- Nieporozumienie polegało głównie na tym, że kraj przesadnie oceniał nasze możliwości i atuty. Nie zdawał sobie może sprawy, w jakim stopniu musieliśmy walczyć o nasze miejsce i o nasze prawa już wewnątrz samej koalicji, która od 1941 roku traktowała nas jako sojuszników drugorzędnych, a Sowietów traktowała jako sojusznika numer jeden – mówił prezydent RP na Uchodźstwie Edward Raczyński w 1984 roku w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Układ podpisali premier Rządu Polskiego na Uchodźstwie gen. Władysław Sikorski i rezydujący w Londynie ambasador ZSRR Iwan Majski.

Trudne rokowania

Po agresji Niemiec na ZSRR, 22 czerwca 1941, Wielka Brytania podjęła się pośrednictwa w rozmowach zmierzających do normalizacji polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych. Było to ważne dla utworzenia skutecznej koalicji antyhitlerowskiej. Prowadzone w Londynie rokowania zakończyły się, podpisaniem międzypaństwowego porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR.

Układ przywracał stosunki dyplomatyczne między oboma krajami, zerwane 17 września 1939 z chwilą agresji ZSRR na Polskę. Dokument zawierał m.in.: oświadczenie rządu ZSRR, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku dotyczące Polski utraciły swą moc, deklarację wzajemnej pomocy w wojnie przeciw hitlerowskim Niemcom oraz zgodę rządu ZSRR na utworzenie na sowieckim terytorium Armii Polskiej pod dowództwem polskim.

W dołączonym do układu protokole rząd ZSRR zagwarantował amnestię dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach pracy.

Ziemie utracone

Poważną trudnością, która pojawiła się już w pierwszej fazie rozmów, była sprawa granic. Strona radziecka zdecydowanie odmawiała zwrotu ziem polskich zajętych we wrześniu 1939 roku.

- Polski rząd po burzliwej dyskusji wypowiedział się za podpisaniem układu z ZSRR w wersji przedstawionej przez gen. Sikorskiego. Kilku członków gabinetu m.in. Marian Seyda, August Zaleski i gen. Kazimierz Sosnkowski uważali jednak, że bez wyraźnie zaznaczonego zrzeczenia się przez Moskwę praw do ziem zagrabionych w wyniku agresji 17 września 1939 układ nie powinien być zawarty - mówi historyk Witold Pronobis.

Stanowisko to podzielał ówczesny Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie Edward Raczkiewicz.

Samodzielna decyzja Sikorskiego

Nie mając akceptacji prezydenta, gen. Sikorski zdecydował się na samodzielne zawarcie układu. Wywołało to przesilenie i kryzys w polskim rządzie. Najzagorzalszego przeciwnika porozumienia z Sowietami gen. Sosnkowskiego Sikorski usunął ze stanowiska Komendanta Głównego.

- To był rodzaj zamachu ze strony Sikorskiego, który potem tej decyzji bardzo bronił – mówił ambasador Edward Raczyński, późniejszy Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie. - Muszę powiedzieć, że później argumenty i przekonanie Sikorskiego w pewnej mierze też podzielałem. Uważałem, że trudno, układ nie jest doskonały, na pewno ma słabe strony, ale gra jest tak wielka, o rzecz tak ważną przede wszystkim z punktu widzenia ludzkiego, tych setek tysięcy ludzi, którzy ginęli w tych sowieckich bezkresach gdzieś pod biegunem, a inni w tzw. obozach pracy gdzie ludzie padali jak muchy – dodaje ambasador.

W dłuższej perspektywie dokument ten uczynił z rządu polskiego zakładnika brytyjsko-sowieckiego sojuszu. Rząd Churchilla wielokrotnie popierał żądania Stalina względem Polski, cały czas mając na względzie utrzymanie porozumienia między aliantami a ZSRR.

mk

122 lata temu, 18 lipca 1901 roku, urodził się Stanisław Mikołajczyk, polityk, działacz ruchu ludowego, premier RP na uchodźstwie.

Na szczytach władzy

Mikołajczyk szybko zrobił karierę polityczną – już w wieku 21 lat wstąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego "Piast". Został sekretarzem klubu parlamentarnego stronnictwa, a po zjednoczeniu ruchu ludowo-chłopskiego sekretarzem Stronnictwa Ludowego. W 1937 roku po ogłoszeniu strajku generalnego przejął kierownictwo Stronnictwa Ludowego. W czasie wojny na emigracji w 1940 roku zastąpił Ignacego Paderewskiego na stanowisku przewodniczącego Rady Narodowej. Pod koniec 1941 roku został wicepremierem, a po śmierci Sikorskiego, 4 lipca 1943, premierem.

Posłuchaj i przeczytaj więcej o premierze polskiego rządu w Wielkiej Brytanii

Kiedy usiłował uzyskać porozumienie co do wschodniej granicy Polski, nie zdawał sobie sprawy, że wszystkie decyzje zapadły już w Teheranie. Dowiedział się o tym podczas wizyty w Moskwie, w październiku 1944 roku, z ust Mołotowa, w obecności nie tylko Stalina, ale i brytyjskiego premiera Winstona Churchilla. Załamany złożył dymisję. Po raz kolejny udał się do Moskwy w czerwcu 1945 roku, gdzie uczestniczył w rozmowach na temat utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Po powrocie do kraju przyjął tekę wicepremiera i ministra rolnictwa w TRJN.

– Trzeba się było empirycznie przekonać, że uda się tutaj budować, przy udziale potęgi radzieckiej, jakiś demokratyczny, czy quasi-demokratyczny, ale jednak polski ustrój – mówił prof. Eisler w audycji Andrzeja Sowy. – On się przekonał, że nie można. W roku 1945 można było przypuszczać, że będzie to niemożliwe, w roku 1947 było to już oczywiste, wiadome, sprawdzone.

Niewygodny demokrata

8 października 1947 Naczelny Komitet Wykonawczy PSL przyjął rezolucję stwierdzającą, że władze uniemożliwiają partii działalność. Potem Mikołajczyk miał dowiedzieć się, że podczas najbliższego posiedzenia Sejmu zostanie pozbawiony immunitetu i aresztowany. Postanowił wyprzedzić działania komunistów i 20 października 1947 uciekł z kraju.

– Trudno powiedzieć politykowi, że uciekł, ponieważ chciał uratować swoje życie – mówił prof. Jerzy Eisler. – Tym bardziej, że jest tutaj pewna niekonsekwencja. Jeżeli Stalin, jeżeli Związek Radziecki to był smok, potwór, to Mikołajczyk w zasadzie dobrowolnie włożył siebie samego w paszczę tego smoka.

W tym czasie wiele niewygodnych politycznie osób w państwach bloku wschodniego zostało aresztowanych. Najgorszy los spotkał przywódcę partii chłopskiej w Bułgarii, Nikola Petkova, który został skazany wyrokiem śmierci. Kilka tygodni przed ucieczką Mikołajczyka w Szklarskiej Porębie, w czasie narady partii komunistycznej powołano Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych. Moskwa już wtedy dążyła do pełnej unifikacji bloku wschodniego.

Mikołajczyk liczył na wprowadzenie w Polsce zalążków demokracji. Niestety, przywódcy radzieccy mieli inne zamiary. Najpierw było sfałszowane referendum w 1946 roku, potem wybory roku 1947 i represje wobec PSL-u – to wszystko było jednoznaczną odpowiedzią płynącą ze wschodu.

– Usiadł do stołu z szulerami, wiedząc, że gra z szulerami, z oszustami i w pewnym momencie zaczął wygrywać – o sytuacji w jakiej znalazł się Mikołajczyk po wojnie mówił prof. Eisler. – Gdyby przegrał, sprawy by nie było, ale zaczął wygrywać. Jego partnerzy szulerzy zorientowali się, że bez pozademokratycznych, pozaprawnych, pozaparlamentarnych sposobów nie są w stanie zdobyć i utrzymać władzy.

Ucieczka za zgodą Moskwy?

Zbiec z Polski wówczas było bardzo trudno. Wyjazd Mikołajczyka był przeprowadzony bardzo sprawnie. Do dziś wzbudza podejrzenia. Niedługo po nim z Polski wydał książkę, w której opisał swoją ucieczkę, która rzekomo odbyła się przez Wielkopolskę i Niemcy. Jak się później okazało Mikołajczyk został wywieziony samochodem wiozącym pocztę Ambasady Stanów Zjednoczonych do Trójmiasta, skąd odpłynął statkiem. Co by stało się gdyby pozostał w Polsce? Dziś można jedynie snuć domysły.

– Nie miałoby to większego znaczenia, byłby jeszcze jednym męczennikiem więcej, to właściwie nie zmieniłoby nic – podkreślał prof. Jerzy Eisler w audycji Andrzeja Sowy. – Natomiast Mikołajczyk po wyjeździe z Polski sporo robił na forum międzynarodowym (…) Jako więzień, a już tym bardziej jako ofiara, człowiek stracony, już by po prostu nie mógł zrobić nic.

Pojawiły się spekulacje, co do tego, że władza przystała na "ucieczkę" Mikołajczyka. Aresztowanie go czy jakiekolwiek represje mogły tylko dodać mu popularności i stworzyć kolejnego męczennika przeciwnikom partii komunistycznej. Później z Polski wyjechali także inni działacze ruchu ludowego: Kazimierz Bagiński, Stanisław Wójcik, Stanisław Bańczyk, czy działacze niepodległościowi – Zofia i Stefan Korbońscy. Mikołajczyk zamieszkał z rodziną w Londynie, ale do końca życia pozostał pod obserwacją służb komunistycznych. W 1948 roku przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, pod Waszyngton.

Stanisław Mikołajczyk zmarł 13 grudnia 1966 w Waszyngtonie, w 2000 roku prochy jego i żony zostały sprowadzone do Polski i pochowane na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu.

Posłuchaj o motywach, które skłoniły Mikołajczyka do ucieczki.

mb

August Zaleski urodził się dokładnie 140 lat temu, 13 września 1883 roku, w Warszawie.

Dyplomata

Zaleski szybko zobaczył w Piłsudskim szansę na odbudowę polskiej niepodległości. Już w czasach I wojny światowej lobbował na zachodzie na rzecz walczących o wolność Polaków.

W niepodległej ojczyźnie przez szereg lat pełnił misje dyplomatyczne w Szwajcarii, Grecji i Włoszech. Po zamachu majowym, w którym poparł Piłsudskiego, od 1926 roku pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w każdym rządzie, aż do 1932 roku. Choć głównym architektem polityki zagranicznej był wówczas Piłsudski, to Zaleski podejmował własne decyzje.

Beck mocniejszy

Piłsudski zamienił go na Józefa Becka, dopiero gdy w Niemczech zaczęły zaostrzać się tendencje nacjonalistyczne.

- W okresie po dojściu Hitlera do władzy potrzebny był polityk bardziej zdecydowany (…) Józef Beck był osobowością zdecydowanie silniejszą od Zaleskiego – mówił redaktor Andrzej Tokarczyk w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Po śmierci Piłsudskiego związał się z Edwardem Rydzem-Śmigłym. Po klęsce wojny obronnej 1939 roku udało mu się przedostać do Francji, gdzie pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w gabinecie Władysława Sikorskiego.

Sprzeciw wobec układu Sikorski-Majski

Zaleski podał się do dymisji w akcie sprzeciwu wobec decyzji o podpisaniu Układu Sikorski-Majski w lipcu 1941. - Wtedy rząd polski był całkowicie pod ścianą. Dla Wielkiej Brytanii byliśmy czymś, co warto było tolerować do momentu, w którym nie zwarli się dwaj tytani - Stalin i Hitler - wyjaśniał dr Janusz Osica, który wcielał się rolę oskarżyciela w audycji. - Zaleski nie rozumiał tego, że gra szła nie tylko o ambicje Sikorskiego, ale o losy paru milionów Polaków.

- Nie był przeciw układowi, był przeciwko złemu układowi – bronił Zaleskiego red. Andrzej Tokarczyk, który powołując się na stenogramy z posiedzenia gabinetu Sikorskiego, przekonywał, że minister wierzył w możliwość wynegocjowania dla Polski lepszych warunków paktu z Sowietami.

Ćwierć wieku w prezydenckim fotelu

Po dymisji doświadczony dyplomata związał się z administracją prezydenta Władysława Raczkiewicza. Ten, korzystając z możliwości danej mu przez konstytucję kwietniową, wyznaczył Augusta Zaleskiego na swojego następcę.

Choć, sprzecznie z konstytucją, Zaleski zasiadał na fotelu prezydenckim przez 25 lat, to jego prezydenturę trudno uznać za udaną. Środowisko emigracyjne odwróciło się od niego, powołując kolegialny urząd głowy państwa - Radę Trzech w składzie: Władysław Anders, Tomasz Arciszewski (po jego śmierci: Tadeusz Bór-Komorowski) i Edward hr. Raczyński. Rada funkcjonowała aż do śmierci i dokonała samorozwiązania dopiero po przejęciu godności prezydenta przez Stanisława Ostrowskiego.

12 listopada 2022 roku w nowo powstałym Mauzoleum w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie złożone zostały szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie. Do kraju powróciły prochy Augusta Zaleskiego, Stanisława Ostrowskiego i Władysława Raczkiewicza, który w 1939 roku przejął funkcję prezydenta z rąk internowanego Ignacego Mościckiego.

bm/im

W rumuńskiej niewoli

Gdy we wrześniu 1939 roku III Rzesza i Związek Radziecki napadły na Polskę, władze kraju zdecydowały się opuścić tereny Rzeczpospolitej. W nocy z 17 na 18 września prezydent Ignacy Mościcki, premier Felicjan Sławoj Składkowski, minister spraw zagranicznych Józef Beck i inni członkowie rządu znaleźli się w Rumunii. Nad ranem dołączył do nich Wódz Naczelny, marszałek Edward Rydz-Śmigły. Kolejnym etapem ich podróży miała być sojusznicza Francja, skąd planowano dalej kierować polskim państwem.

Zamiaru nie udało się zrealizować, ponieważ – mimo wcześniejszych zapewnień ambasadora Rumunii w Polsce, że rząd otrzyma w jego kraju "gościnę i prawo przejazdu" (franc. "L’hospitalite ou le droit de passage") – gabinet został niemal natychmiast internowany.

Związane było to z odmową władz RP zrzeczenia się prerogatyw państwowych, którą to decyzję próbowali na politykach wymusić Rumunii. Polskie osobistości zostały przewiezione do obozów internowania – Mościcki do Bicaz, Rydz-Śmigły do Krajowej, a pozostali członkowie rządu do Slănic.

W konsekwencji pod koniec września prezydent RP – zgodnie z postanowieniami konstytucji kwietniowej – mianował na swojego następcę Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, a sam podał się do dymisji. Rozwiązał się również gabinet gen. Felicjana Sławoja Składkowskiego.

- Gdy rząd francuski nie zaakceptował kandydatury gen. Wieniawy-Długoszowskiego, nieoczekiwanie następcą Ignacego Mościckiego został Władysław Raczkiewicz – mówił historyk dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Głowa państwa urząd prezesa Rady Ministrów powierzyła generałowi Władysława Sikorskiego, który wkrótce powołał do życia nowy rząd. W jego składzie znalazł się między innymi Stanisław Stroński, Adam Koc, August Zaleski, Aleksander Ładoś oraz Kazimierz Sosnkowski. 

W ciągu pierwszych kilku miesięcy urzędowania, nowe elity rządzące skupiły się na sprawach organizacyjnych. W listopadzie 1939 roku podpisano umowę paryską – na jej mocy prezydent RP zrzekł się niektórych prerogatyw na rzecz premiera. Niedługo później utworzono również Radę Narodową Rzeczpospolitej Polskiej – substytut parlamentu. Na jego czele stanął Ignacy Jan Paderewski. Przystąpiono także do formowania Polskich Sił Zbrojnych – udało się wówczas utworzyć między innymi Samodzielną Brygadę Strzelców Podhalańskich, której dowódcą został gen. Zygmunt Bohusz-Szyszko.

Rząd Sikorskiego zaangażował się również w budowę struktur Podziemnego Państwa Polskiego - w listopadzie 1939 roku powołał do życia Związek Walki Zbrojnej, który w lutym 1942 roku przemianowano na Armię Krajową. Na czele ZWZ stanął przebywający w Paryżu gen. Kazimierz Sosnkowski. Na ziemiach polskich reprezentowało go dwóch wojskowych - dowodcą obszaru okupacji niemieckiej był gen. Stefan Rowecki, a sowieckiej gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Organizacja zajmowała się szkoleniem oficerów i gromadzeniem broni. 

Wielka Brytania, Czechosłowacja i Związek Walki Zbrojnej 

Wiosną 1940 roku III Rzesza rozpoczęła ofensywę na froncie zachodnim. W czerwcu kapitulacja Francji stawała się coraz bardziej realna, więc rząd Rzeczpospolitej Polskiej musiał się ewakuować z kraju. Postanowiono skorzystać z zaproszenia premiera Winstona Churchilla i na nową siedzibę wybrać Londyn.

20 czerwca 1940 roku premier Sikorski, prezydent Raczkiewicz i pozostali członkowie rządu opuścili Francję i udali się do Anglii. Niemalże od razu przystąpiono do ponownego formowania Polskich Sił Zbrojnych. W tym celu 5 sierpnia 1940 roku Polacy podpisali z Brytyjczykami umowę wojskową, na mocy której utworzono między innymi 1 Samodzielną Brygadę Spadochronową generała Stanisława Sosabowskiego.

Rozpoczęto również rozmowy z czechosłowackim rządem na uchodźstwie, który powstał w Wielkiej Brytanii w 1940 roku z inicjatywy Edvarda Beneša. Ambitne plany premiera Sikorskiego zakładały utworzenie po wojnie federacji państw w Europie Środkowej, w której prym miała wieść Polska. Czechosłowacja natomiast miała dominować w kwestiach gospodarki. Rozmowy zakończyły się sukcesem i 11 listopada przedstawiciele obu krajów podpisali stosowną deklarację. Zamysłu Sikorskiego - z powodu agresywnej powojennej polityki Związku Radzieckiego - nigdy nie udało się wcielić życie.

Kolejną inicjatywą rządu Sikorskiego było powołanie w 1940 roku Delegatury Rządu na Kraj, będącej tajnym naczelnym organem administracyjnym w okupowanej Polsce. Na jej czele stanął Cyryl Ratajski. 

Kontrowersyjne decyzje generała Sikorskiego

Ważnym momentem dla rządu RP na uchodźstwie było podpisanie 30 lipca 1941 roku układu Sikorski-Majski ze Związkiem Radzieckim. Po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 roku, Wielka Brytania niemal od razu zadeklarowała chęć zawarcia sojuszu z Rosjanami. W konsekwencji musiała zostać także uregulowana sprawa polsko-rosyjska. Pertraktacje prowadzone pod czujnym okiem angielskim zaowocowały podpisaniem przez Władysława Sikorskiego i przedstawiciela ZSRR Iwana Majskiego, traktatu przywracającego stosunki dyplomatyczne pomiędzy państwami. Niedługo później Rosjanie wydali dekret o amnestii dla Polaków więzionych w Związku Radzieckim. 

W listopadzie na terenie ZSRR utworzono także armię polską, zwaną - od imienia dowódcy - Armią Andersa. 

Decyzje Sikorskiego spotkały się ze sprzeciwem ze strony innych członków polskiego rządu. Gabinet pogrążył się w kryzysie - wielu ministrów podało się do dymisji, a Rada Narodowa została rozwiązana. 

Sytuacja znacząco pogorszyła się, gdy niemiecka prasa opublikowała informację o znalezieniu grobów polskich oficerów w Katyniu. Winą za masowe morderstwo obarczono - jak się później okazało słusznie - ZSRR. Rząd RP zwrócił się z prośbą do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie sprawy. W efekcie Związek Radziecki zerwał kontakty dyplomatyczne z Polską. 

Wydaje się, że od tego momentu gabinet zaczął odgrywać coraz mniejszą rolę na arenie polityki międzynarodowej. Polacy nie chcieli naprawić swoich kontaktów z ZSRR, na co naciskała Wielka Brytania. Gdy 4 lipca 1943 roku w katastrofie lotniczej na Gibraltarze zginął gen. Sikorski, a nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk, alianci zupełnie przestali się liczyć z rządem RP. W 1945 roku sojusznicy wycofali poparcie dla gabinetu emigracyjnego, a za oficjalną reprezentację Polski uznali Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej na czele, którego stał Stanisław Mikołajczyk. Dwa lata później rozwiązano polskie jednostki wojskowe.

Stało się jasne, że rząd na uchodźstwie jest już jedynie instytucją fasadową. Mimo to gabinet istniał do 1990 roku - został rozwiązany,  gdy nowym prezydentem Rzeczpospolitej został Lech Wałęsa.

jb

Pełna nazwatej inicjatywy to Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski i jak sama nazwa wskazuje, że dominantą jego działalności było zbieranie i archiwizowanie wszelkich dokumentów z ostatniego okresu historii Polski, a także udostępnianie ich na zasadach biblioteki, archiwum i muzeum. Dokumenty te służyły także działalności naukowej i wydawniczej.

Tak, to w hotelu Washington, gdzie odbywał się zjazd w dniach 3-4 lipca 1943 roku wyłoniono ośmioosobowy Komitet, który zajął się pierwszym okresem działania Instytutu. o ważne, w skład tego Komitetu weszli także trzej współpracownicy Marszałka z okresu międzywojennego: Wacław Jędrzejewicz – były minister oświaty, Henryk Floyar-Rajchman – były minister przemysłu i handlu i Ignacy Matuszewski – były minister skarbu. Skład osobowy Komitetu został dopełniony znanymi działaczami polonijnymi, z których należy przede Franciszka Januszewskiego, wydawcę "Dziennika Polskiego" z Detroit, Maksymiliana Węgrzynka, wydawcy wychodzącego w Nowym Jorku dziennika "Nowy Świat" oraz Lucjusza Kupferwassera i W. Skubikowskiego z Chicago.

Co ciekawe, organizacja ta była dość naturalnym przedłużeniem działania organizacji, która powstała jeszcze w Polsce, w 1923 roku. Właściwa nazwa brzmiała Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski. Jej najważniejszymi zadaniami było gromadzenie materiałów źródłowych do historii Polski (w okresie po powstaniach), badania tych materiałów i ich publikowanie oraz współpraca z instytucjami państwowymi i społecznymi w kraju i za granicą, bo trzeba wiedzieć, że okresem historycznym, którym zajmował się ten pierwszy Instytut był czas po 1863 roku aż do czasów współczesnych. W swoim pierwszym okresie jego działaniem, popieranym przez samego Marszałka, byli tacy luminarze życia politycznego i naukowego jak Walery Sławek, Aleksander Dębski, Aleksander Prystor, Wacław Sieroszewski, Adam Skwarczyński, Michał Sokolnicki, Artur Śliwiński, Kazimierz Świtalski i Leon Wasilewski.

Po wybuchu II wojny światowej powstały trzy kontynuacje działania tego pierwszego Instytutu - w Ameryce, w Londynie i w Polsce. Najpełniej kontynuacja zaznaczyła się w tym amerykańskim Instytucie. Ten w Londynie powstał właściwie już po wojnie, bo w 1947 roku. Najmłodszym instytutem jest ten powstały w 1999 roku w Polsce - już w okresie ponownie odzyskanej pełnej niepodległości. Ten amerykański Instytut dostrzegał jeszcze jedną ważną konieczność - była ona związana z działaniami państw przeciwko niemieckiemu najeźdźcy. Jak twierdzili Polacy w Ameryce, działania Anglików i Francuzów o wiele bardziej zwracały się w kierunku Rosji, to w niej widząc naturalnego sojusznika do walki z hitlerowskim okupantem. Polacy jednak świetnie rozumieli dążenie stalinowskiej Rosji do zajęcia swoim wpływami jak największego obszaru Europy.

Stąd też potrzeba gromadzenia dokumentów dotyczących tak przełomowego okresu, jakim była II wojna światowa, polityka polska realizowana przez Rząd RP na uchodźstwie (zarówno gabinetu premiera i Naczelnego Wodza Władysława Sikorskiego, jak i jego następców: gen. Kazimierza Sosnkowskiego (Naczelnego Wodza) i premiera Stanisława Mikołajczyka). Dla potrzeby tej niebagatelne była też tragiczna śmierć gen. Władysława Sikorskiego 4 lipca 1943 roku. Powiązane z nią było także odkrycie stalinowskich zbrodni dokonanych przez NKWD w Katyniu. Ważne też działanie okupantów w zakresie niszczenia i zawłaszczania dorobku kulturalnego, naukowego i artystycznego polskich instytucji naukowych i artystycznych.

Wacław Jędrzejewicz w swojej wypowiedzi na łamach "Dziennika Polskiego" pisał: "Korzystając z przyjazdu szeregu wybitnych polonijnych działaczy niepodległościowych postanowiliśmy zrealizować plan od dawna nas nurtujący, powołania do życia w dniu 4 lipca Instytutu Józefa Piłsudskiego poświęconego badaniu najnowszej historii Polski". To zadanie działacze polonijni wypełnili bez reszty swoją pracą. To właśnie wysiłkami Instytutu wydane zostały trzy niezwykle ważne i ciekawe książki. Były to pióra Wacława Jędrzejewicza Kronika życia Józefa Piłsudskiego, także jego autorstwa wraz z Januszem Ciskiem Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego oraz Józefa Herzoga Krzyż Niepodległości wspomnienia ze służby w Legionach, Juliusza Tarnowskiego Wspomnienia".

Warto więc wspominać te dzieła i historię działania tych ważnych instytucji. Tym bardziej, że dostrzegamy kontynuację ich działalności, co można śledzić także w zasobach Internetu.

PP

• Władysław Raczkiewicz, prawnik urodzony w Gruzji, August Zaleski, ekonomista z Warszawy, i Stanisław Ostrowski, lekarz dermatolog, lwowianin, to kolejni prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.
• Sprawowali oni kolejno urząd od 1939 r. do 1979 roku.
• Szczątki prezydentów RP zostaną wkrótce przeniesione do Mauzoleum Prezydentów RP w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie.

Władysław Raczkiewicz, prawnik urodzony w Gruzji, August Zaleski, ekonomista z Warszawy, i Stanisław Ostrowski, lekarz dermatolog, lwowianin, to kolejni prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, krótko we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii od września 1939 r. do 1979 roku. Wszyscy urodzeni u schyłku XIX wieku. Uczestniczyli w walkach o Niepodległą, a w II Rzeczypospolitej w życiu politycznym. Ich prezydentury to historia trwania polskiej niezawisłej państwowości.

Dlaczego Raczkiewicz dzielił rząd z premierem Władysławem Sikorskim? Z jakiego powodu prezydentura Augusta Zaleskiego trwała aż 25 lat i działała wtedy Rada Trzech nieuznająca jego wyboru? Co zdecydowało o tym, że wiekowy Stanisław Ostrowski pogodził skłóconą emigrację?

Internowanie władz 

Władysław Raczkiewicz sprawował swój urząd w stanie wojny, w najtrudniejszym momencie dla Polski. Początek tej historii to noc z 29 na 30 września 1939 roku, kiedy prezydent Ignacy Mościcki przekazał urząd Władysławowi Raczkiewiczowi. - Po przekroczeniu granicy polsko-rumuńskiej przez prezydenta Rzeczpospolitej i rząd w nocy z 17 na 18 września 1939 r. władze polskie zostały internowane wbrew umowom międzynarodowym i wbrew porozumieniom z władzami rumuńskimi (...) - mówi prof. Rafał Habielski, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego, znawca i badacz emigracji w Londynie.

Kto jest godny i kompetentny, kto znajduje się w bezpiecznym miejscu? 

- Prezydent Mościcki stanął wówczas przed koniecznością zrzeczenia się urzędu. Na szczęście konstytucja dawała mu prawo wyznaczenia następcy w czasie wojny - kontynuuje gość radiowej Jedynki. - Trudność tej decyzji poza kwestiami komunikacyjnymi (...) polegała na tym, że nie wiedział, kto zdołał przekroczyć granicę i kto znajduje się, najlepiej, we Francji. Najpierw musiał rozważyć, kto jest godny i kompetentny, żeby objąć urząd, a poza tym musiał wiedzieć, czy osoby, które brał pod uwagę, znajdują się w bezpiecznym miejscu - wyjaśnia gość radiowej Jedynki.

Władysław Raczkiewicz prezydentem 

Wybór padł na ambasadora Rzeczpospolitej w Rzymie, generała Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego. - Przyjechał do Paryża z Rzymu, została dokonana procedura przekazania władzy, jednak władze francuskie nie wyraziły zgody na objęcie przez niego tej godności. Procedura musiała zostać ponowiona i wtedy padł wybór na Władysława Raczkiewicza - konkluduje prof. Habielski.    

Ponadto w audycji:

Przybliżanie Polakom historii działalności polskich władz funkcjonujących poza granicami kraju to jeden z elementów działalności fundacji "Pomoc Polakom na Wschodzie". W ramach kampanii jest również realizowane przedsięwzięcie sprowadzenia doczesnych szczątków prezydentów RP na uchodźstwie z Wielkiej Brytanii do Polski oraz uroczystego pochówku w tworzącym się Mauzoleum Prezydentów RP w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie.

Czytaj również:

• Dwieście lat temu, przemówiły egipskie hieroglify
• Jakie straty, w wyniku II wojny światowej, poniósł polski przemysł?

***

12 listopada 2022 roku w nowo powstałym Mauzoleum w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie złożone zostały szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie. Do kraju powróciły prochy Augusta Zaleskiego, Stanisława Ostrowskiego i Władysława Raczkiewicza, który w 1939 roku przejął funkcję prezydenta z rąk internowanego Ignacego Mościckiego.

Wybuch wojny. Prezydentura na obczyźnie

Po ewakuacji we wrześniu 1939 roku został wysłany do Francji z misją zorganizowania pomocy od Polonii dla kraju. Na mocy przepisów konstytucji kwietniowej 30 września 1939 roku został wyznaczony na prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Wyznaczył go na swojego następcę Ignacy Mościcki, po rezygnacji Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego.

- Został on wysunięty na to stanowisko z uwagi na jego popularność wśród Polonii - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Sądzono, że będzie w stanie pozyskać Polonię amerykańską i kanadyjską do wsparcia armii polskiej oraz rządu polskiego, który się tworzył w Paryżu.

Jako prezydent musiał scalić polską emigrację podzieloną na reprezentowanych m.in. przez niego liberalnych piłsudczyków oraz demokratyczną opozycję wobec sanacji, której głównym przedstawicielem był premier Władysław Sikorski. Zawarł z nim umowę, na mocy której przekazywał mu część swoich uprawnień.

Prezydent RP Władysław Raczkiewicz (z prawej) i premier RP gen. Władysław Sikorski podczas rozmowy. Fot. NAC

Po klęsce Francji w czerwcu 1940 roku przeniósł się wraz z rządem do Wielkiej Brytanii. Był przeciwko układowi Sikorski-Majski, który został podpisany bez jego wiedzy. Raczkiewicz zagroził wtedy ustąpieniem z urzędu, co doprowadziło do kryzysu gabinetowego. W grudniu 1942 roku wystosował list do papieża Piusa XII, w którym prosił Watykan o upomnienie się o prześladowanych Polaków i Żydów.

Prezydent Raczkiewicz przed śmiercią na swojego następcę wyznaczył Augusta Zaleskiego, co doprowadziło do kryzysu w środowisku polskiej emigracji. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami urząd miał objąć Tomasz Arciszewski z Polskiej Partii Socjalistycznej. Na znak protestu jego partia wystąpiła z rządu. 

Władysław Raczkiewicz zmarł 6 czerwca 1947 roku. Pochowano go na Cmentarzu Lotników Polskich w Newark w Wielkiej Brytanii. 

II Rzeczpospolita. Praca w administracji publicznej

Władysław Raczkiewicz urodził się 28 stycznia 1885 roku w gruzińskim Kutaisi w rodzinie inteligenckiej. Studiował w Petersburgu, gdzie wstąpił do nielegalnej Organizacji Młodzieży Narodowej, a później do Związku Młodzieży Polskiej "Zet". W 1911 roku ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie w estońskim Dorpacie. Od 1912 pracował jako adwokat w Mińsku białoruskim.

Podczas I wojny światowej, jako poddany cara, został zmobilizowany do armii rosyjskiej i przydzielony do Sztabu Frontu Zachodniego. Tam stanął na czele utworzonego w 1917 roku Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol), który w warunkach wynikłych z rewolucji rosyjskiej próbował tworzyć polskie siły zbrojne na terenie Rosji.

W 1918 roku Władysław Raczkiewicz wstąpił do Wojska Polskiego, uzyskał przydział do 10. Pułku Ułanów Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Brał udział w obronie Mińska przed bolszewikami, a w 1920 dowodził Ochotniczym Oddziałem Kresowym, walczącym o Wilno.

W latach 1919-1921 był zastępcą Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich, szefem Zarządzania Terenów Przyfrontowych i Etapowych oraz Delegatem przy Rządzie Litwy Środkowej w Wilnie.

W 1921 roku Raczkiewicz został ministrem spraw wewnętrznych. Tę funkcję pełnił jeszcze dwukrotnie - w latach 1925-26 oraz w 1936. Początkowo bliski endecji, w latach 30. związał się z sanacją. W 1930 roku został senatorem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), a następnie marszałkiem Senatu.

- Szopka warszawska, nie znająca go dobrze, zastanawiała się, dlaczego Piłsudski powołał go na tak wysokie stanowisko i znajdowała odpowiedź: bo z Wilna i przystojny - pisał o Władysławie Raczkiewiczu publicysta i pisarz Stanisław Mackiewicz "Cat".

Od 1934 piastował urząd prezesa Światowego Związku Polaków z Zagranicy (Światpol). Przyniosło mu to pewną popularność poza granicami Polski.

sa/im

41 lat temu, 22 listopada 1982 roku, Stanisław Ostrowski zmarł w Londynie.

W służbie ojczyźnie

Stanisław Ostrowski urodził się w 1892 roku we Lwowie. Był synem powstańca styczniowego. Już w czasie studiów (z wykształcenia był lekarzem) zaangażował się w walkę o niepodległość Polski - służył w Legionach Polskich i wziął udział w wojnie z bolszewikami w latach 1919 -1920.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został posłem na Sejm RP, a od 1936 roku do wybuchu II wojny światowej, pełnił urząd prezydenta Lwowa.

Stanisław Ostrowski jako prezydent Lwowa odbiera z rąk gen. Juliusza Rómmela honorową odznakę 38. Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich. Fot. polona/pl 

Pozostał w mieście aż do kapitulacji, po której został aresztowany przez NKWD. Zwolniony na mocy amnestii po pakcie Sikorski-Majski. Dołączył do Armii Andersa, z którą wydostał się ze Związku Sowieckiego i przeszedł cały szlak bojowy.

Prezydentem RP na uchodźstwie był od 1972 do 1979 roku. Okres jego urzędowania pozwolił zakończyć wcześniejsze spory wokół osoby prezydenta. Po ukończeniu siedmioletniej kadencji ustąpił ze stanowiska.

Rada Trzech

Stanisław Ostrowski był współpracownikiem tzw. Rady Trzech, czyli grona kwestionującego legalność przedłużenia przez Augusta Zalewskiego okresu sprawowania funkcji prezydenta. Prezydent Zalewski pełnił urząd od 1947 roku do śmierci w 1972 roku.

Prof. Rafał Habielski, historyk, mówił w audycji Polskiego Radia, że na początku istnienia tzw. Rady Trzech, w jego skład weszli Władysław Anders, Tomasz Arciszewski i Edward Raczyński. W dniu 9 kwietnia 1972, dwa dni po śmierci prezydenta Augusta Zaleskiego, Stanisław Ostrowski objął urząd Prezydenta RP na uchodźstwie. Uznając jego wybór, Rada Trzech rozwiązała się.

- Rada Trzech to była kolegialna prezydentura - precyzował prof. Habielski. Historyk zaznaczał, że czas podziału emigracji w latach 1954-1972 przyniósł ogromne szkody społeczności polskiej na obczyźnie. Zwłaszcza, że od połowy lat 50. emigracja traciła znaczenie polityczne, czego symbolem był właśnie Stanisław Ostrowski.

Funkcja symboliczna

- Był to polityk, który położył pewne zasługi w zakończeniu konfliktu i okresu dwuwładzy. Kiedy obejmował stanowisko prezydenta, miał 80 lat i było oczywiste, że pełni funkcję symbolicznie - wyjaśniał prof. Habielski.

Według prof. Habielskiego, zarówno od Stanisława Ostrowskiego, jak i od jego następców, nie można było oczekiwać, aby mieli możliwość wpływania na zmianę sytuacji w Polsce. Historyk przypomniał, że Ostrowski był ostatnim prezydentem Lwowa, którego bronił przed Niemcami i Sowietami, więc był osobą symbolizująca Polskę przedwrześniową, do której odwoływali się emigranci.

8 kwietnia 1979 roku, po upływie siedmioletniej kadencji, Ostrowski przekazał urząd Prezydenta RP następcy, Edwardowi Raczyńskiemu. Rafał Habielski zwraca uwagę na podobieństwo prezydentury Edwarda Raczyńskiego i Stanisława Ostrowskiego.

- W 1979 roku był jedyną osobą stanowiącą żywy przykład łączności emigracji z czasami przeszłymi, ale z nikłymi wpływami politycznymi - mówił historyk.

21 listopada 1982 roku w Londynie uczestniczył w uroczystym wieczorze, upamiętniającym 64. rocznicę zwycięskiej obrony Lwowa. Po jego zakończeniu zasłabł w samochodzie i następnego dnia zmarł w szpitalu - 22 listopada 1982, dokładnie w rocznicę oswobodzenia Lwowa przez Polaków. Został pochowany 4 grudnia 1982 roku na Cmentarzu Lotników i Spadochroniarzy Polskich w Newark.

12 listopada 2022 roku w nowo powstałym Mauzoleum w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie złożone zostały szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie. Do kraju powróciły prochy Augusta Zaleskiego, Stanisława Ostrowskiego i Władysława Raczkiewicza, który w 1939 roku przejął funkcję prezydenta z rąk internowanego Ignacego Mościckiego.

im