Przedwojenna komedia sentymentalna

Akcja filmu osnuta jest wokół perypetii Szczepka i Tońka (zwanych też pieszczotliwie Szczepciem i Tońciem), granych przez Kazimierza Wajdę i Henryka Vogelfängera. Głowni bohaterowie są ulicznymi grajkami, lekkoduchami o gołębich sercach. Po śmierci swojego sąsiada postanawiają zaopiekować się jego siedemnastoletnią wnuczką Krysią (Stanisława Stępniówna). Sytuacja szybko się jednak komplikuje, ponieważ losem Krysi interesuje się jej babcia – zimna i apodyktyczna baronowa von Dorn (Stanisława Wysocka). Młoda kobieta nie chce jednak mieszkać z krewną i dlatego ucieka wraz ze Szczepkiem i Tońkiem do Warszawy, gdzie ukrywa się w internacie. Tam – przez swoją koleżankę – poznaje Tadeusza, w którym się zakochuje. Ostatecznie film kończy się szczęśliwie – para bierze ślub, a Krysia godzi się z babcią.

To właśnie z "Włoczęgów" pochodzi piosenka "Lwów jest jeden na świecie", bardziej znana pod nazwą "Tylko we Lwowie". Jest to zdecydowanie najbardziej popularny utwór wykonywany przez Szczepka i Tońka. Autorem słów do niego był Emanuel Szlechter, natomiast melodię skomponował Henryk Wars. Co ciekawe swoją wersję piosenki nagrał również Mieczysław Fogg.

Tajojkowie

W 1933 roku Kazimierz Wajda i Henryk Vogelfänger zaczęli występować w słuchowisku "Wesoła Lwowska Fala" emitowanym na antenie Polskiego Radia Lwów. W skeczach aktorzy grali Szczepka i Tońka - przedstawicieli subkultury lwowskich batiarów, czyli inaczej włóczęgów, awanturników, kawalarzy, których pełno było wówczas na ulicach miasta.

Postacie stworzone przez Wajdę i Vogelfängera były znane ze swojej prostolinijności i dobroci, a także z posługiwania się gwarą lwowską. To zresztą właśnie dzięki nim w latach 30. XX wieku ten specyficzny żargon był rozpoznawalny w niemal całej Polsce. Szczepko i Tońko nigdy nie mieli pieniędzy, często zmieniali miejsce zamieszkania, a także pracowali w różnych zawodach. Mieli także niesamowitą zdolność do przyciągania różnego rodzaju kłopotów – zawsze jednak (często dzięki szczęśliwemu przypadkowi) udawało im się pokonać wszelkie trudności. Co ciekawe często byli nazywani "tajojkami", bo wciąż używali zwrotu "ta joj", oraz "trubaciarzami Lwowa" (od słowa "trubadurzy").

"Wesoła Lwowska Fala" szybko zdobyła niesamowitą popularność, a aktorzy stali się prawdziwymi celebrytami czasów międzywojennych. Dlatego też wystąpili w trzech filmach – "Będzie lepiej" z 1936 roku, "Sercu batiara" z 1939 roku (niestety, ale negatyw zaginął podczas II wojny światowej) i we "Włóczęgach".

Wizjoner o bujnej wyobraźni

Autorem filmu był Michał Waszyński – jeden z najpopularniejszych przedwojennych reżyserów, który zwany był "tytanem pracy filmowej".

Urodził się jako Mosze Waks 29 września 1904 roku we wsi Kowle na Wołyniu. Pochodził z rodziny ortodoksyjnych Żydów. Jego ojciec był kowalem, a matka handlarką drobiu. - O dorastaniu Michała Waszyńskiego ciężko powiedzieć coś pewnego. Reżyser był osobą, która gdy już zdobyła jakąś sławę, to zaczynała wymyślać swój życiorys i kreować własny wizerunek – mówił Michał Pieńkowski, historyk przedwojennego kina, w audycji Małgorzaty Raduchy "Kultura przy kawie".

Posłuchaj

Waszyński był reżyserem filmów fabularnych. Jego dzieła były uwielbiane przez widzów i przyniosły mu ogromną sławę. Co ciekawe Polak jeden obraz potrafił nakręcić w dwa, trzy tygodnie! Z tego też powodu do rozpoczęcia II wojny światowej jego dorobek obejmował blisko pięćdziesiąt filmów. Czyni go to rekordzistą przedwojennej Polski. Do jego najważniejszych produkcji należą: "Antek policmajster" (1935), "ABC miłości" (1935), "Znachor" (1937) czy "Dybuk" (1937).

Na początku lat 40. XX wieku Waszyński związał się z Armią Andersa, która od 1941 roku była formowana na terenie ZSRR. Zajmował się wówczas dokumentacją filmową życia żołnierzy i trasy przemarszu armii.

Po II wojnie światowej Waszyński współpracował z legendarnym reżyserem Orsonem Wellesem. Dodajmy, że to właśnie Polak odkrył talent aktorski takich gwiazd, jak Audrey Hepburn i Sofia Loren. 

Michał Waszyński zmarł 20 lutego 1965 roku w Madrycie na atak serca.

jb

W teatrze urodzona

Ida Kamińska przyszła na świat 4 września 1899 roku w Hotelu Teatralnym w Odessie. Jej rodzice – Abraham i Ester Rachel Kamińscy – pracowali w tym mieście jako aktorzy. Od dziecka była więc mocno związana z teatrem. Jej siostra Regina również została aktorką, a brat Józef kompozytorem.

Kamińska z rodziną jeździła na występy odbywające się w różnych częściach carskiej Rosji. Często pomagała przy przedstawieniach – była suflerką, ustawiała oświetlenie, kontrolowała kurtynę.
Na deskach teatralnych zadebiutowała, mając zaledwie sześć lat. Zagrała Siomke w sztuce "Di Muter" (tłumaczenie z jidysz "Matka") Dawida Pińskiego. Pierwszą poważną rolę otrzymała dziesięć lat później – wystąpiła w spektaklu "Akejdes Icchok" (jid. "Ofiarowanie Izaaka") Abrahama Goldfadena. W międzyczasie w 1912 roku wraz z matką pojawiła się w niemym filmie Andrzeja Marka "Mirele Efros".

W kolejnych latach aktorka próbowała zdobyć sławę w wiedeńskich teatrach – bezskutecznie. Po powrocie do kraju występowała w warszawskim Teatrze Kamińskiego mieszczącym się przy ulicy Oboźnej. Tam poznała Zygmunta Turkowa, który później został jej pierwszym mężem. Para doczekała się jednego dziecka – urodzonej w 1919 roku córki Ruth.

W drugiej połowie lat 20. Turkowowie założyli "Warszewer Jidiszer Kunst Teater" (jid. "Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny" – w skrócie WIKT). Do jego zespołu należeli wówczas między innymi: Jonas Turkow, Ajzyk Samberg, Klara Segałowicz i Diana Blumenfeld. W tamtym okresie Kamińska zajmowała się nie tylko aktorstwem, lecz także reżyserią i tłumaczeniem sztuk. Dzięki jej pracy wystawiono takie dzieła jak "Nora" Henryka Ibsena, "Zmartwychwstanie" Lwa Tołstoja, "Ojczyzna" Hermanna Sudermana i "Ludzie" Szolema Alejchema. Trupa występowała nie tylko na scenach różnych teatrów w Polsce, lecz także za granicą – w latach 30. odbyła tournée po Francji i Belgii.

W 1924 roku Kamińska zagrała w pierwszym żydowskim filmie zrealizowanym w Rzeczpospolitej po I wojnie światowej – w "Tkijes Kaf" (jid. "Ślubowaniu") Pereca Hirschbeina w reżyserii Zygmunta Turkowa.

Matka Teatru Żydowskiego 

Pod koniec lat 30. Kamińska rozstała się z mężem. Po rozwodzie aktorka na stale osiadła w Warszawie i związała się z Teatrem Nowości. W 1938 roku ponownie wystąpiła w filmie – tym razem zagrała jedną z głównych ról w produkcji Aleksandra Martena "On a Hejm" (jid. "Bezdomni"). Prawdopodobnie w tym okresie po raz drugi wzięła ślub – jej kolejnym wybrankiem został Marian Melman.

Po kapitulacji Warszawy we wrześniu 1939 roku Kamińska wraz z córką, zięciem i mężem przedostała się do Lwowa, gdzie od 1940 roku kierowała swoim własnym zespołem teatralnym. Gdy Rzesza Niemiecka zaatakowała Związek Radziecki w 1941 roku, aktorka wyjechała z rodziną do Kirgistanu. Mimo trudnych warunków nie przestała pracować – organizowała występy teatralne w miejscowej filharmonii, a nawet podróżowała po okolicznych republikach. W latach 40. urodziła swoje drugie dziecko – syna Wiktora. W 1944 roku Kamińska przeprowadziła się do Moskwy, gdzie spędziła kolejne dwa lata, pracując w radiu.

Do Polski powróciła wraz z rodziną w 1946 roku. Dwa lata później została pierwszym dyrektorem Teatru Żydowskiego w Łodzi. Od końca lat 40. próbowała przenieść siedzibę teatru do Warszawy. Jej starania zakończyły się sukcesem i od 1955 roku mieścił się on w nieistniejącym już dziś budynku przy ulicy Królewskiej 13 w Warszawie.

Na scenie wystawiano klasyków literatury żydowskiej i polskiej, ale również autorskie przedstawienia Kamińskiej. 14 listopada 1966 roku odbyła się premiera jej sztuki "Zasypać bunkry!". Dramat przedstawia powojenne losy grupy Żydów, którzy podczas niemieckiej okupacji przez trzy lata ukrywali się w bunkrze. Po zakończeniu wojny muszą się zmierzyć z nowymi realiami świata i traumami z czasów nazistowskiego terroru.

- Wydawało mi się, że trzeba temat ten poruszyć. Spotkałam się z zarzutami, że w tej sztuce są jakieś wymysły. To, co właśnie wydaje się wymysłem, to są fakty. Mnie się zdaje, a mówię to szczerze i uczciwie, że sposób, w jaki przedstawiłam ten problem, powinien trafić do publiczności. I mam nadzieję, że trafił – mówiła Ida Kamińska na antenie Polskiego Radia.

Sztuki były wystawiane w jidysz – widzowie nieznający tego języka mogli słuchać polskiego tłumaczenia przez słuchawki. Zespół wyjeżdżał na gościnne spektakle za granicę – był między innymi we Francji, Anglii, Belgii, Stanach Zjednoczonych, Australii, Argentynie i Urugwaju.

Pierwsza Polka (prawie) z Oscarem 

Kamińska prócz grania na swojej scenie, występowała również w spektaklach Teatru Telewizji – w "Czarnej sukni" (1961) Stanisława Wygodzkiego w reżyserii Janusza Majewskiego i "Pożegnaniu z Marią" (1966) Tadeusza Borowskiego w reż. Jerzego Antczaka. Pojawiała się także w filmach: w "Czarnej sukni" (1967) Janusza Majewskiego i w "Moim aniele stróżu" (1970) Jána Kadára. Jej największym sukcesem była jednak rola w "Sklepie przy głównej ulicy" (1966) Jána Kadára i Elmara Klosa.

Akcja filmu dzieje się w roku 1942 w miasteczku znajdującym się na terenie tak zwanego państwa słowackiego. Tamtejsze władze skrupulatnie pozbawiają miejscowych Żydów majątków, które następnie przekazują "Aryjczykom". Stolarz Antoni Brtko (Józef Kroner) w ten sposób przejmuje niewielki sklep, który wcześniej należał do niesłyszącej staruszki (Ida Kamińska). Mężczyzna zaprzyjaźnia się ze starszą panią i zaczyna jej pomagać.

Produkcja otrzymała w 1967 roku Nagrodę Akademii Filmowej za "Najlepszy film nieanglojęzyczny". Kamińska za swoją kreację została nominowana do Oscara w kategorii "Najlepsza aktorka pierwszoplanowa".

- Mam ogromną satysfakcję, że w dwadzieścia lat po wojnie zagrałam w pierwszym filmie i właśnie on osiągnął tak wielkie uznanie. W Ameryce doprawdy nie było ani jednego człowieka teatru i filmu, który by o "Sklepie przy głównej ulicy" nie wiedział. W Nowym Jorku kupują bilety z pięciodniowym, tygodniowym wyprzedzeniem. I tak we wszystkich innych miastach, gdzie ten obraz wyświetlają – mówiła Ida Kamińska na antenie Polskiego Radia w 1966 roku.

W roku 1968 roku polskie władze komunistyczne rozpoczęły antysemicką nagonkę, zmuszając tym samym do wyjazdu tysiące ludzi – w tym Idę Kamińską. Aktorka przedostała się do Wiednia, a stamtąd udała się do Izraela. Pod koniec 1968 roku wraz z rodziną zdecydowała się przenieść do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiadła w Nowym Jorku. Za granicą próbowała stworzyć scenę żydowską – powołała nawet do życia stowarzyszenie "Friends of Ida Kaminska Theater Foundation", które zbierało środki na ten cel. Plany Kamińskiej nigdy nie zostały zrealizowane.

W 1973 roku aktorka wydała autobiografię – "My life, my theatre". W Polsce książka ukazała się dopiero w 1995 roku. Ojczyznę odwiedziła jeszcze tylko raz – w 1973 roku brała udział w obchodach 50-lecia śmierci swojej matki.

Od 2005 roku Teatr Żydowski w Warszawie ma dwóch patronów: Ester Rachel Kamińską i jej córkę Idę Kamińską.

jb

Bibliografia:

1. Aleksandra Król, Ida Kamińska, https://sztetl.org.pl/pl/biographies/5894-kaminska-ida.

2. Ida Kamińska, http://www.encyklopediateatru.pl/autorzy/3292/ida-kaminska#. 

3. 40 lat temu zmarła Ida Kamińska, pierwsza dyrektorka Teatru Żydowskiego w Warszawie, https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/40-lat-temu-zmarla-ida-kaminska-pierwsza-dyrektorka-teatru-zydowskiego-w-warszawie.