Historia

Stefan Themerson: "jestem czasownikiem"

Ostatnia aktualizacja: 25.01.2024 05:38
114 lat temu urodził się Stefan Themerson, polski artysta awangardowy. Zajmował się różnymi dyscyplinami artystycznymi, zawsze jednak łamał stereotypy i konwencje.
Rzeczy osobiste Stefana Themersona przechowywane w Bibliotece Narodowej. 2015 rok.
Rzeczy osobiste Stefana Themersona przechowywane w Bibliotece Narodowej. 2015 rok.Foto: PAP/Marcin Obara

Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1910 roku w Płocku jako syn lekarza i społecznika, Mieczysława Themersona. Studiował fizykę i architekturę w Warszawie, ale studiów nie ukończył. W 1932 roku wziął ślub z Franciszką Weinles, absolwentką malarstwa i muzyki, z którą przez resztę życia tworzył zgrany duet artystyczny.

Przed wojną para wyjechała do Francji a na początku lat 40. do Anglii i na stałe zamieszkała w Londynie. Tam Themersonowie wspólnie zajmowali się pracą artystyczną: tworzyli filmy, książki, poezje, ilustracje, fotografie, spektakle, czy scenografie. Od 1948 roku prowadzili też wydawnictwo Gaberbocchus Press, które zajmowało się publikacją świetnie zaprojektowanych, pięknych książek, zwanych bestlookerami - analogicznie do bestsellerów.

Filmowa para

Zabawy z fotografią Stefan Themerson rozpoczął już jako siedemnastolatek, w 1927 roku. Rozwijał je następnie z żoną w formie filmów awangardowych, tworzonych przy pomocy nowatorskich technik. Przed wojną Themersonowie nakręcili w Polsce pięć filmów krótkometrażowych, z których do dziś zachował się tylko jeden: "Przygoda człowieka poczciwego" opowiadający o mężczyźnie, który chodził tyłem, czym wywoływał liczne protesty. Muzykę do filmu skomponował Stefan Kisielewski. Motyw z tego krótkiego obrazu stał się inspiracją dla Romana Polańskiego, który w zrealizowanej w latach 50. etiudzie studenckiej "Dwaj ludzie z szafą" wykorzystał pomysł niesienia przez miasto szafy z lustrem.

Pozostałe cztery produkcje Themersonów były eksperymentalnymi animacjami, które okazały się przełomowe dla polskiego filmu awangardowego. Z kolei w Anglii małżeństwo zrealizowało dwa filmy na zlecenie polskiego rządu emigracyjnego. Były to: "Calling Mr Smith" - antynazistowska opowieść o niszczeniu polskiej kultury przez najeźdźców niemieckich, oraz "Oko i ucho" - niezwykła, impresjonistyczna próbę zobrazowania muzyki Karola Szymanowskiego.

Awangardowe bajki

Stefan Themerson jest autorem 12 popularnych książek dla dzieci (na przykład popularne swego czasu "Przygody Pędrka Wyrzutka") i dziewięć książek filozoficznych. Pisał także utwory prozatorskie i skomponował operę. To jednak nie koniec artystycznych dziedzin, którym się poświęcał.

- Stefan Themerson wielu osobom jest znany jako świetny pisarz dla dzieci, jako jeden z pierwszych twórców nowoczesnej sztuki filmowej, jako filozof i eseista, natomiast jest zupełnie nieznany jako poeta – mówił Michał Sprusiński w audycji Elżbiety Hartwig w Polskim Radiu.

Posłuchaj
16:46 Themerson.mp3 "Portret pisarza - Stefan Themerson". Audycja Elżbiety Hartwig. (PR, 22.12.1991)

 

Stefan Themerson wydał także cztery tomy poetyckie. - Chciałem słowa wydezynfekować, wyszorować do samej kości ich słownikowej definicji. Tak wymyśliłem poezję semantyczną i poezja semantyczna stała się tematem powieści "Bayamus" – mówił Stefan Themerson w audycji Polskiego Radia.

Poza powieścią "Bayamus" najważniejsze książki Themersona to: "Wykład profesora Mma" (1951), "Kardynał Polatuo" (1961), "Tom Harris" (1967), "Generał Piesc i inne opowiadania" (1961), "Euklides był osłem" (1986) czy "Wyspa Hobsona" (1988).

Społeczność termitów

Są to pozycje pełne ironii i filozoficznych paradoksów. Na przykład w książce "Wykład profesora Mma" Themerson opowiada o społeczności Termitów. Wybitny pisarz i logik Bertrand Russell pisał o książce następująco:

- Polecam tę książkę ponieważ jest jędrna, pełna wyrazu, polotu i zjadliwego humoru. Nie mogę obiecać czytelnikowi, że będzie zrywał boki ze śmiechu ale mogę mu przyrzec cierpką przyjemność płynącą z analizy nonsensu. "Wykład profesora Mma" należy do szacownego gatunku, którego najsłynniejszym reprezentantem są "Podróże Guliwera" – opinia Russell’a została zacytowana w audycji Polskiego Radia.

"Jestem czasownikiem"

Przedwcześnie zmarły poeta i krytyk literacki Michał Sprusiński w ten sposób próbował scharakteryzować wymykającą się definicjom twórczość Themersona:

- Themerson jest filozofem, logikiem, którego wyróżnia zupełnie niezwykła precyzja myślenia, ale który przy tym nie zatracił kilku podstawowych rzeczy. I jako logik, którego cenił bardzo Bertrand Russell i jako filozof i jako nowelista, pamiętał o tym aby słowo było bardzo precyzyjne, aby unikać jakichkolwiek szumów, żeby to wszystko była perfekcyjna ale pełna jednak szaleństwa wyobraźniowego budowla – mówił Sprusiński w archiwalnym nagraniu użytym w audycji Polskiego Radia.

Sam artysta poproszony o wypowiedź na swój temat określił się następująco:

- Jestem bardziej czasownikiem niż rzeczownikiem. Przez miliardy lat mnie nie było, potem zacząłem się dziać, teraz się dzieję i wkrótce przestanę się dziać. To są cechy czasownika, a nie rzeczownika – mówił Stefan Themerson w audycji Polskiego Radia.

az

Czytaj także

Stefan Themerson. Pisarz, filmowiec, awangardzista

Ostatnia aktualizacja: 29.09.2017 14:00
"Nie wiem, jak siebie nazwać. Gramatycznie nie jestem rzeczownikiem, jestem czasownikiem. Przez miliardy lat nie byłem, potem zacząłem się dziać, teraz się dzieję i wkrótce przestanę się dziać" – pisał o sobie Stefan Themerson.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Linie życia" w CSW Łaźnia

Ostatnia aktualizacja: 12.07.2019 02:00
W gdańskim Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia na Dolnym Mieście 12 lipca zostanie otwarta wystawa prac Franciszki Themerson pod tytułem "Linie życia". 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Władysław Starewicz. (Re)animator martwych owadów

Ostatnia aktualizacja: 08.08.2023 05:45
8 sierpnia 1882 roku urodził się Władysław Starewicz, jeden z pionierów światowej animacji. Jest uważany za największego twórcę lalkowego w historii kina. Bez wątpienia jest też ojcem duchowym polskiego filmu animowanego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Marek Serafiński. Animator zdjęć

Ostatnia aktualizacja: 12.07.2022 05:30
12 lipca 1954 roku urodził się w Warszawie twórca oryginalnych filmów animowanych Marek Serafiński. Kontynuując osiągnięcia Polskiej Szkoły Animacji przy pomocy łączenia technik tradycyjnych z nowoczesnymi, przez lata był wnikliwym komentatorem przemian polskiej rzeczywistości przede wszystkim społecznej i politycznej.
rozwiń zwiń