W sprawie mnóstwo jest znaków zapytania. Sam Czolgosz, dziewiętnastoletni robotnik, milczał podczas procesu. Przed śmiercią powiedział: "Zabiłem prezydenta, ponieważ był wrogiem prawych ludzi – prawych robotników. Nie żałuję swojego czynu".

Na przełomie XIX i XX wieku Ameryka przeżywała gwałtowną industrializację. Pogłębiała się przepaść między robotnikami, a finansistami. Ci ostatni stali się potężnymi lobbystami, wpływającymi na politykę Białego Domu.

- Dla Czolgosza McKinley, prezydent, był sprawcą ciężkiej doli jego własnej i jego bliskich - słyszymy w audycji "Jak to było naprawdę?-Czolgosz i McKinley" Władysława Pawlaka.

Co mogło pchnąć młodego człowieka do popełnienia zbrodni?

Przełom XIX i XX wieku to czas wzmożonych ataków anarchistów na głowy państw. Z ręki zamachowca zginęła Sissi, czyli Elżbieta Bawarska, cesarzowa Austrii i królowa Węgier, cudem uniknął śmierci przyszły król Zjednoczonego Królestwa. Najprawdopodobniej największy wpływ na Czolgosza miał jednak udany zamach na włoskiego króla Umberto I, dokonany przez Gaetana Bresciego rok przed  zastrzeleniem McKinley’a.

Czolgosz został stracony 29 października 1901 na krześle elektrycznym. McKinley został trzecim z czterech prezydentów USA, którzy zginęli od ręki zamachowca.

bm

223 lat temu, 14 grudnia 1799 roku zmarł Jerzy Waszyngton, pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych.

Kolegium Elektorskie wybrało Waszyngtona jednogłośnie na pierwszego prezydenta USA 7 stycznia 1789. Pierwszy prezydent otoczony był już wówczas nimbem sławy bohatera i męża stanu.

Na to miano zasłużył sobie pełniąc rolę Naczelnego Dowódcy Armii Kontynentalnej w trakcie wojny o niepodległość. Co ciekawe, Waszyngton nie chciał początkowo wojny z Anglikami i odseparowania się trzynastu kolonii od Londynu. Zmianę decyzji wywołały u niego dopiero coraz surowsze ustawy celne, które Brytyjczycy narzucali Ameryce.

Posłuchaj o młodości Jerzego Waszyngtona w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Mieć 19 lat".

Waszyngton został wybrany na stanowisko Naczelnego Dowódcy przez II Kongres Kontynentalny. Był postrzegany jako kandydat kompromisowy.

Tuż po zwycięstwie nad Anglikami rozgorzała dyskusja dotycząca tego, jaką formę mają przyjąć Stany Zjednoczone. Waszyngton popierał koncepcję federacji i silną władzę głowy państwa.

Po wyborze na urząd prezydenta, Waszyngton powołał gabinet złożony z przedstawicieli obu stronnictw kształtujących się wówczas na scenie politycznej: federalistów i antyfederalistów.

Został ponownie wybrany na urząd w 1792 roku. Druga kadencja nie należała do udanych. Niegdysiejszy Naczelny Dowódca musiał poradzić sobie z ochłodzeniem stosunków Ameryki z dawnym sojusznikiem - Francją. Popularności nie przysporzyła mu też kompromisowa polityka wobec Wielkiej Brytanii.

Waszyngton znalazł się w ogniu krytyki i rozgoryczony postanowił zrezygnować z ubiegania się o wybór na trzecią kadencję. Powrócił do rodzinnej Wirginii. Zmarł 17 grudnia 1799.

bm

Wizyta George'a Busha w Polsce w czasie przełomu w krajach bloku komunistycznego rozpoczęła się 9 lipca 1989 roku.

Koniec wrogości wobec Jaruzelskiego

Atmosfera tamtych dni i plany prezydenta na wizytę w Polsce dobrze ilustrują jego słowa wypowiedziane do Wojciecha Jaruzelskiego, ówczesnego przewodniczącego Rady Państwa, w pierwszym przemówieniu po wylądowaniu na lotnisku Okęcie w Warszawie: 

- Polska tworzy teraz swoją własną historię, a Ameryka i cały świat uważnie to obserwują. Rząd polski i pan, panie przewodniczący, wykazaliście odwagę i mądrość wybierając tę ścieżkę, drogę porozumień Okrągłego Stołu. Dla świata jest natchnieniem to, co się dzieje tutaj. Z nadzieją przystępujemy do rozmów z przedstawicielami rządu i demokratyczną opozycją - podkreślał prezydent.

W 1989 roku polityka administracji prezydenta George’a Busha wobec reżimu komunistycznego uległa gwałtownej zmianie. Amerykanie skończyli z sankcjami i przestali traktować Jaruzelskiego jako wroga. Bush poparł jego kandydaturę na urząd prezydenta, uważając go za gwaranta kontynuacji kursu transformacji ustrojowej. Ponadto rząd Stanów Zjednoczonych uważał za niezbędne utrzymanie pozycji Michaiła Gorbaczowa w Związku Radzieckim, czemu miała pomóc m.in. prezydentura Jaruzelskiego w Polsce.

– Trzeba pamiętać, że w wybór generała Jaruzelskiego na prezydenta zaangażowały się bardzo poważne siły. Między innymi  ambasador Stanów Zjednoczonych w Polsce zapraszał niektórych parlamentarzystów "Solidarności" na kolację i tłumaczył im, jak można poprzeć Jaruzelskiego, nie głosując na niego – mówił prof. Antoni Dudek w audycji Pawła Lisickiego z cyklu "Salon polityczny Trójki".

Nadzieja na zmiany

W trakcie swojej wizyty prezydent Bush przedstawił swoje poglądy na temat konieczności zmian w krajach demokracji ludowej. Jednym z najważniejszych postulatów była konieczność opuszczenia Polski przez wojska Związku Radzieckiego.

W ciągu trzech dni w Polsce prezydent Bush spotkał się zarówno z przedstawicielami opozycji demokratycznej, jak i ze stroną rządową. W przemówieniu pod pomnikiem ofiar Grudnia'70 w Gdańsku zachęcał Polaków do dalszego podążania za marzeniami o lepszym życiu i namawiał ich do wytrwałości. Zapewnił zgromadzonych, że nie dziś i nie jutro, ale na pewno jeszcze za swego życia ujrzą nową Polskę. George H.W. Bush nie poprzestał jedynie na słowach. Obiecał przyznanie Polsce pomocy w postaci 175 mln dolarów dodatkowego wsparcia finansowego.

Wizyta urzędującego prezydenta Stanów Zjednoczonych podtrzymała nadzieję na sukces polityki transformacji ustrojowej w Polsce. Ówczesny rzecznik prasowy "Solidarności", Janusz Onyszkiewicz, podsumował ją w oświadczeniu, w którym stwierdził: "Prezydent raz jeszcze pokazał, że nie tylko jest przyjacielem Polski i polskiego narodu, ale że gruntownie rozumie nasze problemy i nasze dążenia, że on i cały naród amerykański dzielą z nami te same umiłowania wolności i demokracji".

sa

Ukończył studia na Uniwersytecie Harvarda, a w czasie wojny służył w marynarce, dowodząc kutrami torpedowymi na Pacyfiku. Karierę polityczną rozpoczął w Kongresie; W latach 1947-1953 zasiadał w Izbie Reprezentantów, a od 1953 roku w Senacie. W 1960 roku został kandydatem Partii Demokratycznej na prezydenta.

Wygrana z Nixonem

Jego republikańskim rywalem był ówczesny wiceprezydent Richard Nixon, polityk uchodzący za bardziej kompetentnego, zwłaszcza na arenie międzynarodowej. Kennedy minimalnie wygrał jednak wybory, głównie dzięki słynnej debacie telewizyjnej, w której w oczach widzów odniósł zwycięstwo nie tyle argumentami, co siłą swej męskiej urody i seksapilu, nad nieogolonym i pocącym się przed kamerami Nixonem.

Kennedy vs. Nixon – pierwsza debata telewizyjna"

Pierwsze miesiące rządów JFK to katastrofalna inwazja w Zatoce Świń na Kubie, mająca obalić komunistyczny reżim Fidela Castro. Wskutek błędów wywiadu, który mylnie oszacował wielkość sił rządowych na wyspie i niewystarczającego wsparcia przez lotnictwo amerykańskie wyszkolonych przez CIA imigrantów kubańskich, ich desant poniósł klęskę w kwietniu 1961 roku.

Prezydentura w cieniu zimnej wojny

W czerwcu tego roku Kennedy spotkał się w Wiedniu z przywódcą ZSRR Nikitą Chruszczowem. Szczyt komentowano jako sukces sowieckiego lidera, który w rozmowie zepchnął prezydenta USA do defensywy i nabrał przekonania, że ma do czynienia z politykiem słabym. W dwa miesiące później zarządził budowę muru berlińskiego, co nie wywołało poważniejszej riposty ze strony USA.

John F. Kennedy: Jestem berlińczykiem!"

Już jednak w październiku 1962 roku kolejna prowokacja Moskwy – rozmieszczenie rakiet nuklearnych na Kubie – spotkała się z reakcją stanowczą. Kennedy odpowiedział blokadą sowieckich okrętów i statków dowożących wyposażenie do rakiet. Chruszczow ustąpił po otrzymaniu od USA obietnicy nieatakowania Kuby i wycofania rakiet Polaris zainstalowanych w Turcji, które i tak miały pójść do demobilu.

Postępowanie JFK w czasie kryzysu kubańskiego było zgodne z pamiętną deklaracją z mowy inauguracyjnej, że pod jego przywództwem Ameryka "zapłaci każdą cenę (...), aby zapewnić sukces wolności". Konto JFK w polityce zagranicznej obciąża jednak nieco sprawa Wietnamu Południowego. Jego rząd wspierał proamerykański, ale skorumpowany reżim w tym kraju, zwiększając tam liczbę amerykańskich doradców wojskowych mających pomagać w walce z komunistyczną partyzantką. Następca JFK, Lyndon Johnson, wysłał do Wietnamu regularne wojska, wciągając USA w wojnę zakończoną klęską.

W polityce wewnętrznej Kennedy niewiele zdołał osiągnąć. Zgłosił do Kongresu projekty ustaw o prawach obywatelskich Afroamerykanów, ale nie uchwalono ich wskutek opozycji zwolenników segregacji rasowej w jego własnej Partii Demokratycznej. Przeszły one w Kongresie dopiero za kadencji Johnsona.

Wybory w USA. 10 historycznych ciekawostek, o których mogłeś/aś nie wiedzieć"

Kennedy pozostawił jednak dziedzictwo prawdziwego przywództwa, roztaczając przed rodakami idealistyczną wizję obywatelskiego zaangażowania. Słynna fraza z mowy inauguracyjnej: "Nie pytaj, co Ameryka może zrobić dla ciebie, tylko co ty możesz zrobić dla Ameryki" i pomysł Korpusów Pokoju stały się źródłem inspiracji dla całego młodego pokolenia. A jego zapowiedź wysłania pierwszego statku załogowego na Księżyc – co w okresie zimnej wojny podnosiło morale kraju w konfrontacji z ZSRR – została zrealizowana, zgodnie z obietnicą, w ciągu kilku lat - w 1969 roku.

Śmierć od kuli zamachowca i legenda

- Co złożyło się na legendę, na mit tego człowieka, o którym mówiono, że Bóg nie poskąpił mu niczego, ani urody, ani fortuny, ani powodzenia życiowego? - pytał Sławomir Szof, autor audycji z cyklu "Postacie XX wieku".

- Był w stanie przyciągnąć kilkadziesiąt milionów młodych Amerykanów – stwierdził prof. Krzysztof Michałek. – Był atrakcyjny, bo dysponował dużymi pieniędzmi. Doceniał też znaczenie telewizji. Kennedy był pierwszym, który zainicjował w sposób aktywny prowadzenie kampanii wyborczej przy udziale telewizji – dodał amerykanista.

Według raportu Komisji Warrena, 22 listopada 1963 roku w Dallas Kennedy zginął od kul wystrzelonych przez Lee Harveya Oswalda, który kilka lat mieszkał w ZSRR, miał żonę Rosjankę i prokomunistyczne sympatie. Późniejsze badania podważyły oficjalną wersję, że zabijając prezydenta Oswald działał sam. Śledztwo Kongresu znalazło poszlakowe dowody, że za zamachem mogła stać mafia, która miała na pieńku z administracją prezydencką; działania mafii starał się ukrócić prokurator generalny, brat prezydenta Robert Kennedy.

Morderstwo Johna F. Kennedy'ego, do końca niewyjaśnione, stało się tematem niezliczonych publikacji i teorii spiskowych. Znany lewicowy reżyser Oliver Stone nakręcił o nim film "JFK", według którego zamach był efektem konspiracji z udziałem wiceprezydenta Johnsona, Pentagonu, CIA i wszystkich innych służb specjalnych USA.

Zamach na Johna F. Kennedy'ego "

Ostatnio uwaga popkultury skierowała się na piękną żonę zabitego prezydenta, Jacqueline. Opowiadający o niej film "Jackie" przypomina, że to ona po jego śmierci stworzyła legendę rządów JFK jako Camelotu, czyli dworu mitycznego króla Artura. Bo prezydentura Kennedy'ego, adorowanego za charyzmę, elegancję i blichtr Białego Domu za jego kadencji, ujawniła – jak uważa wielu komentatorów – ukrytą tęsknotę Amerykanów za monarchią.

PAP/im

Tego dnia zginął w zamachu prezydent Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy.

Program polityczny

Sylwetkę Johna Fitzgeralda Kennedy’ego opisał prof. Krzystof Michałek w audycji "Postacie XX wieku". Przypomniał początki urzędowania 35. prezydenta Stanów Zjednoczonych.

"Mój program jest śmiały i powinien być bliski każdemu Amerykaninowi, który myśli o pomyślnym jutrze. Zakłada równość szans, walkę z wszelką dyskryminacją, zwłaszcza rasową, obiecuje rozwój kultury i nauki, w tym badań kosmicznych, rozwiązanie problemów wojny i pokoju, przełamywanie uprzedzeń, ignorancji i ubóstwa. Bądźmy razem wśród wyzwań, jakie niesie czas!" - mówił Kennedy w orędziu noworocznym, niedługo po objęciu fotela prezydenta.

Do historii przeszły wygłoszone wtedy pamiętne słowa: - Nie pytajcie rodacy, co kraj może zrobić dla Was, ale co Wy możecie zrobić dla swego kraju!

John F. Kennedy zaprzysiężony na prezydenta (20 stycznia 1961). Wikimedia Commons/dp. Źr. Narodowe Archiwum rządu federalnego Stanów Zjednoczonych

Legenda

- Co złożyło się na legendę, na mit tego człowieka, o którym mówiono, że Bóg nie poskąpił mu niczego, ani urody, ani fortuny, ani powodzenia życiowego? - pytał Sławomir Szof, autor audycji z cyklu "Postacie XX wieku".

- Był w stanie przyciągnąć kilkadziesiąt milionów młodych Amerykanów – stwierdził prof. Krzysztof Michałek. – Był atrakcyjny, bo dysponował dużymi pieniędzmi. Doceniał też znaczenie telewizji. Kennedy był pierwszym, który zainicjował w sposób aktywny prowadzenie kampanii wyborczej przy udziale telewizji – dodał amerykanista.

Prezydent John F. Kennedy w swoim historycznym przemówieniu przed Kongresem amerykańskim, w którym zapowiedział lot człowieka na Księżyc, 25 maja 1961 r. Wikimedia Commons/dp. Źr. NASA

Kariera polityczna

John F. Kennedy nie był postacią zupełnie nieznaną, gdy wystartował do wyborów o najwyższy urząd w państwie. Urodził się w 29 maja 1917 roku. Jego ojciec był posiadaczem ogromnej fortuny, od 1937 roku pełnił funkcję ambasadora Stanów Zjednoczonych w Wielkiej Brytanii. To on był autorem kariery politycznej przyszłego prezydenta.

Kiedy John skończył 21 lat, otrzymał od ojca pierwszy milion dolarów. Studiował w Princetown, potem na Uniwersytecie Harvarda. Uczył się przeciętnie, ale brylował w towarzystwie, był dowcipny, efektowny, błyskotliwy.

We wrześniu 1941 roku znalazł się w szeregach amerykańskiej Marynarki Wojennej, został dowódcą łodzi torpedowej, staranowanej przez japoński niszczyciel. Później przez krótki czas pracował jako dziennikarz, relacjonował m.in. konferencję w Poczdamie. W wieku 29 lat został członkiem Izby Reprezentantów, a 6 lat później zasiadł w fotelu senatora w amerykańskim Kongresie. 12 września 1953 poślubił młodszą o 12 lat dziennikarkę, Jacqueline Lee Bouvier. - Jego małżeństwo to był mariaż dużych pieniędzy z dobrym, arystokratycznym nazwiskiem – stwierdził prof. Michałek.

"Czarny piątek"

Był 22 listopada 1963. Wizytę Kennedy’ego w Dallas oglądało kilkadziesiąt milionów ludzi. Nagle padły strzały. - Ta scena utkwiła w pamięci Amerykanów na dziesiątki lat - komentował prof. Krzysztof Michałek. - Kennedy był dla pokolenia lat 60. pewnym idolem, był symbolem otwartości systemu amerykańskiego na nowe wyzwania.

Było ok. 12.30, południe, limuzyna z prezydentem jechała wzdłuż Rose Avenue. Mijała magazyn książkowy, skąd, jak stwierdziła to później specjalna komisja, Lee Harvey Oswald strzelał z okna na 5. piętrze. Tłumy zebrane po obu stronach trasy przejazdu witały serdecznie prezydenta. W pewnym momencie John F. Kennedy chwycił się za szyję i krzyknął: "Boże, zostałem trafiony!". Pierwsza kula przebiła szyję prezydenta i zraniła gubernatora, druga rozszarpała czaszkę amerykańskiego przywódcy. "Zabili mego męża!" – krzyknęła Jacqueline Kennedy i samochód na sygnale pomknął do szpitala.

Pierwsze informacje o zabójstwie

Dramatyczne wydarzenia związane z zabójstwem 35. prezydenta USA odtworzył Zygmunt Jabłoński w dokumentalnym programie wyemitowanym na antenie Rozgłośni Polskiej RWE w 1. rocznicę zamachu. Autor przypomniał przebieg zdarzeń z pamiętnego dnia śmierci Kennedy’ego. Przedstawił też, prezentując oryginalne nagrania radiowe i telewizyjne, uroczystości pogrzebowe amerykańskiego polityka. - Urzędował tylko 2 lata i 10 miesięcy. Sprawował swój urząd do chwili, kiedy dosięgła go kula zabójcy, do chwili, kiedy świat oniemiał z przerażenia i grozy - mówił Zygmunt Jabłoński.
Rozgłośnia Polska RWE jako pierwsza przekazała do Polski informację o zabójstwie prezydenta.

Więcej dźwięków na ten temat znajdziesz w serwisie "Radia Wolności">>>

Komisja Warrena

- Pamiętajmy o pewnej tajemnicy związanej ze śmiercią Kennedy’ego – mówił amerykanista. - Komisja Warrena, która badała sprawę, stwierdziła, że strzelał jeden człowiek, Lee Harvey Oswald i motywy zabójstwa były nieznane.

Amerykańska opinia publiczna mocno się jednak w tej sprawie podzieliła. Rok po zabójstwie ok. 45 proc. Amerykanów wierzyło w wersję, przedstawioną przez komisję, przeciwnego zdania była podobna ilość ludzi. W 1976 roku już 75% Amerykanów było zdania, że Oswald nie działał w pojedynkę i żądali oni wznowienia śledztwa.

W trzy dni po zabójstwie odbył się uroczysty pogrzeb 35. prezydenta Stanów Zjednoczonych. Transmitowano go niemal do wszystkich krajów świata, także do Polski.

Posłuchaj archiwalnych dźwięków dokumentujących zdarzenia z dnia, który przeszedł do historii pod nazwą "czarny piątek".

Zobacz serwis specjalny "Kennedy w Berlinie">

bs/im

Wojna wartości

8 marca 1983 roku Ronald Reagan wygłosił słynne przemówienie na Narodowym Zgromadzeniu Ewangelików w Orlando na Florydzie. Prezydent rozpoczął swoją mowę od podziękowań za modlitwę i zapewnienia, że jako człowiek wierzący odczuwa jej wpływ. Po czym, swoim zwyczajem, opowiedział dowcip (o polityku, który trafia do nieba). Następnie przeszedł do sedna swojej wypowiedzi – przedstawienia moralnej wyższości kultury amerykańskiej. Rywalizacja z Sowietami była dla niego nie tylko konfliktem politycznym, lecz także aksjologicznym. Swoją tezę Reagan oparł na dychotomii między moralnością i nihilizmem, wiarą i sekularyzacją oraz między indywidualizmem i kolektywizmem.

Przemówienie Reagana wyznaczało nowy kurs Ameryki w stosunku do ZSRR. Polityka rozluźnienia wobec sowieckiego imperium za czasów prezydenckiego poprzednika w Białym Domu, Jimmy’ego Cartera, nie przyniosła rezultatów. Nowy prezydent zdawał sobie sprawę – zwłaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce – że ustępstwa wobec ZSRR prowadzą donikąd. To właśnie w kontekście prób traktowania Sowieckiej Rosji jako partnera, który będzie stosował te same reguły gry (iluzja ta okazała się równie łudząca i w ostatnich latach), padły słowa, które miały stać się symbolem całej ostatniej dekady przed upadkiem komunistycznego imperium:

"To oni mówią o wyższości państwa, o jego wyższości nad jednostką i przewidują, że państwo obejmie władzę nad całym światem. To oni koncentrują na sobie całe zło tego świata. Więc kiedy dyskutujecie o zamrożeniu potencjałów nuklearnych, postarajcie się uniknąć grzechu pychy, która mogłaby was popchnąć do stwierdzenia, że obie strony tego sporu mają rację, że - ignorując fakty i historię - zignorujecie agresywne działania imperium zła i stwierdzicie, że wyścig zbrojeń jest po prostu nieporozumieniem, a nie walką prawdy z kłamstwem i dobra ze złem".

Reagan - prezydent, który rozumiał popkulturę

Choć autorem tekstu przemówienia był Anthony R. Dolan, trudno zaprzeczyć, że Reagan jak nikt potrafił wczuć się w amerykańską kulturę masową. W końcu karierę zaczynał (jeszcze w latach 50.)  jako aktor grający w filmach z najbardziej amerykańskiego z amerykańskich gatunków – w westernach. Prezydent trafił w dziesiątkę: od 1977 roku Stany Zjednoczone przeżywały prawdziwą manię "Gwiezdnych wojen". Reagan dostrzegł, że zasadzająca się na archetypowym schemacie walki dobra ze złem opowieść jest znakomitym wehikułem, który pozwala na ustawienie opozycji Ameryka (czy szerzej – Zachód) kontra ZSRR. Zwłaszcza że przemówienie miało miejsce dwa miesiące przed premierą "Powrotu Jedi" – dla Amerykanów, którzy czekali na zakończenie trylogii George’a Lucasa i ostateczny tryumf dobra nad złem, retoryka Reagana musiała być nie tylko jasna, ale i budująca. 

Nie był to ostatni raz, kiedy prezydent wykorzystał popularność kinowego przeboju. Niedługo po przemówieniu z 8 marca 1983 roku, w telewizyjnym wystąpieniu, Reagan ogłosił program "gwiezdnych wojen", który zakładał narzucenie Związkowi Sowieckiemu nowego tempa w wyścigu zbrojeń w przestrzeni kosmicznej – tempa, któremu zacofani technologicznie i bazujący na przemyśle ciężkim Sowieci nie mogli sprostać. O "imperium zła" prezydent mówił też w przemówieniu z 8 czerwca 1983 roku. 

W latach 80. Amerykanie mieli już przewagę militarną nad Związkiem Sowieckim, potrzebowali jednak katalizatora, narracji, która da im ponownie inicjatywę w rywalizacji z Sowietami. Taką narrację zbudował 39 lat temu Ronald Reagan. Niespełna dekadę od przemówienia, które wyznaczało ostatni etap zimnej wojny, sowieckie mocarstwo zawaliło się. Być może świat potrzebuje aktora, by pokonać "imperium zła"?

Bartłomiej Makowski