Jerzy Wójcik jest autorem zdjęć najważniejszych dzieł "polskiej szkoły filmowej": współpracował z Andrzejem Munkiem przy "Eroice" (1957), z Andrzejem Wajdą przy "Popiele i diamencie" (1958), z Kazimierzem Kutzem przy debiutanckim filmie reżysera "Krzyż walecznych" (1958) oraz przy "Nikt nie woła" (1960). W rozmowie z Magdaleną Juszczyk wspominał, że w tamtych czasach twórcom chodziło przede wszystkim o utrwalenie cierpienia ludzi.
- To było dla mnie pewnym nakazem, żeby zostawić ślad, żeby mówić nie o wielkich poglądach i mitach, ale o tym jednostkowym cierpieniu. Staraliśmy się opowiedzieć o losie, o tym, co jest cierpieniem codziennego dnia. Może dlatego te filmy były bliskie zwykłym ludziom i rozumiane na całym świecie - opowiadał gość "W Dwójce raźniej".

Jerzy Wójcik współpracował również przy wielkich produkcjach historycznych. To on zarejestrował pojedynek Wołodyjowskiego z Kmicicem w deszczu, w ekranizacji powieści Henryka Sienkiewicza "Potop". Jego są także zdjęcia w nominowanej do Oscara ekranizacji powieści Bolesława Prusa "Faraon". Świadomość pracy przy "rzeczach", które pomimo upływu czasu "zostaną na swoich orbitach", zdaniem Wójcika pozwala uśmierzyć ból związany przemijaniem. Rzeczami tymi nie muszą być jednak dokonania tak doniosłe, jak tworzenie filmów.

- Bardziej mnie interesują orbity czynów ludzkich pełnych godności i skromności, niż te orbity, które świecą z powodu tego, że ktoś jest kompozytorem, reżyserem czy aktorem. Orbity skromnych ludzi są bardziej subtelne i one utrzymują wszechświat w porządku - podkreślał.

Dziś Jerzy Wójcik jest profesorem zwyczajnym sztuki filmowej, wykładowcą akademickim, opiekunem wielu pokoleń filmowców. Jest również reżyserem i scenarzystą, twórcą spektakli telewizyjnych i autorem książki "Labirynt światła".

Do wysłuchania rozmowy zaprasza Magdalena Juszczyk.

bch

Jerzy Wójcik pracował przy filmach autorstwa m.in. Andrzeja Wajdy, Andrzeja Munka, Jerzego Kawalerowicza i Kazimierza Kutza. W audycji przypomnieliśmy archiwalne fragmenty nagranej w 2009 roku rozmowy z operatorem z okazji zdobycia nagrody Złotych Orłów za całokształt twórczości. Współtwórca Polskiej Szkoły Filmowej, która w latach 50. i 60. rozsławiła polskie kino na całym świecie, mówił w niej o swoich operatorskich doświadczeniach przy takich filmach jak m.in. "Popiół i diament", "Eroica" czy "Matka Joanna od Aniolów", a także o tym jak kształtowała się ich koncepcja wizualna.

W drugiej części audycji naszym gościem był prof. Marek Hendrykowski, filmoznawca, teoretyk kina i autor wydanej właśnie książki "Polska Szkoła Filmowa". Na czym polegał fenomen tego nurtu? O tym w nagraniu audycji.

***

Tytuł audycji: Rozmowy po zmroku 

Przygotowała: Anna Fuksiewicz

Data emisji: 8.04.2019

Godzina emisji: 22.00

pg/bch

Szybki start

Czyżewska ukończyła szkołę aktorską w Warszawie w 1960 roku ale była osobą tak zdolną, że już od pierwszych lat studiów występowała w Studenckim Teatrze Satyryków i zaczęła występować w teatrze i filmie.

Szybko stała się popularna i zaczęto uważać ją za typ amantki, z potencjałem komediowym. Tak naprawdę jednak, Czyżewska nigdy nie była aktorką, którą można by w jakiś sposób zaszufladkować. Jej głównym atutem była jej osobowość, która zawsze wybijała się na pierwszy plan. Głównym jej przejawem była pewna silna ekspresja. Miała urodę raczej charakterystyczną niż oczywistą, z czego również potrafiła uczynić atut.

Zasłynęła w latach 60. rolami przede wszystkim w takich filmach jak "Mąż swojej żony" (1960), "Zaduszki" (1961), "Gdzie jest generał" (1963), "Godzina pąsowej róży" (1963), "Milczenie" (1963), "Żona dla Australijczyka" (1963), "Giuseppe w Warszawie" (1964), "Rysopis" (1964), "Niekochana" (1965), "Małżeństwo z rozsądku" (1966) i "Wszystko na sprzedaż" (1968).

"Wszystko na sprzedaż"

W tym ostatnim filmie wystąpiła mimo nacisków wywieranych na reżysera - Andrzeja Wajdę, przez władze PRL, żeby nie angażował aktorki. Drugi mąż Elżbiety Czyżewskiej (pierwszym byłem reżyser Jerzy Skolimowski) amerykański dziennikarz David Halberstam, po napisaniu w "New York Timesie" krytycznego artykułu o Władysławie Gomułce, stał się persona non grata w Polsce Ludowej. W związku z tym w 1966 roku Czyżewska wyjechała z mężem do Stanów Zjednoczonych.

Gdy w 1968 roku Andrzej Wajda realizował szczególny, bo będący hołdem dla tragicznie zmarłego Zbyszka Cybulskiego, ale także portretem pokolenia młodych polskich twórców, film, uparł się żeby wystąpiła w nim Czyżewska. I mimo, że w związku z osobą jej męża w polskiej prasie była bezpardonowo oskarżana o zdradę kraju, reżyser dopiął swego.

Od tego czasu jednak aktorka stale przebywała w Stanach Zjednoczonych. Polskę mogła odwiedzić na początku i w połowie lat 80. – zagrała wtedy w kilku filmach. Były to takie produkcje jak "Debiutentka" (1981), "Limuzyna Daimler-Benz" (1981) i "Kocham kino" (1987). Bardziej regularnie zaczęła pojawiać się w Polsce po 1990 roku.

Niespełniona kariera

W Ameryce nie zrobiła kariery na miarę swoich możliwości, mimo, że kilkukrotnie była blisko żeby zyskać należne jej znaczenie. Główną przeszkodą na tej drodze okazał się być bardzo silny wschodni akcent, którego Czyżewska, do końca życia się nie pozbyła. Występowała, więc głównie w mniej popularnych spektaklach zwanych off- broadwayowskimi. Zagrała w wielu sztukach, m.in. autorstwa zdobywającego popularność za oceanem Janusza Głowackiego. Wystąpiła też w wystawianych przez Andrzeja Wajdę w Yale Repertory Theatre "Biesach" (1974).

Ponad to grywała niewielkie role w filmach. Są to takie obrazy jak "Putney swope" (1969), "Pierwszy krąg" (1971), "Stracone lata" (1988), "Sprzedawca cadillaców" (1990), "Niewłaściwe miejsce" (1990), "Pozytywka" (1990), "Pocałunek przed śmiercią" (1991), "I love you, I love you not" (1996), "Już nadchodzi" (1999).

Zachwycona polską aktorką była Meryl Streep, która poprosiła ją o lekcje polskiego w ramach przygotowań do filmu "Wybór Zofii" (1982), w którym wcieliła się w postać Zofii Zawistowskiej.

Elżbieta Czyżewska zmarła w 2010 roku. Czyżewska we wspomnieniach przyjaciół zawsze "występuje" z zapalonym papierosem w dłoni.

az

Leszek Teleszyński ukończył szkołę aktorską w Krakowie w 1969 roku, jednak już rok wcześniej zaczął występować na deskach Teatru Ludowego. W zespole tego teatru był na stałe w latach 1969–1971. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie występował najpierw w Teatrze Narodowym (1971–1974), a następnie w Teatrze Polskim (1974–1976) i od 1978 aż do dzisiaj.

Bardzo szybko, bo już w roku 1971 zadebiutował w filmie, od razu w głównej roli. "Trzecia część nocy" była nie tylko debiutem Teleszyńskiego, ale i reżysera. Pierwszy obraz Andrzeja Żuławskiego można śmiało nazwać jednym z najlepszych debiutów w historii polskiego kina. Był to bowiem film niezwykły, który według słów samego autora opowiadał o okupacji "z punktu widzenia wszy".

Michał (w tej roli Teleszyński) na początku wojny traci matkę, żonę i syna. Żeby się utrzymać, jest karmicielem wszy w Instytucie Profesora Weigla we Lwowie, co powoduje częste halucynacje. Bohater jest więc zagubiony, a widz razem z nim, pomiędzy maligną a jawą, na co nakłada się koszmar okupacyjnej codzienności. Teleszyński miał więc bardzo trudne zadanie, ponieważ już w pierwszej swojej filmowej roli musiał radzić sobie z graniem bardzo silnych emocji. Świetnie sobie jednak poradził.

Zaowocowało to kolejną propozycją od Andrzeja Żuławskiego. Tym razem Teleszyński wcielił się w główną rolę w filmie "Diabeł" (1972, premiera 1988). Ponownie, co stało się znakiem rozpoznawczym wybitnego reżysera, film charakteryzował się bardzo wysoką temperaturą emocjonalną. Spisek, zbrodnia, rozpad świata to tematy historycznego filmu Żuławskiego, którego akcja osadzona jest w XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej. Teleszyński znów dobrze poradził sobie z bardzo ekspresyjnymi środkami wyrazu, co przecież dla aktora zawsze jest ryzykowne.

Dalej kariera Teleszyńskiego potoczyła się w stronę produkcji mniej awangardowych w formie, które wykorzystywały przede wszystkim naturalne warunki aktora świetnie pasującego do postaci amanta. Tego typu rolą była ta w "Trędowatej" (1976) w reżyserii Jerzego Hoffmana, w której Teleszyński zagrał ordynata Waldemara Michorowskiego. Również wcześniejsza o dwa lata rola w filmie "Potop" tego samego reżysera, w którym aktor wcielił się w księcia Bogusława Radziwiłła, była zwrotem w kierunku ról charakterystycznych.

W 1978 roku aktor zagrał główną rolę w serialu telewizyjnym w reżyserii Andrzeja Konica pod tytułem "Życie na gorąco", który był odpowiedzią Polski Ludowej na filmy o Jamesie Bondzie.

Na serial składało się dwanaście odcinków, z których każdy dział się w innym europejskim mieście. W każdym z nich, grany przez Teleszyńskiego redaktor Maj, usiłował dopaść, stojącego na czele powołanej przez zbrodniarzy hitlerowskich "Organizacji W", doktora Gebhardta. W rolę czarnego charakteru wcielił się Leszek Herdegen.

Teleszyński, jako redaktor Maj, jeździł różnymi samochodami, miedzy innymi marki Porsche czy BMW, jednak jego ulubionym był polski Fiat 125p "Sport".

Przez kolejne czterdzieści lat Teleszyński wystąpił w wielu filmach i serialach jednak nigdy nie miał już okazji zagrać ról tak istotnych jak przez kilka pierwszych lat swojej kariery zawodowej. Prawdopodobnie powodem tego jest zbyt silne skojarzenie aktora z rolami charakterystycznymi, które udzieliło się pracującym z nim reżyserom.

- Ja się na to nie skarżę - mówił Leszek Teleszyński w Polskim Radiu w audycji Anny Retmaniak z 1996 roku. - Taki mam charakter, że nie będę chodził i się napraszał. Raczej czekam, aż role same do mnie przyjdą - dodawał.

az

Dwa miasta, dwa życia

Życie Marka Walczewskiego, zarówno zawodowe jak i prywatne, dzieli się na dwie części. Pierwsza związana jest z Krakowem, w którym aktor urodził się 9 kwietnia 1937 roku, studiował (w krakowskiej PWST) oraz stworzył, od debiutu w 1960 roku na deskach Teatru Słowackiego w "Sławnej historii o Troilusie" do roku 1972, szereg znakomitych ról. Ogromna większość z nich miała miejsce w Teatrze Starym, w którym aktor pracował w latach 1964-72.

Krakowska część życia Marka Walczewskiego to także małżeństwo ze znaną aktorką, Anną Polony, z którą rozwód w 1974 roku był jednym z głównych przyczyn faktu, że w jego życiu pojawiła się także druga, warszawska część.

Okres warszawski zapoczątkowany jednym sezonem w Teatrze Współczesnym (1972-73) wiąże się także z pracą w Teatrze Ateneum (1973-76), Dramatycznym (1976-82) oraz Studio (1982-92) prowadzonym przez Jerzego Grzegorzewskiego.

Z kolei w życiu prywatnym Walczewskiego okres warszawski niemal od samego początku związany jest z osobą Małgorzaty Niemirskiej, z którą się ożenił w 1974 roku i z którą był aż do śmierci.

Grał u najlepszych

Marek Walczewski miał  szczęście współpracować z bardzo wybitnymi reżyserami teatralnymi. Już w szkole teatralnej otarł się o postać Jerzego Grotowskiego, który sam jeszcze studiując, intensywnie wymieniał z przyszłym aktorem liczne uwagi dotyczące pracy. W teatrach krakowskich Walczewski miał przyjemność współpracować z takimi tuzami polskiej sceny jak: Konrad Swinarski, Zygmunt Hübner, Józef Szajna czy Jerzy Jarocki. Z kolei w Warszawie Walczewski miał możliwość pracy z Jerzym Grzegorzewskim czy Maciejem Prusem.

Do historii polskiego teatru przejdzie zrealizowany przez Jerzego Jarockiego 1977 roku w Teatrze Dramatycznym w Warszawie spektakl "Król Lear". Warszawska publiczność mogła wówczas oglądać doskonały kwartet aktorski w osobach: Gustawa Holoubka (król Lear), Zbigniewa Zapasiewicza (hrabia Kentu), Piotra Fronczewskiego (błazen) oraz właśnie Marka Walczewskiego (Edgar). Jedną z najważniejszych ról w ostatnich latach życia aktora był arcybiskup w "Wymazywaniu" Krystiana Lupy (2001).

Mistrz drugiego planu

Walczewski stworzył wiele znakomitych ról w filmie. Jego specjalnością są charakterystyczne, głęboko zapadające w pamięć mocne role drugoplanowe. Do najważniejszych z nich należą: Tadeusz w "Pasażerce" 1963 Andrzeja Munka, Rosenkranz w "Trzeciej części nocy" (1971) Andrzeja Żuławskiego, gospodarz w "Weselu" (1972) oraz Bum-Bum w "Ziemi obiecanej" (1974) Andrzeja Wajdy, a także Płaza-Spławski w "Dziejach grzechu" (1975) Waleriana Borowczyka, Eligiusz Niewiadomski w "Śmierci prezydenta" (1977) Jerzego Kawalerowicza czy Pernat w "Golemie" (1979) Piotra Szulkina.

Aktor wszechstronny

Główną cechą wybitnego aktorstwa Marka Walczewskiego jest jego wszechstronność. Potrafił wykreować zarówno wybitne postacie komediowe, jak i demoniczne postacie szaleńców. Ale wachlarz jego możliwości jest o wiele szerszy.

- Do kunsztu aktorstwa powinno się dodać elementy fałszu, kuglarstwa, metafizyki i telepatii. Ja bym chciał grać tak, żeby użyć jak największej ilości spośród tych mikstur. Żeby działo się jak najwięcej - mówił Marek Walczewski w audycji Lidii Nowickiej w Polskim Radiu.

Aktor zintegrowany

Walczewski potrafił w swoją grę zaangażować wszystkie dostępne mu środki wyrazu. Łączył ogromną biegłość w posługiwaniu się głosem z niezwykłą precyzją ciała, które zawsze angażował w pełni w grane przez siebie postaci. Ponadto ogromnym atutem Walczewskiego była jego niezwykle plastyczna, ale i po prostu piękna, inteligencka twarz. Ten element miał okazję szczególnie wybrzmieć w kreowanych przez aktora wybitnych rolach filmowych.