Historia

Andriej Tarkowski. "On się nie posługiwał językiem filmowym, on go tworzył"

Ostatnia aktualizacja: 29.12.2022 05:40
36 lat temu, 29 grudnia 1986 roku, zmarł wybitny rosyjski reżyser filmowy Andriej Tarkowski. To jeden z najważniejszych autorów światowej kinematografii, który odkrył dla kina zupełnie nowe możliwości, mimo że w ciągu krótkiego, zaledwie 54-letniego życia, zrealizował tylko siedem filmów pełnometrażowych.
Andriej Tarkowski na znaczku pocztowym, 2007 r.
Andriej Tarkowski na znaczku pocztowym, 2007 r.Foto: Wikimedia commons/autor nieznany

Urodzony w 1932 roku Andriej Tarkowski był synem wybitnego rosyjskiego poety, Arsenija Tarkowskiego, który nie był jednak zbyt znany ze względu na poglądy dalekie od socjalistycznych. Pewną popularność i ogromne uznanie znawców uzyskał dopiero w późnych latach życia, już po pierwszych sukcesach filmowych Andrieja. Ojciec porzucił rodzinę, jak Andriej był małym chłopcem, co miało ogromny wpływ na całe jego życie i jego wybory. 

Cały świat jest dla mnie związany z matką - miał powiedzieć Tarkowski, którego cytował Jerzy Illg w audycji Aldony Wołłk-Łaniewskiej w Polskim Radiu. 

Posłuchaj
29:29 Tarkowski.mp3 "Tarkowski w zwierciadle". Audycja Aldony Wołłk - Łaniewskiej z cyklu "Spotkania po zmroku". (PR, 28.09.2016)
 
 

Rok na Syberii

To matka uparcie walczyła o zapewnienie synowi jak najlepszego wykształcenia, pomimo ogromnych trudności bytowych, z którymi musiała samotnie się borykać w trakcie II wojny światowej oraz w pierwszych latach powojennych. Mimo ogromnej biedy Andriej miał możliwość kształcić swoje zdolności zarówno muzyczne jak i plastyczne. Kiedy chłopak przechodził okres młodzieńczego buntu i wpadł w tak zwane złe towarzystwo, zaniepokojona matka wysłała syna na roczną ekspedycję naukową na mroźnej Syberii, gdzie Andriej pełnił funkcję pomocnika i pieszo przeszedł setki kilometrów. To doświadczenie potwierdziło bliską więź z naturą, która od dziecka była dla niego bardzo ważna i wpłynęła na jego decyzję o zdawaniu do szkoły filmowej. 

Zauważony debiut

W moskiewskiej uczelni artystycznej Tarkowski od początku był jednym z najzdolniejszych uczniów, pewnie więc dlatego dosyć szybko miał możliwość zrealizowania samodzielnego debiutu, pod tytułem "Dziecko wojny" (1962), który okazał się wielkim sukcesem i zdobył prestiżową nagrodę na festiwalu w Wenecji.

Co istotne mimo pewnych zewnętrznych pozorów, które łączyły opowiedzianą w filmie historię chłopca, który po stracie obojga rodziców przyłącza się do radzieckiej armii, z kinem socrealistycznym, trzeba powiedzieć, że film Tarkowskiego tak naprawdę był zaprzeczeniem idei tego nurtu. Dlatego też "Dziecko wojny" nie przypadło do gustu włodarzom radzieckiej kinematografii i gdyby nie nagroda na jednym z najważniejszych światowych festiwali, być może Tarkowski już nigdy by niczego nie nakręcił. 

Z trudnościami dostawał jednak kolejne szanse, kręcąc filmy rzadko i czekając po kilka lat na ich premierę. W ten sposób powstały kolejne wielkie dzieła twórcy: "Andriej Rublow" (1966), "Solaris" (1971), "Zwierciadło" (1975) i ostatni nakręcony przez Tarkowskiego w ZSRR "Stalker" (1979). 

Artysta na emigracji

W 1983 roku Tarkowski nakręcił w koprodukcji włosko radzieckiej jeszcze "Nostalgię" - film opowiadający o tęsknotach emigranta, który nie może wrócić do kraju. Można powiedzieć, że obraz ten w proroczy sposób przewidział los samego Tarkowskiego, który w obliczu ciągłych szykan, nie widząc możliwości dalszej pracy w ZSRR, wystąpił w Mediolanie o azyl polityczny.

Jako emigrant Tarkowski zrealizował jeszcze tylko jeden film - "Ofiarowanie" (1986). Ten niezwykły, mistyczny moralitet pod względem wizualnym przypominający żywe malarstwo powstał w Szwecji dzięki gościnności tamtejszych producentów i artystów związanych z wielkim szwedzkim reżyserem, Ingmarem Bergmanem. Za zdjęcia do "Ofiarowania" odpowiedzialny był Sven Nykvist, być może najwybitniejszy operator świata. 

- On się nie posługiwał językiem filmowym - on go tworzył - powiedział o Tarkowskim Leonard Neuger, slawista i tlumacz w audycji Polskiego Radia. 

Najważniejszy film

Rzeczywiście filmy Tarkowskiego w zupełnie nowatorski sposób traktowały język filmu. Tarkowski tworzył niejako ruchome obrazy, które dzięki jego niebywałej determinacji i olbrzymiemu talentowi były przepełnione mistyczną energią, opowiadając o duchowości i sensie życia ludzkiego. Mimo iż każdy kolejny obraz Tarkowskiego różni się od pozostałych, w pewnym sensie razem stanowią one niezwykle spójną, autorską wypowiedź Tarkowskiego. Z resztą, w ogóle Tarkowski swoją twórczość pojmował w kategoriach misji, a zrobienie filmu porównywał z czynem o charakterze moralnym.

W najbardziej tajemniczym i poetyckim pod względem konstrukcji swoim filmie pod tytułem "Zwierciadło" stworzył niezwykły, jak powiedział Jerzy Illg, "niemal niemożliwy w kinie poemat". Film ten jest też najbardziej wprost autobiograficznym dziełem reżysera, w którym oddał hołd osobie dla niego najważniejszej, czyli swojej matce. W słynnym wywiadzie, którego Tarkowski udzielił na rok przed śmiercią Jerzemu Illgowi i Leonardowi Neugerowi w Sztokholmie w 1985 roku, artysta bardzo się otworzył, przez co wywiad bywa czasem nazywany testamentem Tarkowskiego.

- Opowiadał o swoich najbardziej intymnych przeżyciach, choć to nie był żaden ekshibicjonista. Z pewną dumą mówił, że dostał list od widza, który po obejrzeniu "Zwierciadła" pytał: "jak udało się panu dowiedzieć, że tak właśnie wyglądało moje życie" - mówił Leonard Neuger w audycji Polskiego Radia. 

W "Zwierciadle" rzeczywiście mimo zawiłej poetyckiej formy i skupieniu się na własnej, jednostkowej pamięci, artyście udało się stworzyć wizję porażającą swoją siłą i uniwersalizmem. 

Język Tarkowskiego polega na sile wizji, ich szczegółowości, które równocześnie są pewnymi parabolami. Metaforycznie mówią o różnych obliczach apokalipsy, zagłady, zagrożenia duchowego człowieka, który jest w sytuacji zagubienia, i musi więc wstąpić na drogę odrodzenia. To było takie jego credo życiowe, żebyś uzmysłowił sobie, jak ważny jest obszar twojej wewnętrznej wolności - mówił Jerzy Illg w audycji Polskiego Radia. 

az

 
Czytaj także

Krzysztof Zanussi: Bergman zinstytucjonalizował kino autorskie

Ostatnia aktualizacja: 10.07.2018 19:00
- Bunuel robił okazjonalnie kino autorskie, Bergman zrobił z tego zasadę. Było dla mnie bardzo pociągające - mówił Krzysztof Zanussi w Dwójkowej audycji na temat twórczości znakomitego szwedzkiego reżysera.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Setka z Fellinim. Sto lat temu urodził się mistrz kreacyjnego kina

Ostatnia aktualizacja: 20.01.2020 05:55
W popularnej w Polsce książce pod tytułem "1001 Filmów, które musisz zobaczyć" znajduje się siedem filmów Federico Felliniego, co jest rekordem. Żaden inny reżyser nie może pochwalić się tak liczną reprezentacją swojej twórczości. Fellini otrzymał od Amerykańskiej Akademii Filmowej 4 Oscary za filmy: "La strada" (1954), "Noce Cabirii" (1957), "Osiem i pół" (1963) oraz "Amarcord" (1973), a także Oscara z całokształt twórczości.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Solaris" - nielubiane dziecko Lema i Tarkowskiego

Ostatnia aktualizacja: 20.03.2024 05:40
20 marca 1972 roku odbyła się premiera filmu "Solaris" w reżyserii Andrieja Tarkowskiego, na podstawie powieści Stanisława Lema. Współpraca Polaka i Rosjanina jednak do łatwych nie należała i nie chodziło tu jedynie o odwieczne napięcie, które w tym czasie szczególnie dzieliło oba narody, choć o to również.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Michelangelo Antonioni - przygoda reżysera

Ostatnia aktualizacja: 29.09.2023 05:35
Swoją przygodę z kinem rozpoczął od pisania artykułów o kinie do gazety, a zakończył zdobyciem kompletu najbardziej prestiżowych nagród filmowych: od Złotego Niedźwiedzia na Berlinale za "Noc" po Oscara za całokształt twórczości. 29 września 1912 roku w Ferrarze urodził się Michelangelo Antonioni, wybitny włoski reżyser, scenarzysta, montażysta, pisarz i malarz. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Nikita Michałkow - rosyjski Wajda

Ostatnia aktualizacja: 21.10.2021 05:45
76 lat temu, 21 października 1945 roku urodził się Nikita Michałkow, rosyjski reżyser i aktor filmowy. Podobnie jak Andrzej Wajda w Polsce, Michałkow potrafił z powodzeniem opowiadać w wielu różnych konwencjach filmowych. Złośliwi mówią, że również poglądy polityczne potrafił zawsze dostosować do panującej w Rosji koniunktury.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Luchino Visconti. Filmowe pożegnanie świata arystokracji

Ostatnia aktualizacja: 02.11.2023 05:40
117 lat temu, 2 listopada 1906 roku urodził się Luchino Visconti, wybitny włoski reżyser teatralny, operowy i przede wszystkim filmowy. W swoich filmach pięknie opisywał świat, który w XX wieku odchodził do lamusa historii, czyli świat arystokracji. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Sven Nykvist. Kapłan światła w filmach Bergmana

Ostatnia aktualizacja: 03.12.2023 05:35
101 lat temu, 3 grudnia 1922 roku w Szwecji urodził się światowej sławy operator filmowy, Sven Nykvist. Zasłynął przede wszystkim jako wieloletni zawodowy partner Ingmara Bergmana, choć zrealizował także wiele ważnych filmów zarówno w Europie jak i w Ameryce.
rozwiń zwiń