Harcerstwo na czas wojny

Wybuch II wojny światowej postawił przed harcerstwem nowe zadania. Już w czasie kampanii wrześniowej harcerze i harcerki podjęli służbę w obronie kraju. Pokolenie wychowane w II RP, zmuszone do zdania egzaminu z patriotyzmu, uczyniło to celująco. W zupełnie nowych, wojennych realiach potrzebne były nowe formy działalności. Już 27 września 1939 roku Związek Harcerstwa Polskiego przeszedł do konspiracji pod nazwą "Szare Szeregi".

Pasieka, ule i roje…

Konspiracyjne harcerstwo dzieliło się na Organizację Harcerek i Organizację Harcerzy. Wszystkim znana nazwa "Szare Szeregi" początkowo dotyczyła tylko Organizacji Harcerzy, dopiero z czasem została przyjęta przez całą organizację.

- W harcerstwie były trzy grupy wieku: najstarsi - Grupy Szturmowe, średni - Szkoły Bojowe (od 16 do 18 lat) i najmłodsi - tzw. Zawiszaki (od 12 do 15 lat) - wspominał naczelnik Szarych Szeregów Stanisław Orsza-Broniewski.

Pierwszym naczelnikiem nowej organizacji został Florian Marciniak - ps. Nowak. Funkcję sprawował do momentu aresztowania przez Gestapo 6 maja 1943. Jego następcą został Stanisław Broniewski - ps. Orsza. Dowodził do 3 października 1944 roku. Ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów był Leon Marszałek, który 17 stycznia 1945 roku wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów.

Schemat organizacyjny wyglądał podobnie jak przed wojną, z tą różnicą, że poszczególne jednostki przyjęły nazwy konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod kryptonimem "Pasieka", chorągwie - "ule", hufce - "roje", drużyny - "rodziny", a zastępy określano jako "pszczoły". Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą, Rządem Polskim na Emigracji oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Jako organizacja nigdy nie straciły swojej suwerenności.

Ofiara z życia

Członków Szarych Szeregów obowiązywały zasady zawarte w przedwojennym Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. W związku z nietypową sytuacją, w jakiej przyszło działać młodym ludziom, do roty przyrzeczenia dodano następujące słowa: "Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia".

W zaistniałej sytuacji władze konspiracyjnego harcerstwa postanowiły, że podstawowym i głównym celem będzie wychowanie poprzez walkę.

Podnieść Polaków na duchu

Do zadań Szkół Bojowych - grupy metodycznej Szarych Szeregów - należał głównie mały sabotaż, czyli działania mające wzmocnić psychicznie Polaków. Zadania tej grupy są nam doskonale znane dzięki "Kamieniom na szaniec" autorstwa wychowawcy Szkół Bojowych - Aleksandra Kamińskiego. Pierwsze konspiracyjne zadania Rudego, Alka, Zośki i tysięcy chłopców w ich wieku to między innymi: ściąganie hitlerowskich flag, malowanie na murach napisów ośmieszających Niemców, rysowanie znaku Polski Walczącej (najsłynniejszy namalował Rudy na pomniku Lotnika), akcja kinowa mająca zniechęcić Polaków do chodzenia do kina, w którym Niemcy puszczali filmy propagandowe, wybijanie szyb w zakładach fotograficznych, w których pojawiły się zdjęcia niemieckich oficerów, organizowanie audycji radiowych puszczanych przez niemieckie szczekaczki, stemplowanie gazet polskimi hasłami.

Akcje bojowe i dywersyjne

Tylko najstarsi członkowie Szarych Szeregów (Grupy Szturmowe) byli dopuszczeni do walki z bronią w ręku. W 1943 roku z Grup Szturmowych wyodrębniono Batalion "Zośka", który nazwany został na cześć Tadeusza Zawadzkiego - dowódcy warszawskich Grup Szturmowych. W skład batalionu wchodziła jednostka specjalna "Agat", która z czasem przekształciła się w batalion "Parasol".

Do najgłośniejszych akcji przeprowadzonych podczas okupacji przez harcerzy Szarych Szeregów należą: odbicie 25 więźniów, w tym Jana Bytnara "Rudego", przewożonych z siedziby Gestapo na Pawiak (akcja pod Arsenałem); odbicie więźniów z transportu do Oświęcimia (akcja pod Celestynowem; udany zamach na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę (akcja "Kutschera") oraz likwidacja strażnic granicznych (akcja "Taśma").

Powstanie Warszawskie

W trakcie Powstania Warszawskiego w stolicy "Zawiszacy" (najmłodsi harcerze Szarych Szeregów) zajęli się zorganizowaniem Harcerskiej Poczty Polowej. W zawierusze działań wojennych wiele rodzin straciło ze sobą kontakt. Konieczne okazało się zorganizowanie poczty cywilnej dla mieszkańców stolicy. Na ulicach miasta zawisło 40 skrzynek pocztowych, a małoletni listonosze, często z narażeniem życia, starali się dostarczać przesyłki adresatom. Harcerze przenosili dziennie od 3 do 6 tys. przesyłek. Dla warszawiaków ich praca miała wartość bezcenną. Było to jedyne źródło informacji o losie najbliższych.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Większość tych, którzy przeżyli powstanie i obozową niewolę, po powrocie do kraju próbowała ponownie wdrożyć się do harcerskiej pracy. Jednak nowa rzeczywistość polityczna utrudniała taką działalność. Ci, którzy wrócili do Warszawy, wspierali się wzajemnie, odszukiwali groby przyjaciół, pisali wspomnienia.

17 stycznia 1945 roku rozwiązano Szare Szeregi. Tego dnia do stolicy wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej. Ówczesny naczelnik Szarych Szeregów Leon Marszałek wydał rozkaz, że w każdym miejscu, gdzie wchodzą Sowieci, tam organizacja się rozwiązuje.

- Ludziom bardzo ciężko było się rozstać po tylu latach wspólnej, twardej służby. Wiadomo było, że za chwilę jedni pójdą do niewoli, a inni będą usiłowali się wydostać z ludnością cywilną. Każdy w swoją nieznaną drogę. Zamiast pożegnania wszyscy stali na baczność i mówili rotę harcerskiego przyrzeczenia - opowiadał naczelnik Szarych Szeregów Stanisław Orsza-Broniewski.

W wigilię 1948 roku UB aresztowało Jana Rodowicza ps. Anoda. Po nim byli kolejni. Łącznie aresztowano 32 "zośkowców". Wielu członków batalionu poddano brutalnemu śledztwu. Zdarzało się, że celę dzielili z oprawcami niemieckimi. Oskarżani byli o działalność konspiracyjną, zmierzającą do obalenia ustroju komunistycznego w Polsce. Zapadło wiele wyroków śmierci lub długoletniego więzienia. Szczęśliwcy, którzy nie zginęli z rąk bezpieki, często schorowani, opuszczali mury więzień po październikowej odwilży w 1956 roku.

mk

Mały sabotaż członków Szarych Szeregów

Konkurs na symbol, który pojawił się na ulicach Warszawy 20 marca 1942 roku, ogłosiła Komenda Główna AK. Przy wyborze brano pod uwagę wymowę patriotyczną i łatwość wykonania. Pojawiająca się kotwica miała dawać warszawiakom nadzieję na zwycięstwo. Znak Polski Walczącej miał pojawiać się w miejscach dobrze widocznych zarówno dla Polaków, jak i dla Niemców. Akcja prowadzona była w ramach tzw. małego sabotażu przez członków Szarych Szeregów.

Kotwica malowana była trudno zmywalną farbą na murach, tablicach ogłoszeniowych, przystankach tramwajowych. Jednym z najbardziej spektakularnych miejsc, na którym umieszczono znak Polski Walczącej, był pomnik Lotnika, usytuowany przy placu Unii Lubelskiej, niedaleko głównej siedziby Gestapo w Warszawie. Dokonał tego Jan Bytnar ps. Rudy, jeden z uczestników pamiętnej akcji pod Arsenałem.

- Mam odwagę powiedzieć, że moją osobistą ambicją jest nie tylko bicie rekordów w małym sabotażu, chcę także kiedyś bić rekordy jako technik i człowiek, żeby ruszyć z miejsca tę przeklętą bryłę świata - mówił Jan Bytnar.

Pierwsza kotwica w Warszawie

Pierwszą kotwicę miał namalować inny, znany z kart książki Aleksandra Kamińskiego "Kamienie na szaniec", bohater - Maciej Aleksy Dawidowski, pseud. Alek. Znak Polski Walczącej został wykonany na werandzie znanej cukierni warszawskiej Lardellego przy ul. Polnej. Lokal był popularny wśród warszawiaków, ale zaglądali również do niego okupanci. Chodziło o to, by i oni dostrzegli znak protestu i nadziei, wyrażony w taki właśnie sposób.

Cokoły z cukierni z namalowanymi kotwicami znajdują się dzisiaj na patio warszawskiego liceum im. Stefana Batorego, którego absolwentami byli harcerze legendarnej Pomarańczarni, w tym Alek, Zośka i Rudy.

Alek, Zośka, Rudy

Postaci młodych bohaterów Szarych Szeregów przedstawił w audycji zatytułowanej "Alek, Zośka, Rudy" Andrzej Matul. W programie nadanym na antenie Polskiego Radia 15 kwietnia 1981 roku przypomniał sylwetki tragicznie zmarłych uczestników walk o wolność Polski. Goście, których zaprosił do programu, mówili o tym, co znaczyło dla nich braterstwo i służba. To o nich prof. Aleksander Kamiński napisał: "Potrafili pięknie umierać i pięknie żyć". A w archiwalnych wspomnieniach, jakie zachowały się w Polskim Radiu, stwierdził: - Dane nam było żyć wśród dziewcząt i chłopców, mężczyzn i kobiet, którzy ujawniali polskość w bardzo pięknej postaci.

- To byli normalni ludzie, niezależnie od tego, co robili – mówił w audycji Władysław Słodkowski, towarzysz broni Rudego, Alka, Zośki. - Ich młodzieńcze marzenia nagle się musiały pochować gdzieś głęboko.

Przewodnikiem po legendzie Alka Dawidowskiego, Janka Bytnara i Tadeusza Zawadzkiego "Zośki" była w audycji Barbara Wachowicz.

Rozmowy z żoną i córką Aleksandra Kamińskiego, wspomnienia siostry i matki Jana Bytnara, relacja Stanisława Broniewskiego ps. Orsza na temat akcji pod Arsenałem - posłuchaj audycji Andrzeja Matula o bohaterach Szarych Szeregów.

bs

Funkcjonariusze bezpieki zabrali go z domu w wigilię 1948 roku. Zmarł po dwóch tygodniach w niewyjaśnionych okolicznościach. Ubecy próbowali wmówić rodzinie, że Jan Rodowicz popełnił samobójstwo. Najprawdopodobniej został zakatowany na śmierć. Miał wtedy 26 lat.

Prokuratura podała, że skoczył z okna IV piętra budynku. Niewykluczone, że został jednak z niego wyrzucony.

Pięć dni później ciało Jana Rodowicza bezpieka w tajemnicy przewiozła do zakładu pogrzebowego. Pochowano go w anonimowym grobie na Cmentarzu Powązkowskim. Rodzice o śmierci syna zostali powiadomieni dopiero 1 marca. Od grabarza dowiedzieli się, gdzie spoczywa jego ciało. Po przeprowadzeniu ekshumacji, trumnę przeniesiono do grobu rodzinnego na Starych Powązkach. Symboliczny grób Jana Rodowicza "Anody" znajduje się też w kwaterze na Łączce, na Powązkowskim Cmentarzu Wojskowym w Warszawie.

Od Pomarańczarni do Szarych Szeregów

Urodził się 7 marca 1923 roku w Warszawie. Był uczniem prywatnej Szkoły Powszechnej Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej, gdzie wstąpił do 21. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. gen. Ignacego Prądzyńskiego. Uczęszczał do warszawskiego Państwowego Gimnazjum, a później w latach 1935-39 do Liceum im. Stefana Batorego. W tym okresie został także członkiem 23. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego tzw. Pomarańczarni.

W październiku 1939 r., kiedy ZHP przeszedł do działalności konspiracyjnej jako Szare Szeregi, Jan Rodowicz włączył się z kolegami z macierzystej drużyny do tej służby. W latach 1940-1942 uczestniczył w licznych akcjach Organizacji Małego Sabotażu "Wawer". Niedługo potem ukończył kurs Wielkiej Dywersji. Brał udział w akcji pod Arsenałem, odbiciu więźniów pod Celestynowem, likwidacji posterunku Grenzschutz w Sieczychach w ramach akcji "Taśma", wykolejeniu niemieckiego pociągu, wysadzeniu przepustu kolejowego pod Rogoźnem koło Przeworska.

Jan Rodowicz (z prawej) z kolegami – Sławomirem Szymankiewiczem ps. Czarnota (z lewej) oraz Józefem Saskim ps. Katoda (w środku).

"Anoda" - jak mówili jego koledzy - "wprost palił się do działania". Za udział w brawurowej akcji pod Arsenałem 26 marca 1943 roku, podczas której odbito z rąk Gestapo Janka Bytnara ps. Rudy oraz innych więźniów, został przez gen. Stefana Grota-Roweckiego odznaczony Krzyżem Walecznych.

Cztery razy ranny

W Powstaniu Warszawskim walczył w zgrupowaniu "Radosław". Czterokrotnie był ranny.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Na początku walczył na Woli, gdzie był zastępcą dowódcy 3. plutonu "Felek" 2. kompanii "Rudy" Batalionu "Zośka". Brał m.in. udział w walkach o Cmentarz Ewangelicki, a 9 sierpnia został ciężko ranny w czasie ataku na szkołę przy ul. Spokojnej. 11 sierpnia został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy. Otrzymał także stopień porucznika.

Stanisław Sieradzki ps. Świst był gościem audycji Andrzeja Matula i Barbary Wachowicz nadanej 1 sierpnia 1988 roku. Program poświęcony był Powstaniu Warszawskiemu. Sieradzki opowiadał o walkach, jakie toczył wraz z innymi żołnierzami na warszawskiej Woli.

- Niemiec zauważył schodzącego schodami Janka Rodowicza "Anodę". Padł strzał, Janek upadł. Byłem pół piętra wyżej i usłyszałem niesłychany łomot padającego człowieka. Kiedy dobiegłem na dół zobaczyłem, że to Janek. Ściągnąłem go na dół do naszych sanitariuszy - wspominał Sieradzki.

Jan Rodowicz miał przestrzelone płuco, tuż nad sercem. "Świst" sam przenosił go do szpitala. Rodowicz szybko wylizał się z ran i wrócił do akcji.

31 sierpnia po ewakuacji Starówki przedostał się kanałami wraz z grupą rannych żołnierzy Batalionu "Zośka" na Śródmieście. Na tydzień trafił do szpitala przy ul. Hożej, a później dołączył do kolegów walczących na Czerniakowie. 15 września został ponownie ranny, podobnie jak następnego dnia podczas transportu do szpitala.

Nocą z 17 na 18 września żołnierze armii Berlinga przewieźli go pontonem przez Wisłę na Pragę.

Losy powojenne

Po zakończeniu wojny zamieszkał z rodzicami przy ul. Lwowskiej. Ojciec - Kazimierz Rodowicz był profesorem Politechniki Warszawskiej. I na tę uczelnię po wojnie trafił też Jan. Początkowo studiował na Wydziale Elektrycznym, ale w 1947 roku przeniósł się na wymarzony kierunek - architekturę. Oprócz architektury interesowały go urbanistyczne plany odbudowy Warszawy, w których pragnął uczestniczyć. 

Wszystkie te plany zostały przerwane 24 grudnia 1948 roku. "Anoda" został aresztowany i przewieziony do siedziby Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej. Był pierwszym aresztowanym żołnierzem batalionu "Zośka". W krótkich odstępach czasu następowały kolejne aresztowania byłych żołnierzy batalionu.

Tablica poświęcona pamięci Jana Rodowicza "Anody" w budynku Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej przy ul. Koszykowej 55. Wikimedia Commons/cc. Fot.: Monikoska

Wszystkie te plany zostały przerwane 24 grudnia 1948 roku. "Anoda" został aresztowany i przewieziony do siedziby Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej. Był pierwszym aresztowanym żołnierzem batalionu "Zośka". W krótkich odstępach czasu następowały kolejne aresztowania byłych żołnierzy batalionu.

Sprawa "Zośki"

Aresztowanie "Anody" było początkiem tak zwanej sprawy "Zośki". Bezpieka zatrzymała 32 osoby ze słynnego batalionu. Do więzień trafili też inni żołnierze Szarych Szeregów, członkowie walczących w Powstaniu Warszawskim batalionów: "Parasol" oraz "Miotła".

- Jego aresztowanie, jego śmierć była wielkim przeżyciem, wpłynęła na moje życie. Potem nastąpiła seria kolejnych aresztowań, dzień po dniu - mówił Stanisław Broniewski, naczelnik Szarych Szeregów, wspominając Jana Rodowicza.

Do rozpracowania tego środowiska Urząd Bezpieczeństwa wyznaczył blisko 30 funkcjonariuszy, pozyskano też 12 tajnych współpracowników. Ale nie wszystkich udało się złamać. Jednym z tych, który nie poszedł na współpracę z bezpieką był Stanisław Sieradzki ps. Świst. Na wolność wyszedł po 7 latach w 1956 roku.

im

Kolejny odcinek cyklu "Z Archiwum IPN", który ukazuje szczególnie ciekawe archiwalia znajdujące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, związane z Powstaniem Warszawskim i II wojną światową, poświęcony jest losom harcerzy z Gimnazjum i Liceum Batorego. Audycję, której podstawą jest depozyt Michała Glinki pseudonim "Michał", dowódcy II plutonu przy 3 kompanii "Giewont" batalionu "Zośka" - przygotował Witold Banach.

Dokumenty zebrane przez Michała Glinkę trafiły do Archiwum IPN z zasobów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W 1949 roku funkcjonariusze komunistycznej bezpieki rozpoczęli zakrojoną na szeroką skalę, operację rozpracowania środowiska byłych harcerzy batalionu "Zośka" - wśród nich był również Michał Glinka.

Archiwistka Anna Kuśmierek wyjaśnia, że materiały Michała Glinki stanowią jedną z części składowych akt śledztwa, które zostało rozpoczęte 49 roku, w wyniku aresztowania, do którego doszło na początku roku, w czasie rekwizycji, pośród rzeczy znalazła się legitymacja szkolna, gazetki harcerskie, liczna korespondencja i fotografie.

Szczególnie smutną część depozytu stanowią listy imienne, poległych i zamordowanych w czasie okupacji niemieckiej oraz podczas Powstania Warszawskiego. Komplet dokumentów Michała Glinki składa się z 28 stron. Na pierwszej stronie wypisani są profesorowie Gimnazjum i Liceum Stefana Batorego. Na pierwszym miejscu jest ówczesny dyrektor Mieczysław Radwański, który funkcję pełnił w latach 1936-44. Przy jego nazwisku występuje adnotacja z datą śmierci 29 września 1944 roku.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

- Za kadencji Mieczysława Radwańskiego - przypomina Anna Kuśmierek - rozpoczęło się tajne nauczanie, w które zaangażowało się mnóstwo nauczycieli.

Na 6. stronie depozytu znajdują się nazwiska wychowanków Gimnazjum i Liceum imienia Stefana Batorego, którzy ukończyli szkołę w 1939 roku - wśród nich: Baczyński Krzysztof, przy którym znajduje się notacja związana z datą śmierci 1944 rok.

Kolejno Jan Bytnar "Rudy" z dopiską dotyczącą daty śmierci - 30 marca 1943 roku. Dawidowski Aleksy z adnotacją daty śmierci również 30 marca 1943 roku. W spisie pojawia się też Zawadzki Tadeusz, słynny "Zośka", przy jego nazwisku widnieje dopisek: 20 sierpnia 1943 roku.

Dyrektor Biura Edukacji IPN Adam Hlebowicz przypomina, że w Gimnazjum i Liceum im. Batorego kształciła się niezwykła warszawska młodzież.

"Motto czy hasło, którym się uczniowie i absolwenci tegoż liceum posługują, to cytat z 97. Psalmu Nadziei - Zygmunta Krasińskiego: "Z wiary waszej - wola wasza, Z woli waszej - czyn wasz będzie!".

Adam Hlebowicz podkreśla, że miało to przełożenie na zaangażowanie się tych młodych ludzi, różnych roczników, różnych pokoleń "w twórcze budowanie niepodległej, odbywało się między innymi przez słynną 23. drużynę harcerską, która czasami od pomarańczowych chust była nazywana pomarańczą".

- Była to elitarna, jedna z najlepszych drużyn harcerskich, która doskonale się zapisała w warunkach okupacyjnych, kiedy harcerstwo przekształciło się w Szare Szeregi - mówi Adam Hlebowicz. - Wśród najważniejszych postaci tej drużyny na przykład warto pamiętać o Janie Wuttke pseudonim "Czarny Jaś". Podczas okupacji, Jan Wuttke był komendantem Grup Szturmowych, to była elita, ludzie, którzy w warunkach wojennych skończyli podchorążówkę, potem intensywnie ćwiczyli się w lasach około Warszawskich do zbrojnego powstania, przeprowadzając w międzyczasie szereg spektakularnych akcji zbrojnych. Wśród nich były: akcja pod Arsenałem - odbicie "Rudego", szereg akcji bojowych przeciwko ważnym notablom hitlerowskim, od generała SS Kuczery po tych oficerów, funkcjonariuszy Gestapo, którzy maltretowali "Rudego" bądź innych Polaków - przypomina Adam Hlebowicz.

Absolwenci Liceum Batorego również w czasie powstania Warszawskiego zapisali się w pamięci niezwykle bohaterską postawą. To był oddziały, które rozpoczęły Powstanie na Woli, po kilku dniach walki, po upadku dzielnicy, bataliony "Zośka", "Parasol" przeniosły się na Stare Miasto, tam toczyły niezwykle ciężkie walki, później Czerniaków i Śródmieście. - To jest klasycznych szlak powstańcy absolwentów Batorego - przypomina Adam Hlebowicz.

W czasie walk żołnierze batalionu "Zośka", wyzwolili więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego "Gęsiówka", przedarli się jako jedyny oddział podczas Powstania "górą" ze Starówki do Śródmieścia, zdobyli także dwa czołgi niemieckie "Panther".

W Powstaniu Warszawskim batalion "Zośka" walczył w zgrupowaniu AK "Radosław", w jego skład wchodziła między innymi kompania "Rudy", która została uznana przez dowództwo Armii Krajowej za najlepszą spośród 40 tysięcznej załogi żołnierzy walczących w Powstaniu.

Za walki w Powstaniu Warszawskim Naczelny Wódz odznaczył batalion "Zośka" Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Witold Banach

Gestapowiec znalazł się na celowniku Polskiego Państwa Podziemnego nie tylko ze względu na okrucieństwo względem więźniarek, ale również przez próbę rozpracowania konspiracyjnej siatki na Pawiaku.

Ernst Weffels, zdobył informacje o polskiej konspiracji na Pawiaku dzięki byłej więźniarce Sabinie Bykowskiej, która została jego kochanką. Kierownictwo Walki Podziemnej Komendy Głównej AK nie zamierzało czekać na dekonspirację i wydało wyrok na niemieckiego funkcjonariusza.

Wyrok Państwa Podziemnego

Rozpracowania kata z Pawiaka podjął się chorąży Aleksander Kunicki ps. Rayski, który wcześniej brał udział w rozpoznaniu innych funkcjonariuszy niemieckiego aparatu terroru w ramach tzw. akcji "Główki". Stąd też znał tryb pracy Pawiaka i rozkład zmian strażników. Rysopis i miejsce zamieszkania Weffelsa podała wywiadowczyni Ewa Prauss-Płoska ps. Ewa. Jego charakterystyczną cechą były wyłupiaste oczy, którym zawdzięczał pseudonim nadany przez więźniarki – "Wyłup".

Dzień wykonania wyroku został ustalony na 1 października. W akcji wzięło udział dwóch likwidatorów – Kazimierz Kardaś ps. Orkan oraz Ryszard Dulniak ps. Daniel. Poza tym zaangażowanych było dwóch dywersantów do osłony i kierowca.

Najtrudniejsze zadanie spoczywało na 17-letniej konspiratorce Marii Stypułkowskiej, która musiała rozpoznać cel przeznaczony do likwidacji. Miejsce akcji było wyznaczone na ulicy Koszykowej, przy której znajdowało się mieszkanie Weffelsa.

Maria Stypułkowska tak wspominała po latach:

"Szłam i miałam tak spacerować, zawracając. Gdy zawróciłam, zobaczyłam, że ten, o którego chodzi, idzie naprzeciwko mnie, spojrzałam, przeszłam na drugą stronę jezdni. To był znak dla moich kolegów, którzy stali bliżej placu na Rozdrożu.

Na znak dany przez "Orkana", Ryszard Dulniak ps. Daniel wypalił serię w stronę Ernsta Weffelsa z karabinu maszynowego Sten. Niemiec przeżył postrzał i zaczął uciekać w stronę parku Ujazdowskiego. Rannego Weffelsa dogonił Kazimierz Kardaś ps. Orkan i dobił go strzałem z bliskiej odległości.

Wspomnienia uczestniczki akcji

W Archiwum Polskiego Radia znajdują się nagrania z wypowiedziami Marii Stypułkowskiej-Chojeckiej ps. Kama, która miała zadanie obserwacji Weffelsa przed jego likwidacją. W rozmowie z Polskim Radiem, przeprowadzonej w 1979 roku, porównała ówczesną młodzież z młodymi ludźmi z konspiracji oraz opowiedziała o jej postrzeganiu patriotyzmu.

Posłuchaj wywiadu z Marią Stypułkowsą-Chojecką.

- Na szczęście dzisiejsza młodzież nie musi podejmować decyzji, które podejmować musiała młodzież mojego pokolenia. Niejednokrotnie słyszę, że młodzież dnia dzisiejszego jest jakaś inna. A ja nie jestem tego zdania, natomiast na pewno warunki, w których żyje są na szczęście inne i w wielu przypadkach przychylne młodości. Oby umiała to wykorzystać - powiedziała w rozmowie z Polskim Radiem.

sa

Swojego wyczynu "Alek" dokonał w centrum Warszawy przed Pałacem Staszica. To tu stał pomnik Mikołaja Kopernika, na którym widniała tablica z napisem "Mikołajowi Kopernikowi - Rodacy". Na początku okupacji, kiedy Niemcy zajęli Warszawę, inskrypcję zakryła nowa płyta z niemieckojęzyczną dedykacją "Dem Grossen Astronomen Nikolaus Kopernikus". Działania te spotkały się ze sprzeciwem mieszkańców stolicy, a polskie podziemie zaplanowało akcję usunięcia niemieckiego napisu. Rozpoznanie co do możliwości jej zdjęcia miał przeprowadzić Alek Dawidowski.

11 lutego 1942 roku wspiął się na cokół monumentu, by skontrolować, w jaki sposób przytwierdzona jest płyta. Okazało się, że nakrętki śrub mocujących dają się bez trudu usunąć. W związku z tym "Alek" podjął decyzję o natychmiastowej akcji, pomimo braku grupy zabezpieczającej i bliskości gmachu głównego Komendy Policji. Dawidowski zdjął tablicę i schował w zaspie śnieżnej na ulicy obok. Parę dni później wraz z kolegami przewiózł ją na Żoliborz i ukrył na terenie jednego z ogrodów.

Za zdjęcie niemieckiej tablicy Dawidowski otrzymał od Komendanta Głównego "Wawra" Aleksandra Kamińskiego honorowy pseudonim wawerski "Kopernicki". Jednocześnie został ukarany za przeprowadzenie akcji bez zgody dowództwa.

Tydzień po zdjęciu tablicy na rozkaz Niemców z cokołu zupełnie skuto polskie napisy. Dawidowski jeszcze raz dokonał brawurowej akcji w tym samym miejscu. Namalował czarną farbą na wypolerowanej powierzchni cokołu napis "Mikołajowi Kopernikowi - Rodacy".

Niemcy mszcząc się za zdjęcie napisu, zdemontowali stojący w tamtym okresie na placu Krasińskich pomnik Jana Kilińskiego i ukryli w Muzeum Narodowym. Dawidowski śledził jednak samochód wywożący monument i zdekonspirował kryjówkę, pisząc na murze muzeum "Jam tu. Ludu W-wy. Kiliński Jan".

Harcerz i żołnierz

Maciej Aleksy Dawidowski ps. Alek urodził 3 listopada 1920 roku w Drohobyczu (obecnie Ukraina). Uczęszczał do stołecznego gimnazjum im. Stefana Batorego, gdzie należał do 23. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Bolesława Chrobrego, zwanej "Pomarańczarnią". Po wybuchu II wojny światowej był m.in. łącznikiem w komórce więziennej Związku Walki Zbrojnej. Jako członek Szarych Szeregów uczestniczył w akcjach konspiracyjnej Organizacji Małego Sabotażu "Wawer".

Akcja pod Arsenałem: odbić "Rudego" z rąk Gestapo"

Dawidowski działał aktywnie w Grupach Szturmowych, uczęszczał także na Zastępczy Kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty organizowany przez Kedyw Komendy Głównej Armii Krajowej. Po aresztowaniu przez Niemców jego przyjaciela, harcmistrza Jana Bytnara "Rudego", Dawidowski wziął udział w akcji pod Arsenałem, której celem było uwolnienie "Rudego" przewożonego z siedziby Gestapo w alei Szucha na Pawiak.

Podczas akcji 22-letni "Alek" został ciężko ranny w brzuch i pomimo szybko przeprowadzonej operacji zmarł po czterech dniach, 30 marca 1943 roku.

Generał Stefan Rowecki "Grot", dowódca AK nadał w 1943 roku pośmiertnie Aleksemu Dawidowskiemu Order Virtuti Militari V klasy i awansował do stopnia sierżanta podchorążego.

Jan Bytnar "Rudy" - bohater Szarych Szeregów "

"Alek" spoczywa w kwaterze Batalionu "Zośka" na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. 

pd/mc