"Dewajtis". Podróż w świat Kresów, na magiczną Żmudź

Przestrzenią, w której toczy się akcja "Dewajtis" – nowego serialu Telewizji Polskiej opartego na powieści Marii Rodziewiczówny pod tym samym tytułem – jest Żmudź. "U nikogo z powieściopisarzy nie znajduję tylu realiów dotyczących wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej w 2. poł. XIX wieku”, pisał o autorce "Dewajtis" Czesław Miłosz.  

"Dewajtis" w reż. Filipa Zylbera, kadr z filmu

Foto: Damian Hornet/mat. prom.

Wiosna była w całym rozkwicie. Kwitły bzy, sady, smukłe narcyzy. Powietrze dyszało ciepłem i wonnem tchnieniem przyrody.
 

Pod wieczór długiego majowego dnia powóz toczył się szybko traktem rosieńskim, wioząc do ojcowizny zamorską dziedziczkę.
 

Spasione konie pianą były okryte: śpieszyły do domu przed zmrokiem. Panna Irena rozglądała się ciekawie po okolicy, która wypiastowała jej dziadów i pradziadów; obok niej rozglądał się też Marwitz:

– Natura dała, co mogła – mówił – ludzie nie dodali nic nad konieczną potrzebę.

(Maria Rodziewiczówna, "Dewajtis") 

450. rocznica zawarcia Unii Lubelskiej - zobacz serwis specjalny

Gdzie leży Żmudź?

Scenerią wydarzeń przedstawionych w "Dewajtis" są – w ujęciu ogólnym – północno-wschodnie kresy dawnej Rzeczpospolitej, historyczna kraina litewska zwana Żmudzią. Od pierwszej połowy XV wieku ziemie te, początkowo jako Księstwo Żmudzkie, włączone zostały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Następnie, na mocy postanowień unii lubelskiej (1569), Żmudź stała się częścią Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wspólne państwo Polaków i Litwinów trwało przez ponad dwa wieki, aż do czasu, kiedy zniknęło z mapy Europy po rozbiorach w 1795 roku.

– Żmudź ciągnie się od morza Bałtyckiego, graniczy z Łotwą, z rzeką Niemen i Auksztotą, kolejnym litewskim regionem – przypominała w Polskim Radiu w 2012 roku Rasa Rimickaite, litewska attaché ds. kultury, opowiadając o współczesnym obliczu tego fascynującego regionu.

Niemen, pocztówka z początku XX w. Fot. Polona

Gdzie dokładnie rozgrywa się akcja "Dewajtis"?

W mikroskali – życie bohaterów "Dewajtis" toczy się w dworku szlacheckim i w zaścianku (tak w dawnej Polsce określano wieś zamieszkałą przez drobną szlachtę, zajmującą się uprawą roli), a te położone są w "widłach Dubissy i Ejni". Pierwsza z tych rzek to prawy dopływ Niemna (wypływa z jeziora Rajsgie), druga to niewielki dopływ Dubissy.

W powieści wymienione są również takie miejsca, jak Ugiany (tu znajduje się kościół, do którego uczęszczają bohaterowie), Grynia (siedziba poczty), Jurgiszki (jest tu prom na Dubissie, a w tutejszym folwarku żyje tu stara pani Janiszewska), wreszcie: Kowno, będące siedzibą władz guberni.

Guberni, gdyż ziemie te po rozbiorach stały się częścią Cesarstwa Rosyjskiego.

Fragm. mapy Żmudzi z pocz. XX w. (w centralnym punkcie, na lewym brzegu rzeki Dubissy, leżą m.in. Ugiany). Fot. Polona

Dlaczego pisarka wybrała takie miejsce akcji?

"U nikogo z powieściopisarzy nie znajduję tylu realiów dotyczących wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej w drugiej połowie dziewiętnastego wieku czy w początku wieku dwudziestego", pisał o Rodziewiczównie Czesław Miłosz (sam urodzony w Szetejniach, również w okręgu kowieńskim).

Noblista zwracał przy tym uwagę na to, że pisarka – pochodząca z ziemi grodzieńskiej (teren dzisiejszej Białorusi) – wybrała na miejsce Dewajtis jednak Żmudź. Po pierwsze, notował Miłosz, Żmudź dzięki choćby Sienkiewiczowskiemu "Potopowi" (zaledwie kilka lat młodszemu od "Dewajtis") weszła do polskiej literatury jako miejsce symboliczne, "archetyp gniazda, miejsca, do którego się tęskni i wraca". A przy tym "matecznik starego rycerskiego obyczaju".

Ważne mogło być również, dodawał poeta, że to ze Żmudzią właśnie wiązały się żywe tradycje powstania styczniowego, zatem i współdziałania "dworu i zaścianka" (był to przecież i jeden z istotnych wątków w "Nad Niemnem" Orzeszkowej). "Dewajtis jest powieścią o ładzie patriarchalnym i o współpracy między dworem i wiejską zagrodą", podkreślał Miłosz, "a o to rzeczywiście było łatwiej na Żmudzi niż gdziekolwiek indziej".

Do tych interpretacji tłumaczących wybór przez Rodziewiczównę Żmudzi jako miejsca akcji "Dewajtis" można dodać jeszcze jedno: kraina ta mogła być dla mieszkańców dalekich metropolii, Warszawy i nie tylko, źródłem swoistej egzotyki. Podsycanej zresztą umiejętnie przez pisarkę, która kreowała Żmudź na krainę baśniową, mityczną i pełną prastarych tajemnic. "Słońce zachodziło za gaj dębowy, wtulony w widły Dubissy i Ejni, w starym cichym kraju świętych dębów, węży i bursztynu" – brzmi pierwsze zdanie tej powieści.

***

 

"Dewajtis"

Reżyseria - Filip Zylber, scenariusz - Ariadna Lewańska, Monika Franczak, Paweł Jurek. Opieka artystyczna - Ilony Łepkowskiej. Zdjęcia - Piotr Śliskowski, scenografia - Jacek Mocny, kostiumy - Elżbieta Radke, muzyka - Antoni Wojnar. Producent - Telewizja Polska; producent wykonawczy – Endemol Shine Polska. 

Emisja pierwszego odcinka: niedziela (17.09), godz.20.20, TVP1. 

W magiczny klimat XIX-wiecznej Żmudzi wprowadzą zdjęcia zrealizowane na terenach przepięknego Suwalskiego Parku Krajobrazowego, Muzeum Wsi Radomskiej, Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie, Pałacu Glinków w Szczawinie oraz Parku Etnograficznego w Tokarni.

jp/mat. prom.

Źródła: Stefan Pastuszewski, "Żmudzkie teatrum wierności i miłości", w: akant.org; Czesław Miłosz, "Szukanie ojczyzny", Kraków 1992.