Po ogłoszeniu insurekcji w Krakowie Tadeusz Kościuszko, obdarzony na czas wojny władzą niemal dyktatorską, wyruszył na północ, aby zmierzyć się z nadciągającymi wojskami rosyjskimi. Mniej licznymi, ale lepiej uzbrojonymi, wyszkolonymi i wyposażonymi w działa.

Armia Kościuszki liczyła około 4 tysięcy ludzi. Naprzeciw stały wojska gen. Aleksandra Tormasowa. Pierwsi zaatakowali Rosjanie powodując w szeregach powstańców spore zamieszanie. Sytuacja stawała się niebezpieczna i wtedy Kościuszko zdecydował się zaatakować środek wojsk nieprzyjaciela przy pomocy oddziały kosynierów i 4 kompanii piechoty oraz wsparciu artylerii.

Według słów rosyjskiego dowódcy Aleksandra Tormasova "chłopi uzbrojeni w piki szli do ataku z niewiarygodnym męstwem".

W pierwszym natarciu, osobiście dowodzonym przez naczelnika powstania, kosynierzy rozbili część piechoty wroga i zdobyli działa. Drugie starcie przeprowadzono na prawym skrzydle Rosjan. Brawurowy atak kosynierów zaskoczył piechotę nieprzyjacielską, żołnierzy rosyjskich ogarnęła panika. Bitwa została wygrana, a przybyły na pole walki oddział Denisowa, który miał okrążyć armię Kościuszki nie podjął walki. Rosjanie stracili około tysiąca ludzi i 12 dział. Straty polskie były o połowę mniejsze.

Bohaterski przywódca kosynierów Wojciech Bartos za swój czyn mianowany został chorążym i otrzymał nazwisko Głowacki. Wprawdzie Rosjanie zablokowali Kościuszce drogę do Warszawy, ale moralne znaczenie wygranej bitwy z udziałem chłopskich oddziałów miało wymiar historyczny.  

Bitwa pod Racławicami doprowadziła do rozszerzenia powstania na inne regiony kraju, a przede wszystkim do wybuchu 17 kwietnia 1794 roku insurekcji w Warszawie.

mjm

Jak dodaje, z powstania uczyniono symbol obrotowy, bo do XIX wieku w różny sposób odwoływali się do niego przedstawiciele wszystkich opcji politycznych, zaś do konstytucji 3 maja z upływem czasu coraz mniej. Jednak przez współczesnych Konstytucja 3 maja oraz insurekcja kościuszkowska były postrzegane jako etapy rewolucji, w dodatku legalnej.

Kultura w Polskim Radiu w serwisie You Tube >>>

Zadaniem nadrzędnym było - oczywiście - odzyskanie niepodległości. Jak pisał poseł pruski obserwujący wydarzenia: "Kościuszko stara się w Krakowie naśladować Waszyngtona, a towarzyszą temu rozmaite szaleństwa i okrucieństwa wzorowane na Francji. Stworzył nowe ministerstwo i stara się w całej pełni kontynuować dzieło Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3. Maja." Jakie wzory cywilizacyjne brali pod uwagę nasi reformatorzy-rewolucjoniści?
- Ten poseł pruski nie zrozumiał nic, bo nie było okrucieństw na wzór rewolucji francuskiej, ani Kościuszko nie deklarował przywrócenia do życia konstytucji 3 maja. Nic się w tej relacji nie zgadza, bo powstanie kościuszkowskie nie wprowadzało nowych rozwiązań ustrojowych, nie był to dobry czas na takie zmiany - komentuje prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz.

Konstytucja była wówczas niezwykle istotna dla Polaków, ale nie w kwestii jej zawartości, tylko pewnego aktu symbolicznego. - Jako taka była bardzo pamiętana. Wystąpienie kościuszkowskie w tym sensie odbierano jako jej przywrócenie, ale nigdy nie było żadnej oficjalnej decyzji, bo w Warszawie nie było nawet cienia wątpliwości, co do przywrócenia konstytucji, zresztą pod pewnymi względami już się wówczas zdezaktualizowała - wyjaśnia profesor. Znawczyni zagadnień XVIII wieku w Polsce przyznaje, że przywrócenie jej oznaczałoby dla Polski same kłopoty. - Istniała pamięć tego wydarzenia, ale instytucjonalnie i urzędowo nie było to możliwe - mówi profesor.

Historia w portalu PolskieRadio.pl >>>

Jaka była Polska 220 lat temu, gdy rodził się mit Konstytucji 3 maja oraz mit Kościuszkowski? Kto chętnie sięgał po te symbole? Jaki stosunek do Konstytucji 3 maja mieli uczestnicy powstania kościuszkowskiego? Dlaczego wprowadzenie konstytucji w dobie insurekcji nie było możliwe? Posłuchaj całej rozmowy.

Kultura w radiowej Jedynce >>>

"Rozdroża kultury" poprowadził Michał Montowski.

sm/ag

Właściwie nazywał się Wojciech Bartos, był chłopem, który z pełnym poświęceniem walczył także pod Racławicami. Przyszedł na świat między 1758 a 1765 rokiem. Ciężko ustalić dokładną datę jego urodzin.
Zaciągnięcie chłopów do walki
Oficjalną datą rozpoczęcia insurekcji kościuszkowskiej jest 24 marca 1794. Do walki zwerbowano również chłopów. Pod koniec marca Komisja Porządkowa wprowadziła nową, popularną broń – kosę osadzoną na wprost kija długiego na około 2,40 m, co później doprowadziło do nazwania oddziałów chłopskich kosynierami.
Wojciech Bartos do wojska został wcielony na początku kwietnia, a już 4 kwietnia doszło do bitwy w pobliżu wsi Racławice. Było to pierwsze poważne starcie, w którym Polacy wykorzystali jednostki chłopskie.
Jeden z wielu?
W szturmie kosynierów pod Racławicami brało udział około 320 chłopów. Jak twierdził dr Jan Sałkowski to, że Bartosz Głowacki doczekał się takiej legendy było dziełem przypadku. – Czyn Głowackiego był wielki, ale była to po prostu brawura – podkreślał. – Żołnierzem on był żadnym, przecież nie przeszedł nawet szkolenia.
Przeciwne zdanie miał prof. Adam Czesław Dobroński. – Jako żołnierz okazał się wyśmienity – mówił profesor. – Nie zgadzam się, że był bohaterem tylko jednego dnia, ale także i swego ostatniego dnia, czyli bitwy pod Szczekocinami. Był bohaterem całego powstania kościuszkowskiego.
Za odwagę okazaną w walce został mianowany przez gen. Tadeusza Kościuszkę chorążym Grenadierów Krakowskich. To wydarzenie przyjmuje się za główny powód zmiany nazwiska na panieńskie matki.
Zbudowanie legendy
W XVIII wieku chłopów traktowano jako grupę niehistoryczną, czyli taką której nie przysługiwało miejsce w annałach historii. – Bartosz Głowacki była to postać zapomniana – mówił dr Jan Sałkowski. – Jeżeli dziś ona w podręcznikach i świadomości funkcjonuje to przede wszystkim dlatego, że przywrócił tę postać historii wiek XIX.
Posłuchaj dyskusji historyków: prof. Adam Czesław Dobrońskiego i dr Jan Sałkowskiego o micie Bartosza Głowackiego.
mb