Czytaj także

"Ojciec chrzestny" – film z najlepszą obsadą na świecie

Ostatnia aktualizacja: 15.03.2024 05:45

52 lata temu, 15 marca 1972 roku odbyła się premiera filmu "Ojciec chrzestny" w reżyserii Francisa Forda Coppoli.

Kadr z filmu "Ojciec chrzestny" z 1972 roku.Foto: źr. materiały promocyjne

To, że jest to jeden z najwybitniejszych filmów na świecie nie podlega żadnej dyskusji. Francis Ford Coppola stworzył dzieło, o którym jego wielki konkurent - Stanley Kubrick powiedział, że jest jego zdaniem najlepszym filmem na świecie, a z całą pewnością ma najlepszą obsadę.

Warto się jednak zastanowić, co "Ojciec chrzestny" wniósł do historii kina i czy były to tylko elementy pozytywne.

Wahania

Ciekawe, że sam reżyser nie był początkowo przekonany do pomysłu realizacji, zaproponowanego przez wytwórnię Paramount, filmu o nowojorskim świecie przestępczym. Uważał, że filmowa adaptacja książki Mario Puzo może łatwo zamienić się w opowieść gloryfikującą mafię i przemoc.

Producenci z kolei nie byli początkowo przekonani do Coppoli. Ich pierwszym wyborem był Sergio Leone, który był jednak zajęty realizacją, jak się okazało, nie mniej wybitnego filmu "Dawno temu w Ameryce".

Następnie realizacji filmu odmówił Peter Bogdanovich i dopiero wtedy producenci zgłosili się do Coppoli. Podobno producent rozczarowany filmami na temat włoskiej mafii, które do tej pory kręcili reżyserzy nie mający włoskich korzeni chciał za wszelka cenę zatrudnić włoskiego Amerykanina. "Chcę poczuć spaghetti" miał powiedzieć.

Coppola podjął się zadania ponieważ uznał, że film można będzie pokierować w stronę metaforycznej opowieści o amerykańskim kapitalizmie. Praca nad scenariuszem, obsadą, a następnie zdjęciami do filmu nie była jednak łatwa. Na każdym kroku Coppola spotykał się z niezrozumieniem właścicieli Paramountu.

Wielki triumf

Po wielu bojach film został ukończony i uhonorowany w 1973 roku trzema Oscarami: za najlepszy film, za najlepszy scenariusz adaptowany (dla Coppoli i Mario Puzo) oraz za najlepszego aktora pierwszoplanowego (Marlon Brando). Ponadto film miał jeszcze osiem nominacji w innych kategoriach oraz zdobył 5 statuetek Złotego Globu. Coppola zwyciężył w wewnętrznej wojnie z producentami i stworzył dzieło, które zostanie na zawsze w pamięci wszystkich, którzy choć raz się z nim zetknęli. Był to też zasadniczy zwrot w jego karierze.

Coppola do czasu "Ojca chrzestnego" zrobił już bowiem kilka filmów, na które zwrócono uwagę, jednak właśnie od tego obrazu zaczął się jego złoty okres. Niemal wszystkie filmy, które reżyser nakręcił po "Ojcu chrzestnym" w przeciągu kolejnych dwudziestu lat są dziełami z najwyższej półki. "Ojciec chrzestny II" (1974), "Rozmowa" (1974), "Czas apokalipsy" (1979), "Rumble fish" (1983), "Ojciec chrzestny III" (1990) czy "Dracula" (1992) to najważniejsze dzieła Coppoli z tego czasu i jedne z najlepszych filmów w ogóle.

Walory filmu

Walory "Ojca chrzestnego" są rzecz jasna wielopoziomowe. Skompletowana obsada była niesamowita. Poza fenomenalnym Marlonem Brando wcielającym się w rolę tytułową, niemniej elektryzujący w roli syna bossa nowojorskiej mafii jest Al Pacino. Wybitne kreacje stworzyli także inni jak na przykład Robert Duvall jako Tom Hagen – prawnik rodziny.

Świetny scenariusz potwierdza tezę, że najwybitniejsze filmy oparte na literackim pierwowzorze, to te, które sięgają do literatury klasy "B". Coppola, razem z autorem – Mario Puzo fantastycznie skondensowali opowieść, tworząc materiał, który w rękach wybitnych aktorów i reżysera mógł zamienić się w dzieło skończone.

Wybitne zdjęcia Gordona Willisa stanowią współczesne i mniej konsekwentne echo inscenizacji głębinowej zastosowanej w "Obywatelu Kanie" Orsona Wellesa. Niemniej obrazy Willisa są niezwykle sugestywne i tworzą wyjątkowy klimat filmu o rodzinie Corleone.

Całości dopełnia wspaniała muzyka Ennio Moricone wyposażona w niezwykle klimatyczny motyw przewodni, który jest do dziś jedną z najbardziej charakterystycznych melodii światowej kinematografii.

Ucieleśnienie marzeń

Co jednak zmienił "Ojciec chrzestny" w światowym kinie? Wydaje się, że sporo. Przede wszystkim jest chyba idealnym połączeniem rozrywkowego filmu gatunkowego z kinem z najwyższej półki. "Ojciec chrzestny" był ucieleśnieniem marzeń członków Amerykańskiej Akademii Filmowej o filmie artystycznie wybitnym, który jednocześnie przyniesie ogromny sukces kasowy. Film, który kosztował 6 mln dolarów, zarobił około 245 milionów.

Subtelność środków wyrazu…

Po drugie "Ojciec chrzestny" jest jednym z najwspanialszych przykładów filmu, w którym opowieść jest snuta subtelnie, a widz nie jest epatowany moralizującym ujęciem tematu. Do historii kina przeszła ostatnia scena filmu, w której Diane Keaton, grająca Kay Adams - żonę Michaela Corleone, pyta go, czy jest winien śmierci męża jego siostry. Michael kłamie, że nie jest, ale mówi, że to ostatni raz, kiedy pozwala żonie zapytać o jego sprawy "zawodowe".

Po chwili widzimy na pierwszym planie uspokojoną Kay, która jednak odwraca się w stronę gabinetu Michaela i widzi hołdy składane ojcu chrzestnemu przez zależnych od niego ludzi. Drzwi dzielące Kay i Michaela zostają zamknięte. Jest to zakończenie, które w zależności od podejścia można różnie interpretować. Podobnych przykładów kunsztu w opowiadaniu historii można w filmie Coppoli znaleźć wiele.

…niebezpiecznie elektryzuje.

Jest jednak pewien problem. Otóż zgodnie z obawami reżysera przed możliwością gloryfikacji świata przestępczego mimo przekierowania uwagi, jak twierdzi reżyser, na wątki dotyczące amerykańskiego kapitalizmu, nie udało się uniknąć wspomnianego zagrożenia. Jest to paradoksalne skoro reżyser był świadom zagrożenia. Prawdopodobnie przyczyną jest… ogromny talent reżysera.

Coppola przedstawił historię mafijnej rodziny Corleone tak sugestywnie, a aktorzy zagrali swoje role tak dobrze, że postaci takie jak Vito Corleone czy jego syn Michael, mimo, że mają krew na rękach, tak silnie elektryzują widza, że nie sposób nie czuć do nich sympatii. Corleone stworzył w efekcie film, który jest porywającą mitologią morderców. Nawet jeśli bohaterowie popełniają jawne zło, tak mocno im kibicujemy i jesteśmy pod tak wielkim wrażeniem ich osobowości, że na koniec zostajemy z bardzo dziwnymi schizofrenicznymi odczuciami.

W pewnym sensie winna tej sytuacji jest szlachetna subtelność filmowego języka Coppoli, który chciał za wszelką cenę uniknąć, spłaszczających moralizujących ocen. Nie przewidział jednak, jaką moc ma w jego rękach opowiadana historia.

Naprawianie "błędu"

Coppola w pewnym sensie próbował naprawić ten "błąd", realizując kolejne części tryptyku. Opowiadają one o moralnym upadku zainfekowanego złem Michaela i następującej potem próbie odkupienia przez niego swoich ciężkich grzechów, która jednak ostatecznie przyniesie mu klęskę.

Jednak niewiele już się to zdało i pierwsza część "Ojca chrzestnego", odnosząc tak wielki sukces, zmieniła kino. Od tej pory coraz częściej zaczęły pojawiać się, pod względem artystycznym często niestety wybitne film, które próbowały w podobny sposób mitologizować zło.

Przykładem tego typu filmów, jest na przykład wiele obrazów Martina Scorsese, a w latach późniejszych filmy, choćby, Quentina Tarantino. Tak naprawdę zapoczątkowało to cały ogromny nurt tego typu opowieści. A "Ojciec chrzestny"? W dalszym ciągu jest filmem, od którego nie sposób się oderwać.

Aleksander Zalewski/im

Zobacz więcej na temat: FILM kino Marlon Brando Francis Ford Coppola Al Pacino

Czytaj także

Przekładaniec z Lema i Wajdy. "Zarówno robota Pana, jak dzieło aktorów wydały mi się bardzo dobre"

Ostatnia aktualizacja: 17.03.2024 05:45

17 marca 1968 roku odbyła się premiera telewizyjnego filmu Andrzeja Wajdy "Przekładaniec", na podstawie opowiadania Stanisława Lema.

Bogumił Kobiela, 1960Foto: Pap/Kalenik

Autor a adaptator

Stanisław Lem powiedział, że stoi na stanowisku, że "reżyser teatralny czy filmowy ma prawo, przy pomocy dzieła przejętego od literata, wyrazić jakieś swoje własne treści".

- Ja sam nie lubię wracać do swoich rzeczy, bo mi szkoda na to czasu, ale jeśli ktoś takie rzeczy robi, to ja się nawet cieszę – mówił pisarz w audycji Polskiego Radia. - To z resztą ciekawa rzecz, że to wszystko znacznie lepiej wychodzi w radiu jako taki teatr wyobraźni, aniżeli w telewizji lub w filmie. Radiowy teatr wyobraźni największą wagę daje słowu. Tam, gdzie pierwsze skrzypce musi grać element wizualny, fantastyka i to nie tylko moja, niestety zawodzi – dodał pisarz.

Posłuchaj

58:42 Przekładaniec.mp3 "Antyutopia w kinie" - audycja Michała Nowaka poświęcona twórczości Stanisława Lema oraz adaptacji filmowej jego prozy. (PR, 2013)

Powyższe słowa Stanisława Lema pochodzą z czasów, kiedy kino nie miało jeszcze tak ogromnych możliwości technicznych jak w tej chwili. Istotne jest jednak to, że popularny na świecie pisarz tak naprawdę prawie nigdy nie był zadowolony z filmowych wersji swoich tekstów. Zżymał się zwłaszcza na adaptację powieści "Solaris" w reżyserii wybitnego rosyjskiego reżysera Andrieja Tarkowskiego, ale zrealizowana wiele lat później wersja Soderbergha, również nie przypadła mu do gustu.

Podobnie było w we wszystkich pozostałych przypadkach. Wbrew przytoczonej deklaracji, Lem tak naprawdę nie za bardzo tolerował znaczące modyfikacje swoich tekstów, którym podlegały w procesie adaptacji.

Wyjątek potwierdzający regułę

Jest jednak film, do którego pisarz podszedł zupełnie inaczej. To "Przekładaniec" w reżyserii Andrzeja Wajdy, do którego Lem pisał w liście:

- Drogi Panie, przedwczoraj oglądałem w telewizji film "Przekładaniec". Zarówno robota Pana, jak dzieło aktorów oraz wystrój scenograficzny wydały mi się bardzo dobre – pisał Lem. - Zwłaszcza już dobry był w swojej roli adwokat, sympatyczny bardzo chirurg, no a Kobiela nie wymaga pochwał specjalnych. Jedyne zastrzeżenia moje merytoryczne dotyczyły niepewności, czy wskutek bardzo szybkiego tempa całości rzecz nie jest aby dla przeciętnego widza trudno zrozumiała? Ale nie jestem w stanie osądzać tego, ponieważ ja znałem przecież scenariusz. "Przyszłość" bliska a nieokreślona została zrobiona bardzo pomysłowo, biorąc pod uwagę to zwłaszcza, jak szczupłymi środkami Pan tego dokonał – dodał pisarz.

Lata później mówił tak samo: "Przekładaniec" Wajdy z Kobielą w roli głównej zupełnie mnie satysfakcjonuje.

Lem nie tyle znał scenariusz, co sam go napisał, a "Przekładaniec" w przeciwieństwie do pozostałych filmowych wersji jego dzieł nie jest adaptacją tekstu prozatorskiego tylko właśnie scenariusza stworzonego przez samego pisarza. Być może to sprawiło, że pisarz i reżyser nie mieli powodów do waśni na temat struktury filmu, co jest przecież najczęściej główną kością niezgody pomiędzy adaptatorem a twórcą oryginału.

GALAKTYKA LEMA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY

Luz reżysera

Innym powodem sukcesu może być to, że Andrzej Wajda ewidentnie podszedł do zadania "na luzie". W 1968 roku Wajda był już właściwie naczelnym reżyserem w kraju. Kiedy przystępował do pracy nad "Przekładańcem" miał już za sobą ogromny sukces filmu "Popiół i diament" (1958) i na koncie takie obrazy jak "Kanał" (1956), "Niewinni czarodzieje" (1960) czy "Popioły" (1965) oraz właśnie ukończył zdjęcia do wybitnego filmu "Wszystko na sprzedaż" (1968). Ponieważ obiecał telewizji krótkometrażową adaptację Lema z marszu zabrał się do pracy. Ewidentnie jednak Wajda, na tym etapie, nie musiał nikomu niczego udowadniać.

Dzięki temu powstał jeden z najsympatyczniejszych filmów peerelu. Wajda pozwolił sobie na zabawę tekstem Lema. Postanowił wydobyć potencjał komediowy tekstu Lema, dzięki czemu szalony świat z przyszłości jest pozbawiony napuszonej powagi i ciężkości. Jednocześnie uwaga widza została skierowana na anegdotyczny wymiar opowiadanej historii, przez co opowieść bawi, a jednocześnie niesie ze sobą poważne pytania natury filozoficznej czy egzystencjalnej na temat kierunku, w którym zmierza współczesny świat.

Zapomniany film na dzisiejsze czasy

"Przekładaniec" jest filmem raczej zapomnianym, co można tłumaczyć tym, że problematyka poruszana w filmie była jednak dosyć odległa społeczeństwu lat 60. Wydaje się jednak, że temat coraz szerszych możliwości transplantologii pozwalających na wymienianie dowolnych organów ludzkiego ciała, jest o wiele bardziej aktualny dziś.

W filmie mamy do czynienia z przypadkiem kierowcy rajdowego Richarda Foxa (Bogumił Kobiela), który niemal co wyścig ulega strasznemu wypadkowi, z czym jednak szybko radzą sobie transplantolodzy przyszłości. Problem w tym, że jeśli przeszczepią znaczną liczbę organów, na przykład z innego uczestnika wypadku, to nie do końca oczywista stanie się sprawa tożsamości pacjenta. To z kolei powoduje kolejne wątpliwości natury prawnej, o które musi martwić się wynajęty przez Foxa adwokat (Ryszard Filipski).

Nie wiadomo bowiem, na ile nowy Richard Fox jest rzeczywiście sobą, a na ile swoim zmarłym bratem, po którym odziedziczył sporą część organów wewnętrznych. W związku z tym nie jest na przykład jasne, czy należy wypłacać pełną kwotę odszkodowania wdowie po zmarłym bracie Richarda Foxa, skoro spora jego część "żyje" w Richardzie Foxie. Z drugiej strony, jeżeli Richard Fox jest teraz, przynajmniej w pewnym stopniu, swoim zmarłym bratem, to może powinien już wrócić do jego żony, która przecież bardzo tęskni…

Kolejne problemy się mnożą, a widzowie bawią się coraz lepiej, obserwując jak świat przyszłości coraz bardziej zanurza się w absurdzie.

Aktorski koncert

Efektownej lekkości i humoru nie udałoby się osiągnąć, gdyby nie koncertowa gra aktorska. Już wymieniony przez Lema lekarz, w którego z wdziękiem wcielił się Jerzy Zelnik, budzi podziw. Przewodnikiem po tym szalonym świecie, wraz z którym dzielimy poczucie coraz większej dezorientacji i zdziwienia niesamowitością kolejnych komplikacji tożsamościowo-prawnych, jest adwokat, którego bardzo dynamicznie, ze swadą gra Ryszard Filipski. Czuć, że był to aktor z ogromnym potencjałem, którego chyba jednak w pełni w polskim filmie nie wykorzystano.

Popis Kobieli

Natomiast kluczową rolę zmiennokształtnego - Richarda Foxa zagrał brawurowo Bogumił Kobiela. Niewykluczone, że jest to rola, w której najpełniej mógł pokazać swój aktorski potencjał. W każdej bowiem kolejnej scenie tożsamość jego postaci ulega istotnym przemianom w związku ze skrzyżowaniem jej z tożsamością kolejnych dawców.

Kobiela jest więc najpierw Foxem (zmieszanym z jego bratem), dalej Foxem skrzyżowanym z kobietą, która zginęła w karambolu, który ma też elementy osobowości psa, który również zginął w tym wypadku, a następnie pilotem Foxa, któremu po śmierci przeszczepiono jednak jego twarz. Ma więc co grać i choćby dla jego aktorskiego popisu warto ten film obejrzeć. Zwłaszcza, że na skutek gorzkiego paradoksu, była to jedna z ostatnich ról Kobieli, który zginął 1969 roku w… wypadku samochodowym.

Scenografia i kostiumy

Świetną robotę zrobiła też scenograf Teresa Barska, którą wspierał początkujący wtedy dekorator wnętrz Maciej Maria Putowski, który zrobił następnie ogromną karierę i był powszechnie uznawany za jednego z najlepszych w kraju.

Scenografia opisuje nieokreślony świat z przyszłości w taki sposób, że w ramach przyjętej groteskowej konwencji, pod względem wizualnym jesteśmy w stanie w ten świat uwierzyć. Wydawałoby się, że jest to warunek oczywisty do spełnienia przez twórców, ale należy pamiętać jak ograniczone były ówczesne środki techniczne. Nie bez znaczenia był fakt, że mimo wszystko opowieść jest dosyć kameralna, przez co toczy się głównie we wnętrzach.

Rekonstrukcja świata nie musiała być więc całkowita. Pomocnym plastycznym zabiegiem jest też umiejętna gra bielą i czernią. Na przykład plenerowe sceny wyścigów toczą się w nocy i oświetlone są silnymi punktowymi reflektorami. Dzięki temu Wajda mógł pokazać tylko bardzo okrojoną przestrzeń, kierując energię ekipy na to, żeby zainscenizować ją jak najbardziej wiarygodnie. Tego typu zabiegi były za pewne konieczne przy małym budżecie krótkometrażowego filmu, ale okazały się być też walorem w postaci silnego wizualnego środka wyrazu, który pracuje na mocno zarysowaną groteskową konwencję. W tym przekuwaniu przeszkód w atuty widać mistrzostwo warsztatowe Wajdy.

Na wyjątkowy klimat całości pracują też takie zabiegi jak na przykład oddychająca, przypominająca filmy Cronenberga, ściana czy futurystyczne stroje bohaterów. Za pion kostiumów odpowiedzialna była Barbara Hoff, słynna wówczas projektantka mody, która na co dzień edukowała Polaków, w jaki sposób zrobić coś z niczego i w szarej rzeczywistości peerelu mimo wszystko wyglądać stylowo. Jej wkład w film Wajdy jest ogromny. Kostiumy są zaprojektowane z dużą wyobraźnią i idealnie dopełniają przedstawiony świat.

Mistrz rzemiosła

"Przekładaniec" to w poważnej twórczości filmowej Wajdy film bardzo nietypowy. Kojarzymy go bowiem z filmami bardzo różnorodnymi, raz współczesnymi, raz historycznymi, a innym razem kameralnymi, ale zawsze jest to twórczość poważna.

Tymczasem krótką adaptacją Lema Wajda udowodnił, że ma poczucie humoru oraz, że dzięki niebywałej sprawności warsztatowej potrafi opowiadać właściwie w dowolnej konwencji, o czym tylko chce. Inna sprawa, że niektórzy zarzucają mu, że przez tą różnorodność właściwie dosyć trudno określić styl jego twórczości i że dlatego zawsze ostatecznie przegrywa porównania z największymi twórcami kina autorskiego drugiej połowy XX wieku, których filmy można rozpoznać już po kilku kadrach. Nie ulega jednak wątpliwości, że Wajda był po prostu twórcą wszechstronnym i jak już się rzekło, niebywale warsztatowo sprawnym.

Zobacz więcej na temat: FILM film polski literatura literatura polska science-fiction Stanisław Lem Andrzej Wajda kino HISTORIA

Czytaj także

Andrzej Wajda. Osiem filmów (i jeden spektakl), które warto zobaczyć jeszcze raz

Ostatnia aktualizacja: 06.03.2024 05:45

Dzisiaj przypada 98. rocznica urodzin Andrzeja Wajdy, jednego z najwybitniejszych polskich reżyserów. Tworzył przez 65 lat. Spod jego ręki wyszło kilkadziesiąt filmów. Przypominamy niektóre z jego największych osiągnięć artystycznych.

Kadry z filmów Andrzeja Wajdy: "Człowiek z żelaza", "Panny z Wilka", "Pan Tadeusz" i "Wesele"Foto: MIREK NOWORYTA/INPLUS/East News

Andrzej Wajda: film o mnie byłby bardzo nudny

Wajda kilkukrotnie miał szansę Oscara w kategorii filmów nieanglojęzycznych. Był nominowany za produkcje "Ziemia obiecana" (1974), "Panny z Wilka" (1979), "Człowiek z żelaza" (1981) i "Katyń" (2007). I choć nie zdobył wtedy żadnej statuetki, to amerykańska Akademia Filmowa przyznała mu w 2000 roku honorową nagrodę za osiągnięcia życia i wkład w rozwój światowej kinematografii.

Jego filmy wyróżniano także weneckim Złotym Lwem, berlińskim Złotym Niedźwiedziem, a także słynnymi Palmami podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Cannes. Na Lazurowym Wybrzeżu wyróżniono Andrzeja Wajdę aż dwa razy.

Canneńskie triumfy

Pierwszą nagrodę w Cannes przyznano Wajdzie za "Kanał" (1957) podczas 10. odsłony francuskiego festiwalu. Była to Srebrna Palma, którą reżyser podzielił się ex aequo z Ingmarem Bergmanem i jego "Siódmą pieczęcią". Dla polskiej kinematografii było to wielkie i znaczące osiągnięcie, tym bardziej, że film Wajdy nie miał najwyższych notowań w kraju. W pierwszym okresie był nawet piętnowany przez rodzimą krytykę i widzów z uwagi na daleki od pomnikowości sposób przedstawienia powstańców warszawskich.

Za granicą dzieło Wajdy było nieporównanie bardziej podziwiane i oklaskiwane. Dziennik "Le Figaro" napisał, że "film Wajdy dosłownie odbiera oddech". Dla Francuzów "Kanał" był przykładem jak "tragizm poszczególnych postaci, bohaterów tego filmu, czyni z nich nieśmiertelnych bohaterów polskiej historii".

Posłuchaj

14:05 filmowe adaptacje literatury. andrzej wajda.mp3 Fragmenty rozmowy Anny Fuksiewicz z filmoznawcami Bożeną Janicką i Andrzejem Kołodyńskim na temat filmów Andrzeja Wajdy powstałych na bazie literatury w audycji z cyklu "Powróćmy do tematu". Cz 1. (PR, 2001)

02:57 adaptacje filmowe literatury. andrzej wajda 2.mp3 Fragmenty rozmowy Anny Fuksiewicz z filmoznawcami Bożeną Janicką i Andrzejem Kołodyńskim na temat filmów Andrzeja Wajdy powstałych na bazie literatury w audycji z cyklu "Powróćmy do tematu". Cz 2. (PR, 2001)

Andrzej Wajda. "Polska była jego miłością"

Jeszcze większym sukcesem był "Człowiek z żelaza" (1981). Jury 34. Międzynarodowego Festiwalu Filmowy w Cannes, w którym zasiadali między innymi Jacques Deray, Ellen Burstyn, Jean-Claude Carriere, Carlos Diegues, Antonio Gala czy Douglas Slocombe, spośród 22 konkursowych propozycji najbardziej zachwyciło się tym właśnie filmem. Nagrodzono go Złotą Palmą. Nigdy wcześniej polska produkcja nie otrzymała tak znaczącej nagrody na festiwalu filmowym.

Nie tylko jury wyszło z projekcji zachwycone. Publiczność na pokazach festiwalowych nagradzała film brawami na stojąco. Opiniotwórcze magazyny prasowe i gazety rozpisywały się o tych dziele Wajdy i o historii "Solidarności", której początki są w nim przedstawione. "Człowiek z żelaza" powstawał bowiem niejako "na żywo", kiedy wydarzenia, szczególnie w stoczni gdańskiej, wypełniły nadzieją cały naród. Światowe demokracje podziwiały ten zryw Polaków ku wolności.

Posłuchaj

17:35 Dwójka Poranek Dwójki 10.10.2016.mp3 Prof. Tadeusz Lubelski o Andrzeju Wajdzie: trudno znaleźć reżysera w ostatnich kilkudziesięciu latach, który opowiedziałby tak wiele o historii Polski w minionych dwóch stuleciach (PR, 10.10.2016)

Nakręcone książki

Andrzej Wajda to jeden z tych twórców filmowych, którzy chętnie sięgają po literaturę, i to po tę najbardziej wybitną. Aż trzy razy reżyser czerpał z prozy Jarosława Iwaszkiewicza, z czego warto zwrócić uwagę przede wszystkim na "Panny z Wilka" (1979), opowieść o Wiktorze Rubenie, który odwiedza po 15 latach miejsce swoich pierwszych erotycznych uniesień i próbuje rozliczyć się z przeszłością.

Czym się zajadały panny z Wilka?

Wajda, który 9 lat wcześniej bez trudu przeniósł na ekran Iwaszkiewiczowską "Brzezinę", tym razem napotkał na pewien opór artystycznej materii. Mówił o tym w archiwalnej rozmowie z Polskim Radiem, którą w 2008 roku przypomniała Anna Lisiecka

– Nie od razu zrozumiałem, jak bardzo inny musi być rytm całego filmu – słyszymy w nagraniu. - To jest tak pięknie napisane, że połączone z właściwymi aktorami musiało dać taki rezultat. Ale ja zmordowałem się przy tym filmie bardziej niż przy jakimkolwiek innym. Ta pajęczyna, która się rwie każdego dnia... Każda scena wydaje się albo zbyt wyrazista, albo niedostatecznie jasna. To powoduje straszne stresy u aktorów, którzy nie wiedzą, gdzie znaleźć granice pomiędzy tym, co jest już zbyt dosłowne i nie nadaje się do tego filmu, a tym, co jest zbyt niedopowiedziane i w związku z tym niejasne – mówił reżyser.

Posłuchaj

07:17 Panny z Wilka.mp3 "Jarosław Iwaszkiewicz - Panny z Wilka". Audycja Anny Lisieckiej z cyklu "Sobota z polską prozą". (PR, 4.10.2008)

Znacznie wcześniej - w 1965 roku - Wajda dokonał adaptacji "Popiołów" Stefana Żeromskiego. Dziewiąty pełnometrażowy film Wajdy był jedną z najdroższych polskich produkcji tamtych czasów. W związku z dalekim od wyobrażeń obrazem ludzi walczących o niepodległość dzieło wywołało wiele kontrowersji. Zarazem odczytywane było przez widzów jako aluzja do współczesnej sytuacji w kraju.

Posłuchaj

05:50 Popioły.mp3 Za kulisami filmu "Popioły" w reżyserii Andrzeja Wajdy (PR)

"Popioły" Wajdy. Rozczarowanie Napoleonem w głębokim PRL

- To jest film, którego nie sposób wyłączyć z dekady, w której powstał, a więc w środkowym peerelu, w środku dekady Gomułki, bardzo przygnębiającej epoki Polski lat 60. - tłumaczył krytyk filmowy Tadeusz Lubelski w Polskim Radiu. - Zaangażowanie tego filmu, nie tylko polityczne, w ówczesny spór, w ówczesną sytuację niepełnej wolności, było decydujące dla jego kształtu artystycznego i dla jego powstania. Najważniejsza idea tego filmu, filmu pesymistycznego, o przegranej wojnie, i o rozczarowaniu całego pokolenia Polaków, którzy uwierzyli Napoleonowi, była związana z sytuacją w latach 60. - wyjaśniał Lubelski.

Do głównej roli Wajda zaangażował młodego studenta wydziału aktorskiego, Daniela Olbrychskiego i tym samym odkrył go dla polskiego kina a zwłaszcza dla siebie. "Popiołami" rozpoczęła się bowiem wieloletnia przyjaźń i współpraca Wajdy z Olbrychskim, który odtąd grał niemal w każdym filmie reżysera.

Posłuchaj

14:55 pracowałem z andrzejem wajdą - daniel olbrychski___266_06_ii_tr_2-2_98630893bc6c2b6[00].mp3 "Pracowałem z Andrzejem Wajdą - Daniel Olbrychski". Audycja Bogumiły Prządki z cyklu "Zapiski ze współczesności". (PR, 6.03.2006)

Jednym z największych osiągnięć Wajdy w dziedzinie ekranizacji literatury - a także osiągnięć polskiej kinematografii w ogóle - jest bez wątpienia "Ziemia obiecana" (1974) na podstawie powieści Władysława Reymonta. Film został okrzyknięty arcydziełem nie tylko w Polsce, lecz także na całym świecie. Jednym z jego wielbicieli jest amerykański reżyser Martin Scorsese.

– To był mój trzeci film z Wajdą, po "Wszystko na sprzedaż" i "Weselu" – wspominał w 2012 roku operator Witold Sobociński, który w Polskim Radiu opowiadał o cyfrowej rekonstrukcji "Ziemi obiecanej" i związanymi z nią objazdowymi projekcjami dzieła. – To film uniwersalny, jeden z najlepszych w historii polskiego kina. I ma swoją wspaniałą tradycję: w telewizji widziałem go setki razy, nie wspominając o seansach kinowych – wyznał.

Posłuchaj

04:00 sobociński_OK)[A]PR3(PCM) 23 luty 2012 10_33_18.mp3 Witold Sobociński: nowa "Ziemia obiecana" to nieco większy ekran, lepszy kolor, wspaniały dźwięk. Dzięki cyfrowym nośnikom nasz najlepszy film będzie można pokazać wszędzie (PR, 23.02.2012)

(Post)romantyzm z każdej strony

Pod koniec XX wieku Andrzej Wajda odważył się sięgnąć po najbardziej polskie z polskich dzieł literackich - "Pana Tadeusza". Film miał premierę w 1999 roku. Epopeja narodowa przeniesiona przez filmowca na wielki ekran zachwyciła publiczność i krytyków narracją, scenografią i znakomitą grą aktorską. W "Panu Tadeuszu" wystąpiły niemal same gwiazdy. Światową karierę rozpoczęła tam Alicja Bachleda-Curuś.

Posłuchaj

12:57 Dwojka Zapiski ze wspolczesnosci 12.02.2014.mp3 O "Panu Tadeuszu" i scenografii w filmowej adaptacji poematu opowiada Allan Starski (PR, 12.02.2014)

Marek Brodzki, kierownik produkcji i drugi reżyser filmu "Pan Tadeusz", wspominał w 2014 roku początki pracy nad dziełem. – To było odważne przedsięwzięcie, bo to poezja, i to poezja niełatwa. Byłem ciekaw, co z tego będzie. – Gdy zobaczyłem pierwszy zarys scenariusza, zrozumiałem, że to może to być wspaniałe, potoczyste, duże kino – opowiadał.

Posłuchaj

14:21 Dwojka Zapiski ze wspolczesnosci 13.02.2014.mp3 Marek Brodzki opowiada o pracy na planie filmu "Pan Tadeusz" Andrzeja Wajdy (PR, 13.02.2014)

Narodowe Czytanie "Wesela" w Polskim Radiu

Za inny arcypolski tekst zabrał się Wajda już w 1973 roku. Chodzi o "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Filmowa adaptacja dramatu to kolejne arcydzieło naszej kinematografii. Talent reżysera połączył się tu z geniuszem autora sztuki. Jak głosi anegdota, po obejrzeniu "Wesela", Elia Kazan miał zapytać Andrzeja Wajdę, gdzie znalazł tak doskonałego scenarzystę.

Kluczem do ogromnego sukcesu "Wesela" Wajdy była przede wszystkim głęboka wierność reżysera wobec autora dramatu i to na bardzo wielu poziomach. Symboliczny wydaje się już wybór miejsca, w którym zorganizowano premierę filmu.

Daniel Olbrychski: powiedziałem Wajdzie, że chyba zwariował

– Bardzo zależało mi na tym, żeby premiera tego filmu odbyła się na scenie Teatru Słowackiego w Krakowie – wspominał Andrzej Wajda w rozmowie z Anną Fuksiewicz w audycji "Z obu stron kamery". Zgodnie z wolą reżysera 9 stycznia 1973 roku, w tej samej sali, w której 72 lata wcześniej miała miejsce teatralna prapremiera dramatu, odbyła się uroczysta premiera filmu "Wesele".

Posłuchaj

03:53 andrzej wajda o danielu olbrychskim.mp3 "Zabrałem go ze szkoły i on więcej do niej nie wrócił" – wypowiedź Andrzeja Wajdy na temat jego wieloletniej współpracy z Danielem Olbrychskim, odtwórcą Roli Pana Młodego. Fragment audycji Anny Retmaniak z cyklu "Portret słowem malowany" (PR, 19.02.2006)

00:57 daniel olbrychski o andrzeju wajdzie.mp3 "Taki reżyser był mi potrzebny" – wypowiedź Daniela Olbrychskiego na temat jego współpracy z Andrzejem Wajdą. Fragment audycji Łucji Kamińskiej z cyklu "Z obu stron kamery" (PR, 17.11.1974)

03:52 andrzej wajda i daniel olbrychski____1108_98_iv_tr_0-0_12761085f4c2af7a[00].mp3 "Krystyna Zachwatowicz podsunęła, że Daniel może to grać". Fragment audycji Anny Fuksiewicz z cyklu "Z obu stron kamery" (PR, 13.04.1998)

01:19 andrzej łapicki o andrzeju wajdzie.mp3 "Zmusza do tego żeby aktor dał z siebie wszystko" – wypowiedź Andrzeja Łapickiego na temat pracy z Andrzejem Wajdą przy filmie "Wesele". Fragment audycji Anny Lisieckiej z cyklu "Sekrety, konkrety" (PR, 15.01.2001)

01:38 maja komorowska o witoldzie sobocińskim.mp3 "Był malarzem kamery" – wypowiedź Mai Komorowskiej, odtwórczyni roli Racheli, na temat pracy z operatorem Witoldem Sobocińskim. Fragment audycji Beaty Kwiatkowskiej z cyklu "Kwadrans bez muzyki" (PR, 31.10.2019)

Wyspiański w rękach Wajdy to nie tylko film. Reżyser pracował przecież w teatrze i również tam zapisał się jako wybitny twórca. To Andrzej Wajda jest autorem najbardziej znanej inscenizacji "Nocy listopadowej" - dokonanej najpierw w 1974 roku w Teatrze Starym w Krakowie, a później w Teatrze Telewizji. – Wielką oryginalność tej inscenizacji czuje się do dzisiaj. Nieprawdopodobna jest gorączka i temperatura tego przedstawienia – mówiła w audycji prof. Barbara Osterloff.

Andrzej Wajda wymyślił, ażeby część tekstu "Nocy listopadowej" została przez aktorów wyśpiewana. – Wiemy, że Wyspiański był zafascynowany Wagnerem. Chciał pójść krok dalej, pod koniec życia zamyślał "Noc listopadową" właśnie jako spektakl muzyczny. Wydaje mi się, że byłby bardzo zadowolony z tej realizacji Wajdy – mówił autor tekstów Konrad Szczebiot.

Posłuchaj

49:20 noc popr.mp3 Andrzej Wajda i inni. Rozmowa o najsłynniejszych inscenizacjach "Nocy listopadowej" (PR, 2011)

Fantastyczny Wajda

Stanisław Lem: ten film jest dnem dna

Na koniec warto zwrócić uwagę na przygodę Andrzeja Wajdy z kinem science fiction. W 1968 roku pokazał światu film "Przekładaniec" na podstawie prozy Stanisława Lema. To także był akt odwagi, choć nie tego samego rodzaju, co przy "Panu Tadeuszu". Chodziło o samego Lema. Pisarz znany był z niechęci do każdej kolejnej adaptacji swoich tekstów. Zżymał się na zmiany towarzyszące przekładaniu literatury na obraz, nie raz wymyślał reżyserom i w ogóle był nieufny kinu fantastycznonaukowemu.

Tymczasem w liście do Andrzeja Wajdy Lem napisał: "Drogi Panie, przedwczoraj oglądałem w telewizji film "Przekładaniec". Zarówno robota Pana, jak dzieło aktorów oraz wystrój scenograficzny wydały mi się bardzo dobre. Zwłaszcza już dobry był w swojej roli adwokat, sympatyczny bardzo chirurg, no a Kobiela nie wymaga pochwał specjalnych. Jedyne zastrzeżenia moje merytoryczne dotyczyły niepewności, czy wskutek bardzo szybkiego tempa całości rzecz nie jest aby dla przeciętnego widza trudno zrozumiała? Ale nie jestem w stanie osądzać tego, ponieważ ja znałem przecież scenariusz. "Przyszłość" bliska a nieokreślona została zrobiona bardzo pomysłowo, biorąc pod uwagę to zwłaszcza, jak szczupłymi środkami Pan tego dokonał".

Lata później Lem powtarzał: ""Przekładaniec" Wajdy z Kobielą w roli głównej zupełnie mnie satysfakcjonuje".

Posłuchaj

58:42 Przekładaniec.mp3 "Antyutopia w kinie" - audycja Michała Nowaka poświęcona twórczości Stanisława Lema oraz adaptacji filmowej jego prozy. (PR, 2013)

Prawda jest taka, że Lem nie tyle znał scenariusz, co sam go napisał, a "Przekładaniec" w przeciwieństwie do pozostałych filmowych wersji jego dzieł, nie jest adaptacją tekstu prozatorskiego, tylko właśnie scenariusza stworzonego przez samego pisarza. Być może to sprawiło, że pisarz i reżyser nie mieli powodów do waśni na temat struktury filmu.

Zobacz więcej na temat: Andrzej Wajda Daniel Olbrychski Cannes FILM film polski kino Solidarność literatura Stanisław Wyspiański Stefan Żeromski Jarosław Iwaszkiewicz Władysław Reymont Stanisław Lem HISTORIA

Czytaj także

"Z Archiwum X". 25 lat od polskiej premiery serialu

Ostatnia aktualizacja: 13.08.2021 11:40

7 sierpnia urodził się David Duchovny, a 9 sierpnia Gillian Anderson - czyli znana z małego i wielkiego ekranu - para agentów FBI do spraw paranormalnych, rejestrowanych w słynnym Archiwum X. Serial z kolei wszedł na polskie ekrany w marcu 1996 roku, czyli 25 lat temu! Z tej okazji w "Magazynie Bardzo Filmowym" zaprosiliśmy słuchaczy do wspomnień i refleksji o serialu "Z Archiwum X".

David Duchovny i Gillian Anderson w 1998 rokuFoto: shutterstock/Featureflash Photo Agency

Posłuchaj

41'07 25 lat od polskiej premiery serialu "Z Archiwum X" (Magazyn bardzo filmowy/Jedynka)

więcej

Serial cieszył się ogromną popularnością na całym świecie. W poszukiwaniu prawdy, Dana Scully i Fox Mulder wikłali się w coraz bardziej niebezpieczne historie.

Posłuchaj

41:07 _PR1_AAC 2021_08_12-23-10-44.mp3 25 lat od polskiej premiery serialu "Z Archiwum X" (Magazyn bardzo filmowy/Jedynka)

- Ciekawą sprawą jest popularność i sam pomysł na ten serial, ponieważ teraz może nam się wydawać, że to jest coś banalnego, ale 25 lat temu było to zaskakujące i nawet twórcy serialu wcale nie byli przekonani, że on się przyjmie - mówi w radiowej Jedynce znawca fantastyki dr Marek Gumkowski.

ThisOldVideo/Z Archiwum X-intro

Serial wniósł na ekrany nowatorską wówczas koncepcję dramaturgiczną: że amerykański rząd i instytucje ukrywają przed społeczeństwem prawdę o sprawach paranormalnych i o przybyszach z kosmosu, a co więcej - wykorzystują zdobytą i utajnioną wiedzę oraz zdobycze techniczne.

- Niepokój i wątpienie w racjonalność dotyczą tu najogólniej rzecz biorąc władzy. Zostało to wszystko przeniesione na poziom gry władzy, instytucji i służb. To rzeczywiście coś nowego aczkolwiek nie da się tego wyjaśnić tylko rozwojem historycznym literatury grozy, ponieważ jest to również związane, przynajmniej w w tym wydaniu amerykańskim, ze zmianami w świadomości ludzi i rosnącym sceptycyzmem co do intencji i szczerości władz, które z obywatelami pozostają w relacji nie opiekuńczej ale raczej starają się oszukać społeczeństwo - mówi dr Gumkowski.

"Magazyn bardzo filmowy" w Programie 1

Ponadto w audycji:

W magazynie przedstawiliśmy także wybrane, wakacyjne premiery kinowe, które są w większości rozrywkowe:

20th Century Studios Polska/Zwiastun filmu "Free Guy"

Ponadto zaprosiliśmy na finałowy weekend Letniej Akademii Filmowej, czyli na XXII festiwal filmowy w Zwierzyńcu:

oraz na festiwal Nowe Horyzonty:

Zapraszamy do wysłuchania całej audycji.

***

Tytuł audycji: Magazyn bardzo filmowy

Prowadził: Michał Montowski

Gość: dr Marek Gumkowski (znawca fantastyki)

Data emisji: 12.08.2021

Godzina emisji: 23.10

Zobacz więcej na temat: Michał Montowski FILM kino KULTURA fantasy science-fiction

"Matrix". Film, który trafia w ludzki lęk

Karol Darwin i jego podstawy ewolucji

Maria Wittek. Pierwsza polska kobieta-generał. Bohaterka wojny polsko-bolszewickiej

"Człowiek wielkiej wiary i wielkiej modlitwy". Rocznica wyboru papieża Benedykta XVI