemi, Warszawa powstała z kolan. Miasto ruin.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Tadeusz Sumiński. Powstaniec warszawski, który pokochał fotografię

Ostatnia aktualizacja: 24.02.2024 05:45
24 lutego 2009 roku w Warszawie zmarł Tadeusz Sumiński. W historii zapisał się nie tylko jako jeden z najwybitniejszych fotografów polskiego krajobrazu, lecz także żołnierz Armii Krajowej, który podczas Powstania Warszawskiego brał udział m.in. w wyzwoleniu "Gęsiówki", czyli niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Warszawie (KL Warschau). 
rozwiń zwiń