Historia

Europa jak rodzinny dom. Portret Marii Czapskiej

Ostatnia aktualizacja: 11.06.2024 05:46
- Te pierwsze kroki osobistej niezależności w Polsce wyzwolonej, zjednoczonej, do tego w Krakowie. To wszystko mam wciąż w pamięci - wspominała swoje studenckie lata Maria Czapska. Ta znawczyni literatury i eseistka, siostra malarza i pisarza Józefa Czapskiego, zmarła 43 lata temu, 11 czerwca 1981 roku.
Maria Czapska, 1939 r.
Maria Czapska, 1939 r. Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Posłuchaj
20:25 Tatarowski o Czapskiej.RWE 1990.mp3 Audycja o twórczości Marii Czapskiej z cyklu "Polscy twórcy na emigracji" (Rozgłośnia Polska RWE, 1990)

 

Co wuj, to przyjaciel Mickiewicza i Tocqueville’a, jeśli nie wróg Bismarcka; co ciotka, to uczennica Chopina, co kuzynka, to właścicielka Duino z "Elegii" Rilkego, co dziadek, to protektor Marii Duplessis - Damy Kameliowej. (Konstanty Jeleński o Czapskich)

czapski_663x364.jpg
Józef Czapski. Serwis specjalny Polskiego Radia

Słowa Jeleńskiego o tych - przyprawiających o zawrót głowy - koligacjach i związkach u Czapskich pochodzą z jego tekstu poświęconemu "Europie w rodzinie", najsłynniejszej książce Marii Czapskiej. Na kartach tej szczególnej, bo i bogatej źródłowo, i wysmakowanej literacko, sagi rodzinnej poznajemy losy trzech rodów, z których pochodzą przodkowie autorki.

A rodzina była w istocie wielonarodowa. Babka Marii od strony ojca wywodziła się z niemieckich Meiendorfów. Matka Marii, Józefina Karolina Maria S. Thun-Hohenstein, była Austriaczką z Czech. Wyszła za Polaka, Jerzego Hutten-Czapskiego.

Ród Czapskich posiadał olbrzymie, odziedziczone po Radziwiłłach, latyfundia w okolicy Mińska i na Wołyniu. W majątku w Przyłukach pod Mińskiem upłynęły dzieciństwo i młodość Marii Czapskiej. W "Europie w rodzinie" przywoływane są te wczesne lata autorki. Nie zabrakło tam również opowieści o jej ukochanym bracie, Józefie.

***

Czytaj także:

***

Maria studiowała polonistykę na uniwersytetach w Warszawie i Krakowie. W 1925 roku na UJ uzyskała tytuł doktora. - Te lata studiów stoją mi bardzo żywo w pamięci – wspominała w wywiadzie, którego udzieliła Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w 1963 roku. - Te pierwsze kroki osobistej niezależności w Polsce wyzwolonej, zjednoczonej. W Krakowie: mieście starych murów i Plant kwitnących, mieście, które skupiało zawsze młodzież z trzech polskich zaborów. To miało swój szczególny urok – mówiła.

W tych cennych, bo bardzo rzadkich, radiowych nagraniach z Marią Czapską możemy również wysłuchać opowieści o ważnych dla niej akademickich mistrzach. Ciepło wspominała choćby prof. Jana Łosia, znakomitego językoznawcę, który "przekazywał swoim studentom miłość do języka, mówił o nim jak o kochanym człowieku".

Ważne miejsce na mapie uniwersyteckich wspomnień zajmował też prof. Stanisław Kot. - Dzięki jego zainteresowaniom temat mojej doktorskiej rozprawy stanowiła polemika religijna pierwszego okresu reformacji w Polsce - mówiła Maria Czapska. A na marginesie swojej opowieści o przedmiocie doktoratu dodała również słowa o istocie wolności w nauce. - Nie ma i nie może być nauki ani nauczania bez wolności sumienia, wolności myśli i słowa. Nauka zniewolona i kierowana nie kształci, a jedynie tresuje - podkreślała.

W okresie międzywojennym Maria Czapska przez kilka lat mieszkała w Paryżu ze swoim bratem Józefem i grupą malarzy kapistów. Przyjechała tu jako stypendystka, by zebrać materiały do biografii Adama Mickiewicza ("La vie de Mickiewicz", 1931). W Polsce publikowała teksty w czasopismach literackich, współpracowała z Polskim Słownikiem Biograficznym. Za swoją monografię o Ludwice Śniadeckiej otrzymała w 1939 roku prestiżową nagrodę "Wiadomości Literackich".

***

Czytaj także:

***

Lata wojny spędziła w Polsce. Działała m.in. w Radzie Pomocy Żydom "Żegota". Wiele lat później, w 1975 roku, napisze książkę "Gwiazda Dawida" poświęconej wojennym losom żydowskiej rodziny, z której wojnę przetrwała tylko jedna osoba, Bluma Babic-Szadur.

W 1945 roku wyjechała do swojego brata do Francji. Tam współpracowała z Instytutem Literackim i "Kulturą", napisała ciąg dalszy swoich rodzinnych opowieści "Czas odmieniony" (1978) oraz, wraz z bratem, "Dwugłos wspomnień" (1965).

Mieszkała w pokoju "na górce" w Maisons-Laffitte, niedaleko pracowni Józia. "Gościa witał przejrzysty uśmiech, rozjaśniający piękną, klasyczną twarz tej starszej i tak młodej pani, dla której Mickiewicz czy Norwid byli równie bliscy i znajomi jak jej współcześni", pisał o niej Konstanty Jeleński.

Zmarła 11 czerwca 1981 roku. W ostatnich chwilach był przy niej brat, z którym związana była serdeczną, całożyciową przyjaźnią.

jp

Źródła: K. Jeleński, "Dział wód, o Europie w rodzinie Marii Czapskiej", "Kultura" 1971/4; E. Jałochowska, "W cieniu sławy. Zapomniane rodzeństwa sławnych Polaków", Warszawa 2018; K. Jeleński, "Marynia", [w:] tegoż, "Chwile oderwane", Gdańsk 2010.


Czytaj także

Jerzy Giedroyc - twórca paryskiej "Kultury"

Ostatnia aktualizacja: 14.09.2017 05:40
14 września 2000 zmarł Jerzy Giedroyc. Portal Polskieradio.pl przedstawia postać Redaktora w specjalnym serwisie.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Między kropkami. "Gattora. Życie Leonor Fini"

Ostatnia aktualizacja: 28.09.2019 19:50
- Mówi się o Leonor Fini, że była kobietą wyzwoloną, ale ja zastrzegam zawsze, że to pojęcie to implikuje wcześniejsze zniewolenie, uwikłanie. Leonor Fini była postacią, która zawsze dążyła do wolności – mówiła w Polskim Radiu 24 Dorota Hartwich, krytyk sztuki i autorka książki "Gattora. Życie Leonor Fini".
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Książki zbójeckie" Wojciecha Karpińskiego, czyli jak przemienia nas literatura

Ostatnia aktualizacja: 22.08.2020 08:03
–  Książki zbójeckie u Adama Mickiewicza to te, które zmieniają nas i całe nasze życie, sprawiają, że z jednej postaci możemy się przeistoczyć w drugą – mówi Mateusz Matyszkowicz. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Józef Czapski o André Malraux. "Był wyjątkowy. Ale napisał kiedyś wielkie głupstwo"

Ostatnia aktualizacja: 03.11.2024 05:38
- Opowiedziałem mu wszystko, co wiedziałem o Rosji sowieckiej. To był człowiek niezmiernej bystrości. Jedną rzecz mu jednak zarzucam - mówił Józef Czapski, przywołując swoje spotkanie z André Malraux, wielkim francuskim pisarzem, a także znawcą sztuki i politykiem.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Romain Gary. Kochał język polski, oszukał Francuzów, oczarował świat

Ostatnia aktualizacja: 02.12.2024 05:45
- Uczyłem się w polskiej szkole. To zostało mi na całe życie - podkreślał w wywiadzie dla Polskiego Radia Romain Gary, opowiadając o swoich związkach z naszym krajem. 2 grudnia mijają 44 lata od śmierci tego znakomitego francuskiego pisarza, dwukrotnego laureata Nagrody Goncourtów, autora m.in. "Życia przed sobą" czy "Obietnicy poranka".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Przetłumaczyć Francuzów na polski. Joanna Guze o Camusie i dziennikach mistrzów

Ostatnia aktualizacja: 12.01.2024 05:50
– Powiem coś bardzo komicznego: nie umiałam słowa po francusku. Do czasu studiów jedynie trochę się uczyłam tego języka. No i pojechałam do Paryża – opowiadała w archiwalnym radiowym nagraniu Joanna Guze o swojej translatorskiej drodze. 12 stycznia mija 15 lat od śmierci tej znakomitej tłumaczki i znawczyni sztuki.
rozwiń zwiń