79 lat temu, 16 grudnia 1944 roku, III Rzesza rozpoczęła swoją ostatnią ofensywę - bitwę o Ardeny.

Pod koniec 1944 roku nazistowskie Niemcy było zaledwie cieniem państwa, które przez 5 lat trzymało w żelaznym uścisku dużą część Europy. Potęgę militarną III Rzeszy złamała na wschodzie Armia Czerwona w bitwie pod Kurskiem. 6 czerwca 1944 u brzegów Normandii wylądowały wojska zachodnich aliantów. Nikt nie pytał już czy, ale kiedy uda się pokonać Hitlera.

Dwa razy ten sam trik

Przywódca III Rzeczy uważał jednak, że losy wojny uda się odwrócić, jeśli Anglicy i Amerykanie zostaną zmuszeni do odwrotu z kontynentalnej Europy. Hitler postanowił powtórzyć manewr, który dał mu zwycięstwo nad Francją w 1940 roku: zdecydował, że zaskoczy aliantów, atakując siłami pancernymi z terenu górzystych Ardenów. Nie pomylił się, Anglosasi ponownie uznali, że atak z zalesionego pasma górskiego jest niemożliwy i nie obsadzili tego odcinka frontu.

Na zdjęciu: Niemiecki czołg Pantera przemalowany tak, by wyglądać jak aliancki niszczyciel czołgów M10 Wolverine, źr. Departament Obrony USA, Wikimedia Commons

Początkowe sukcesy

Wódz nazistowskich Niemiec w desperacji rzucił większość dostępnych sił, by wbić się klinem między wojska alianckie. - Hitler zarządził wielką ofensywę: 28 dywizji, w tym 4 pancerne ruszyły do walki - mówił prof. Janusz Stefanowicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Początkowo wojska III Rzeszy zaskoczyły aliantów i odnosiły sukcesy, prąc w kierunku Antwerpii - głównego celu ofensywy, ważnego portu zaopatrzeniowego, który od września znajdował się w rękach sprzymierzonych.

Mord na jeńcach

- Wkrótce dała o sobie znać dysproporcja sił i środków, szczególnie w zakresie zaopatrzenia w paliwo, w żywność - mówił historyk.

Wraz z zatrzymaniem ofensywy wśród niemieckich żołnierzy narastała brutalność. Dochodziło do mordów na ludności cywilnej i rzezi jeńców: między innymi do wymordowania przez oddział SS ponad siedemdziesięciu jeńców amerykańskich. W odwecie Amerykanie wydali rozkaz zabijania wszystkich pojmanych esesmanów.

Rozkaz wycofania

Alianci podjęli kontrofensywę i zmusili Niemców do przejścia do defensywy. Hitler zgodził się na wycofanie wojsk dopiero 16 stycznia. - Bilans był tragiczny: 120 tysięcy zabitych, rannych i zaginionych, zniszczonych 600 czołgów, 1600 samolotów, 6000 pojazdów zmechanizowanych - podsumowywał prof. Janusz Stefanowicz.

Batalia o Ardeny była ostatnią akcją ofensywną podjętą przez wojska III Rzeszy. Nic nie mogło już uratować bestialskiego reżimu przed upadkiem.

bm

3 października 1935 Włochy zaatakowały Etiopię rozpoczynając drugą wojnę włosko-abisyńską.

Włochy próbowały podporządkować sobie Etiopię już pod koniec XIX wieku. Mimo przewagi technologicznej, Italia poniosła sromotną porażkę. Wojna tocząca się w latach 1894-1896 podkopała prestiż kraju na arenie międzynarodowej.

Włosko-etiopskie więzi polityczno-gospodarcze nie zostały jednak przerwane aż do wstąpienia na tron cesarza Hajle Syllasje w 1930 roku, który starał się ograniczyć włoską dominację.

 Pomsta za upokorzenie oraz próba stworzenia w Afryce Wschodniej jednolitej, wielkiej włoskiej kolonii skłonił Duce do ponownej próby podporządkowania sobie Etiopii. Mussolini zabezpieczył dyplomatycznie operację uzyskując od Francji gwarancję wolnej ręki w prowadzeniu polityki w regionie.

- Włosi rozpoczęli wojnę z liczebnie przeważającym przeciwnikiem, ale mając absolutną przewagę w broni i sprzęcie -wyjaśniał dr Mieczysław Żochowski.

Technologiczna przewaga Włochów była miażdżąca. Przeciwko ciężkiej artylerii, czołgom i wozom pancernym Etiopia mogła wystawić armię uzbrojoną głównie w broń białą. Jedyną pełnowartościową jednostką była Gwardia Cesarska.

- A jednak wojna nie była łatwa. Bezdroża, niedostatek wody i ogromne odległości utrudniały przemieszczanie się oddziałów - mówił gość Andrzeja Sowy.

Liga Narodów uznała Włochy za agresora i nałożyła na nie sankcje gospodarcze. Te były jednak nieprzestrzegane przez wiele państw i w rezultacie spowodowały jedynie poczucie niesprawiedliwości wśród Włochów i wzrost popularności faszystów.

Tymczasem sytuacja na froncie była coraz gorsza dla Etiopii. Wojska włoskie parły na południe, zaś cesarz Hajle Syllasje musiał udać się na emigrację. Mussolini ogłosił króla Wiktora Emmanuela III cesarzem etiopskim 9 maja 1936, co uważane jest za koniec wojny. Kraj znalazł się pod okupacją do 1941 roku.

O zapędach imperialnych Mussoliniego posłuchaj w audycji Andrzeja Sowy.

bm

28 października 1940 roku wojska włoskie zaatakowały Grecję. Wplątanie Niemiec w bałkańską awanturę przesunęło termin rozpoczęcia operacji "Barbarossa". Decyzja okazała się brzemienna w skutkach.

Wojna na Bałkanach nie figurowała w planach Hitlera. Führer w tym czasie przygotowywał się do ataku na Związek Sowiecki. Była to samodzielna inicjatywa Mussoliniego, pragnącego wyrównać z Grecją rachunki sięgające czasów I wojny światowej. Dużą rolę odegrał też, narastający od paktu Ribbentrop-Mołotow, brak zaufania wobec intencji niemieckich, a także dramatyczna potrzeba sukcesu militarnego. Włochy musiały udowodnić swoją przydatność jako sojusznik III Rzeszy.

Słabo wyposażone i zbyt skromne siły włoskie nie były zdolne do długotrwałej walki. Inwazja,  rozpoczęta mimo niekorzystnej pory roku, załamała się po kilku dniach. Grecy rozbili doborowe dywizje włoskie.

W grudniu 1940 roku gotowość udzielenia pomocy wojskowej Grecji wyraziła Wielka Brytania. Dla III Rzeszy ewentualność desantu sił alianckich na Bałkanach była zbyt niebezpieczna. – To żywy lotniskowiec brytyjski, który będzie niepokoił Niemców rozpoczynających wojnę na wschodzie. Dlatego Hitler opóźnia atak na Rosję i rusza na Bałkany – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Paweł Wieczorkiewicz. Posłuchaj audycji o przebiegu i konsekwencjach kampanii bałkańskiej w audycji z cyklu "Postacie i wydarzenia II wojny światowej".

Wiosną 1941 roku wojska niemieckie zaatakowały Jugosławię, a wkrótce potem wkroczyły do Grecji. 23 kwietnia 1941 było po wszystkim. Wobec niemożności dalszej walki i wycofania się wojsk brytyjskich Grecy skapitulowali.

- To jeden z kluczowych momentów wojny. Ta decyzja Hitlera, chyba nie była nawet błędna, ale niosła za sobą potężne konsekwencje – powiedział historyk.

Wyzwolenie Grecji spod okupacji niemieckiej nastąpiło pod koniec 1944 roku.

27 listopada 1940 roku faszystowska rumuńska Żelazna Gwardia dokonała egzekucji 64 członków rządu byłego króla Karola II. Organizacja przez cały okres międzywojenny terrorem destabilizowała życie polityczne Rumunii.

Powojenne żniwo

Przyczyn powstania i rozwoju Żelaznej Gwardii należy szukać po zakończeniu I wojny światowej. Rumunia, mimo że zwycięska, okupiła konflikt załamaniem gospodarczym. Dawały o sobie znać także spory na tle narodowościowym oraz trudna sytuacja geopolityczna na Bałkanach.

Powstały warunki sprzyjające rozwojowi sił faszystowskich w Rumunii. W 1927 roku założono Legion Michała Archanioła, na czele którego stanął Corneliu Zelea Codreanu. Trzy lata później utworzono jego zbrojną emanację, Żelazną Gwardię. – To organizacja typu wodzowskiego, forsująca hasła populistyczne i odwołująca się do uczuć nacjonalistycznych. Wyrazista, aktywna i awanturnicza – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Adam Dobroński.

Terror

W czasie wielkiego kryzysu gospodarczego w Rumunii bezrobocie sięgnęło 35%, a budżet państwa zmalał dwukrotnie. Nędza w zrozumiały sposób napędzała siłę skrajnej prawicy. Żelazna Gwardia zyskiwała wpływy wśród warstw średnich, wojska, młodzieży, ale też chłopów i robotników.

Demagogia, nacjonalizm i hasła antyżydowskie zaprowadziły Żelazną Gwardię do parlamentu. Stając się istotną siłą polityczną w kraju, jednocześnie sięgnęła po swój ulubiony oręż – terroryzm.

Organizowano pogromy Żydów i polityczne morderstwa (w tym dwóch premierów). Po abdykacji Karola II w 1940 roku Żelazna Gwardia weszła w skład rządu generała Iona Antonescu. Represje i czystki stały się codziennością reżimu faszystowskiego w Rumunii. Apogeum nastąpiło 27 listopada 1940, kiedy to zamordowano 64 członków dawnego rządu.

W styczniu 1941 roku organizacja została rozwiązana po nieudanym puczu przeciwko rządom Iona Antonescu. Jej członkowie zbiegli do III Rzeszy, gdzie zostali internowani. Wkrótce potem wstąpili w szeregi SS.

Posłuchaj audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Od początku badań nad faszyzmem zjawisku temu towarzyszyły kontrowersje i polemiki zarówno co do jego genezy, jak i znaczenia

Głównym założycielem i przywódcą ruchu faszystowskiego we Włoszech był Benito Mussolini. Stał na czele powstałej w 1921 roku Narodowej Partii Faszystowskiej. W wyniku "marszu na Rzym" - mającego doprowadzić do przejęcia władzy w kraju - w 1922 roku Mussoliniemu została powierzona funkcja premiera. 

Pucz monachijski - Hitler chce władzy

Zdaniem prof. Macieja Musiała początkowo poglądy głoszone przez członków włoskiej partii faszystowskiej były mieszaniną nacjonalizmu, socjalizmu, syndykalizmu i populizmu. Dopiero po latach powstała jedna doktryna polityczna faszyzmu, której strażnikiem stał się Mussolini.

Prof. Maciej Marszał zarysował w audycji genezę faszyzmu i jego odbiór w Europie. - W latach 30. widzenie faszyzmu oczywiście się zmienia, ale początkowo był on widziany w kategoriach pewnej świeżości i romantyzmu - podkreślał. Zwracał uwagę także na fascynację przemocą, wpisaną w hasła faszystowskie. - Faszyzm był buntem przeciwko powojennemu światu. Wojna, słabość demokracji i parlamentaryzmu, z którymi nie radziły sobie Włochy, stąd faszyzm znalazł w tym kraju podatny grunt - przypominał.

Posłuchaj

- We włoskim faszyzmie istniały "wyspy autonomii", to Kościół katolicki, dwór królewski i kręgi intelektualistów. W Trzeciej Rzeszy nie mieliśmy tego, tam państwo wkraczało w każdą sferę życia obywateli i społeczeństwa. We Włoszech odwoływano się do prawa rzymskiego, w Niemczech natomiast mamy od czynienia z ideami praw natury stworzonymi na tle rasowym, tam rasizm stał sie głównym elementem składowym ideologii nazistowskiej - mówił gość audycji o różnicach między włoskim faszyzmem a niemiecką myślą narodowo-socjalistyczną. 

Czytaj również:

• Żelazna Gwardia – rumuńscy faszyści
• Benito Mussolini - upadek Duce

Więcej w nagraniu.

***

Audycja: "Konfrontacje idei"

Prowadzący: Zdzisław Krasnodębski

Gość: prof. Maciej Marszał

Data emisji: 29.11.2020

Godzina: 8.06 

PR24/ka

"Marsz Czarnych Koszul na Rzym"

 Chociaż zachowało się wiele zdjęć przedstawiających Benita Mussoliniego (szósty z prawej), biorącego udział w rewolcie, przyszły przywódca Włoch tak naprawdę nie uczestniczył w zamachu stanu. Fotografował się z jego uczestnikami jedynie ze względów propagandowych. Źr.: Wikimedia/Domena publiczna

Plan rewolty przyjęto 16 października 1922 roku na tajnej konferencji, na którą przybyli najbardziej znaczący przedstawiciele ruchu faszystowskiego. Realny kształt koncepcja nabrała jednak tydzień później, gdy Mussolini wygłosił przemówienie podczas wiecu organizowanego przez partię w Neapolu. "Albo pozwolą nam rządzić, albo pomaszerujemy na Rzym i zdobędziemy władzę" - powiedział wówczas do zgromadzonych w miejscowym teatrze ludzi. 

Tak też się stało - 27 października 1922 roku z Mediolanu w stronę włoskiej stolicy ruszył tak zwany "marsz Czarnych Koszul", w którym udział wzięło około trzydzieści tysięcy członków faszystowskiej milicji. Po drodze dochodziło do licznych aktów przemocy, które nasiliły się po dotarciu bojówek do miasta.

 Faszyści w drodze do Wiecznego Miasta. Źr.: Wikimedia/domena publiczna

Mimo że atmosfera panująca w państwie była napięta od dłuższego czasu, ówczesny premier Luigi Facta zaproponował królowi Wiktorowi Emanuelowi III ogłoszenia stanu wyjątkowego i powołania pod broń rezerwistów. Nie wierzył bowiem, że Mussolini jest w stanie przeprowadzić udany zamach stanu.

Zobacz także: 

• Wiktor Emanuel III - ugiął się przed faszyzmem

Gdy w końcu uświadomił sobie powagę sytuacji, było już za późno. Pomimo licznych próśb, monarcha - prawdopodobnie obawiając się rozlewu krwi - odmówił podpisania dekretu o stanie wyjątkowym. W efekcie premier został zmuszony do złożenia rezygnacji z urzędu. 29 października 1922 roku nowym szefem rządu mianowano Benita Mussoliniego. 

Ku Imperium Rzymskiemu

Pełnię władzy Mussolini przejął jednak dopiero dwa lata później po wdrożeniu ustawy rozszerzającej uprawnienia szefa rządu. Wkrótce potem przyszły rozprawił się z opozycją, a także zarządził cenzurę prasy. Następnie przystąpił do reorganizacji kraju. Przede wszystkim wprowadził system korporacyjny o niejasnych zasadach działania, który miał zastąpić przestarzały - zdaniem premiera - liberalizm i socjalizm.

Pierwszym krokiem ku realizacji celu było rozwiązanie dotychczas istniejących związków zawodowych i utworzenie nowych, zrzeszających nie tylko pracowników, lecz także pracodawców. Nad takimi grupami czuwała Narodowa Rada Korporacji, ściśle kontrolowana przez faszystów. Ich praca miała zminimalizować efekty walki ekonomicznej i zmobilizować cały potencjał produkcyjny społeczeństwa. Nowy system szybko okazał się jednak nieskuteczny, ponieważ pracodawcy byli zbyt silni i nie pozwolili sobie narzucić takiej odgórnej kontroli. Rozbudowany aparat administracji korporacyjnej wkrótce stał się natomiast znacznym obciążeniem dla włoskiej gospodarki. 

Mussolini usprawnił również sieć kolejową, mocno nadwyrężoną podczas I wojny światowej oraz inwestował w budowę autostrad, co zapewniło pracę wielu Włochom, dokonał rewaloryzacji lira, rozbudował armię, a także wspierał rozwój rolnictwa i nakładał wysokie cła na wywóz towarów, wierząc, że państwo jest w stanie być samowystarczalne.

Jego działania doprowadziły jednak do kolejnego kryzysu gospodarczego, skutecznie tuszowanego przez propagandę. Wspieranie rodzimej produkcji wywołało nagły wzrost cen towarów, a w efekcie protesty społeczeństwa, domagającego się wyższych płac. Podwyższenie wartości lira natomiast zostało wprowadzone sztucznie z powodów prestiżowych, a nie ekonomicznych i było prawdziwym ciosem dla eksporterów. Nastąpił gwałtowny spadek wielu akcji, wzrosły koszty utrzymania i produkcji oraz bezrobocie. 

Przeczytaj również:

• Wojna włosko-abisyńska – kolonialne zapędy Mussoliniego
• Inwazja na Grecję - jak Mussolini opóźnił Hitlera
• Trzeci Rzym, czyli day after włoskich snów o potędze

Jednocześnie premier prowadził dość agresywną politykę zagraniczną - na forum ogólnokrajowym mówił o prymacie swojego państwa w świecie, a nawet wspominał o możliwym ataku na Niemcy!

W 1926 roku Mussolini przeżył kolejny (czwarty w ciągu dwóch lat) zamach na swoje życie. Wydarzenie to można uznać za symboliczny koniec wprowadzania rządów dyktatorskich w kraju. Wkrótce po nim bowiem premier wdrożył szereg ustaw delegalizujących opozycję we Włoszech, rozbudował Milicję Faszystowską, a  także powołał do życia Trybunał Specjalny dla Obrony Państwa, który wykorzystywał przede wszystkim do procesów politycznych. 

Benito Mussolini - upadek Duce

Siebie natomiast kazał nazywać "duce", czyli "wodzem", symbolicznie nawiązując w ten sposób do tytulatury obowiązującej w Imperium Rzymskim. Nie był to zbieg okoliczności - Mussolini bowiem za swój główny cel obrał odbudowę starożytnego państwa. Jego ambitny plan rozpoczął się od zajęcia Abisynii w 1935 roku i ingerencji w wojnę domową w Hiszpanii. Kolejny krok włoski dyktator wykonał kilka lat później, decydując się na przystąpienie Włoch do II wojny światowej po stronie III Rzeszy. 

Narodziny faszyzmu

Chociaż po I wojnie światowej Królestwo Włoch znalazło się w gronie zwycięzców, konflikt przyniósł państwu olbrzymie straty. Ponad pół miliona ludzi zginęło, gospodarka została zrujnowana, panowała hiperinflacja, bezrobocie rosło, a zdobycze terytorialne uzyskane na mocy traktatu wersalskiego były - zdaniem Włochów - niesatysfakcjonujące. Sytuacji panującej w kraju nie dało się natomiast unormować, ponieważ tamtejsza scena polityczna była niezwykle rozbita, a utworzenie większościowego, trwałego rządu było praktycznie niemożliwe. Wkrótce więc w państwie zaczęły się nasilać nastroje radykalne, nacjonalistyczne i w efekcie coraz częściej dochodziło do strajków i demonstracji niezadowolonej ludności. 

Na fali tych przemian w marcu 1919 z inicjatywy młodego dziennikarza Benito Mussoliniego powstały Związki Kombatanckie - ruch, który dwa lata później przekształcił się w partię faszystowską. Większość członków organizacji była weteranami I wojny światowej, łączył ich także wspólny cel - chcieli przeprowadzić we Włoszech gruntowne reformy gospodarcze i wprowadzić dyktaturę. 

"Słabość demokracji i parlamentaryzmu". Prof. Maciej Marszał o źródłach włoskiego faszyzmu

Stopniowo ugrupowanie zaczęło zyskiwać na znaczeniu. Włosi - od kilku lat obserwując sytuację panującą w Rosji - coraz bardziej obawiali się bolszewików, a jako skuteczną obronę przeciwko nim widzieli faszystów, dysponujących rozbudowaną siecią jednostek paramilitarnych zwanych "Czarnymi Koszulami". Korzystając z nowo zdobytej sympatii społeczeństwa, Mussolini wraz ze swoim ugrupowaniem w 1921 roku postanowił wystartować w wyborach parlamentarnych.

Faszyści odnieśli wielki sukces, zdobywając prawie 7 proc. mandatów. Niedługo później utworzyli także Narodową Partię Faszystowską i powoli zaczęli dążyć do sprowadzenia w państwie rządów silnej ręki. Ponieważ nie mieli szans na zmianę konstytucji za pomocą legalnych procedur, zdecydowali się przeprowadzić zamach stanu.  

jb

Podczas pracy korzystałam z książki Denisa Macka Smitha "Mussolini" (Wydawnictwo Michał Urbański, 1994 rok) i Rogera Eatwella "Faszyzm. Historia" (Dom wydawniczy Rebis, 1999 rok).