Historia

Tadeusz Boy-Żeleński. Pisarz, działacz, kabareciarz

Ostatnia aktualizacja: 21.12.2023 05:56
149 lat temu w Warszawie urodził się artysta, który był jedną z najpopularniejszych postaci dwudziestolecia międzywojennego - a także jedną z najbardziej kontrowersyjnych.
Grafika na podstawie fotograficznego portretu Tadeusza Żeleńskiego (ok. 1910) oraz autografu pisarza (1938)
Grafika na podstawie fotograficznego portretu Tadeusza Żeleńskiego (ok. 1910) oraz autografu pisarza (1938)Foto: Polona/Wikimedia/domena publiczna

Studiował medycynę, śpiewał w kabarecie "Zielony Balonik", przyswoił dla polszczyzny kanon literatury francuskiej, był autorem "Wiadomości Literackich" i "Kuriera Porannego". Najwięcej emocji budził jako bohater szopek - w "Perskim Oku" przedstawiony jako Lift Boy wywoływał ataki części prasy i intelektualistów. Boje z Boyem prowadził m.in. Karol Irzykowski, który zaatakował go w słynnym pamflecie "Beniaminek. Rzecz o Boyu Żeleńskim".


Posłuchaj
57:29 Dwójka Klub Ludzi Ciekawych Wszystkiego 14.6.2014.mp3 Tadeusz Boy-Żeleński - pisarz precyzyjny niczym skalpel. Audycja Hanny Marii Gizy. (PR, 14.06.2014)

 

Od pediatrii do Zielonego Balonika

Przybyszewski_Dagny_663_364.jpg
Stanisław Przybyszewski – prowokator z cyganerii krakowskiej

Przyszły pisarz, poeta, tłumacz literatury francuskiej, krytyk literacki i działacz społeczny urodził się w Warszawie 21 grudnia 1874 roku. W latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Już wtedy ujawniły się jego skłonności do hulanek i hazardu, które nie opuściły go nawet po uzyskaniu dyplomu i podjęciu pracy lekarza.

Wtedy też zawarł pierwszą ważną przyjaźń w środowisku artystycznym Krakowa. Stał się nieodłącznym towarzyszem Stanisława Przybyszewskiego, legendarnego twórcy młodopolskiego. W listopadzie 1900 roku był jednym z gości wesela poety Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny, wydarzenia, które stało się kanwą słynnego "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego.

rydel z rodziną domena publiczna 1200.jpg
Rydel się żeni! Najsłynniejsze polskie wesele

Na początku wiązał swoją przyszłość z medycyną. Pracując jako pediatra w Szpitalu św. Ludwika, zamierzał nawet pisać pracę habilitacyjną. W tym celu wyjechał na stypendium do Paryża. Tam jednak zainteresował się literaturą francuską, która była jego miłością przez resztę życia.

W 1906 roku wrócił do Krakowa i zaangażował się w działalność kabaretu Zielony Balonik, który dawał występy w kawiarni zwanej Jamą Michalika. Medykiem był jeszcze do 1919 roku. Podczas I wojny światowej służył jako lekarz kolejowy w armii austriackiej. Później poświęcił się wyłącznie działalności kulturalnej i społecznej.


Posłuchaj
19:52 Dwójka Spotkania po zmroku 7.10.2016.mp3 Jan Gondowicz o znaczeniu twórczości Tadeusza Boya-Żeleńskiego. (PR, 7.10.2016)

 

Między wojną a pokojem

Tadeusz Boy-Żeleński jako tłumacz przełożył na język polski niemal wszystkie najważniejsze dzieła literatury francuskiej. Uważany był za jednego z najwybitniejszych krytyków literackich. Zarazem jego lewicowy światopogląd przysporzył mu wielu wrogów w środowiskach konserwatywnych. Nic dziwnego - Żeleński propagował bardzo liberalne podejście do pomników polskiej kultury, do Kościoła, do antykoncepcji i edukacji seksualnej. Był zwolennikiem aborcji. Wspólnie z Ireną Krzywicką zakładał w latach 30. XX w. Poradnie Świadomego Macierzyństwa, najpierw w Warszawie, potem w Łodzi, Krakowie, Przemyślu i Gorlicach.


Posłuchaj
26:43 Irena Krzywicka wspomina Tadeusza Boya-Żeleńskiego Irena Krzywicka wspomina Tadeusza Boya-Żeleńskiego. (Archiwum PR)

Posłuchaj
13:55 Jan Parandowski, Stanisław Żeleński oraz Wojciech Natanson o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim Jan Parandowski, Stanisław Żeleński oraz Wojciech Natanson o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim. (Archium PR)

  

Kontrowersyjny był także epizod jego kolaboracji z komunistami we Lwowie, gdzie mieszkał po wybuchu II wojny światowej. 19 listopada 1939 roku Boy - obok trzynastu innymi pisarzy - podpisał lwowską deklarację wyrażającą radość z zajęcia Kresów Wschodnich przez ZSRR. Przez niespełna dwa lata służył swoim piórem sowieckiej propagandzie, wychwalając Związek Radziecki i przeciwstawiając go upadłej Polsce szlacheckiej.

mord.JPG
Mord profesorów lwowskich

Nad ranem 4 lipca 1941 roku specjalna jednostka policyjna III Rzeszy dokonała mordu profesorów wyższych uczelni Lwowa wraz z częścią ich rodzin i gośćmi. W gronie aresztowanych zupełnie przypadkowo znalazł się Tadeusz Boy-Żeleński, szwagier znajdującego się na liście proskrypcyjnej prof. Jana Greka.

Miejsce pochówku pisarza jest nieznane.

mc

Czytaj także

Mord profesorów lwowskich. Jak Niemcy zacierali ślady swoich zbrodni

Ostatnia aktualizacja: 08.10.2024 05:55
Rodziny zamordowanych we Lwowie profesorów długo miały nadzieję, że oni żyją gdzieś w obozach, że jest szansa na ich powrót. Wydawało się, że to jest absurd, absolutnie niezgodny z tradycjami kraju europejskiego jak Niemcy, iż coś takiego mogło się wydarzyć.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Pod Pikadorem". Warszawska kawiarnia poetów

Ostatnia aktualizacja: 29.11.2023 05:45
– Żartem rozpoczęliśmy działalność tej kawiarni, bo o powstaniu jej informowaliśmy plakatami rozwieszonymi w mieście z hasłem "Niech żyje dyktatura poetariatu" – mówił Antoni Słonimski w Redakcji Polskiej BBC w 1970 roku.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Tadeusz Boy-Żeleński - pisarz krystalicznie czytelny

Ostatnia aktualizacja: 14.06.2014 17:00
- Zaprosiliśmy Boya-Żeleńskiego, bo wytrzymał próbę języka i pozostaje niezwykle współczesny - tłumaczył Tomasz Makowski, dyrektor Biblioteki Narodowej, który wraz prof. Małgorzatą Szpakowską, Tadeuszem Nyczkiem analizował fenomen wybitnego literata.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Stanisław Wyspiański. Czwarty wieszcz narodowy

Ostatnia aktualizacja: 15.01.2024 06:00
Po premierze "Wesela" stał się symbolem. "Niewielu dusza i serce, myśl i ból były tak na wskroś polskie, nasze własne jak Wyspiańskiego" - pisała krakowska gazeta "Czas" nazajutrz po śmierci artysty.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Nie może być Boyem ten, kto jest nudziarzem

Ostatnia aktualizacja: 07.10.2016 13:00
- Żeby być Boyem, trzeba znać perfekcyjnie język rodzimy, francuski, nieźle niemiecki, czytać Dostojewskiego w młodości (...) mieć niesłychane poczucie humoru, zapał do pracy społecznej i wdzięk - mówił o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim Jan Gondowicz.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Słowiańska boginka w operze Żeleńskiego

Ostatnia aktualizacja: 19.10.2016 15:41
W "Spotkaniach po zmroku" opowiadaliśmy o premierowym spektaklu "Goplana" w Teatrze Wielkim Operze Narodowej.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Leopold Staff. Wciąż inny, zawsze aktualny. Archiwalne nagrania poety [POSŁUCHAJ]

Ostatnia aktualizacja: 31.05.2024 05:50
Jeden z najwybitniejszych poetów XX wieku zmarł 31 maja 1957 roku. Należał aż do trzech epok polskiej literatury. "Zmienność Staffa wprawiała współczesnych w zakłopotanie, ponieważ prawie zawsze był aktualny; a przy samym końcu życia, po drugiej wojnie światowej, znalazł się pod wpływem bardzo młodych poetów" - pisał o poecie Czesław Miłosz.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Literat. Jak Antoni Słonimski zaraził się poezją

Ostatnia aktualizacja: 15.11.2023 05:40
"Złapałem poezję i literaturę, jak łapie się katar czy grypę" - napisał kiedyś Antoni Słonimski. 15 listopada mija 128. rocznica urodzin poety, który wcale nie miał być poetą.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Broniewski miał mieszkać w Londynie. Do Polski wrócił dla ukochanej

Ostatnia aktualizacja: 17.12.2023 05:51
W 1945 roku Władysław Broniewski, pomimo wielu obaw, powrócił z emigracji do Polski. Mało jednak brakowało, by resztę życia spędził poza ojczyzną. Do powrotu skłoniła go pewna informacja otrzymana kilka miesięcy wcześniej.
rozwiń zwiń