Выклічнік – часціна мовы, якая выражае пачуцці і волевыяўленні чалавека, але не называе іх, напр. Эх, луг шырокі! К-с. Стоп, Грыша, пачакай хвіліначку! Хадк. У разрад выклічнікаў адносяцца нязменныя словы, якія непасрэдна выражаюць розныя эмоцыі, пачуцці, пабуджэнні, заклікі і г.д.
Выклічнікі не ўваходзяць у сінтаксічную структуру сказа, але звязаны з яго зместам, выдзяляюцца на пісьме знакамі прыпынку, маюць адметную, залежную ад сітуацыі маўлення інтанацыю і экспрэсію. Выклічнікі выкарыстоўваюцца ў вуснай мове, таму інтанацыя мае для іх важнае значэнне: адценні ў тэмбры, адрозненні ў даўжыні і шырыні галосных гукаў служаць для выражэння розных эмоцый, напр.: Эх, прастор, раздолле! – захапленне, радасць. Эх, мая ты доля! – незадавальненне. У вуснай мове інтанацыя вельмі часта суправаджаецца мімікай, жэстамі.
Паводле паходжання выклічнікі падзяляюцца на:
- невытворныя – гэта словы, якія сваім паходжаннем не звязаны з іншымі часцінамі мовы; яны складаюцца з аднаго гука або спалучэння гукаў (тыпу а! о! ай! ах!ого! ух!; а-я-яй! о-го-го! ха-ха-ха! цып-цып-цып!)
- і вытворныя – гэта словы, што суадносяцца з лексемамі знамянальных часцін мовы ў выніку страты імі лексічнага значэння, намінатыўнай функцыі;
- у выклічнікі перайшлі некаторыя назоўнікі (бацюхны! матухна! божа! чорт! жах!), дзеясловы (будзе! бывай! дзякуй! падумаеш!), прыслоўі (годзе! досыць!), займеннікі (о-то-то!), спалучэнні слоў з розных часцін мовы (вось табе на! дабранач! < добрай ночы! дабрыдзень < добры дзень!)
- частка выклічнікаў запазычаная з іншых моў (алё! стоп! – з англійскай, брава! – з італьянскай! марш! – з французскай, гайда! каравул! – з цюркскіх).
Паводле семантыкі выклічнікі падзяляюцца на:
- эмацыянальныя – выражаюць розныя пачуцці і эмацыянальную ацэнку з’яў рэчаіснасці; гэта могуць быць:
- прыемныя пачуцці і станоўчая ацэнка (радасць, захапленне, задавальненне, напр: ах!ох! о!у!: Ах, як цудоўна навокал! Лыньк.);
- непрыемныя пачуцці і адмоўнае стаўленне да фактаў рэчаіснасці (гора, смутак, туга, злосць, асуджэнне, пагроза, напр.: ой! ах!фу! жах!: Ой, час цяжкі! К-с. );
- роздум, меркаванне, здагадка (гм! о! э!: Гм! Вось дзе ты!Лыньк.);
- пацвярджэнне думкі (Выйграў, далібог, выйграў!)
- волевыяўленчыя, пабуджальныя выклічнікі – выражаюць валявыя імкненні і намеры таго, хто гаворыць:
- загад спыніць ці пачынаць дзеянне (стоп! марш! гайда! но!: Стоп! Больш не круці, праверым, як свідруе. Пташн.);
- заклік, запрашэнне, зварот (гэй! э-э! алё!: Гэй, хадзіце сюды!);
- падкліканне ці адгон жывёл, птушак (кось-кось-кось! кыш! псік!)
- выклічнікі моўнага этыкету – служаць для выражэння прывітання ці развітання, просьбы, падзякі, ветлівага звароту (напр.: добры дзень! здароў! бывайце! дзякуй! калі ласка!: Бывайце, родныя прасторы! Гіл.).
Выклічнікі могуць субстантывавацца, пераходзіць у часціцы, служыць базай для ўтварэння дзеясловаў з дапамогай адпаведных афіксаў (напр.: ахаць, охаць, нукаць, ойкаць).
Да выклічнікаў набліжаюцца гукапераймальныя словы, якімі імітуюцца разнастайныя гукі жывой і нежывой прыроды (напр.: гаў-гаў! ква-ква! ку-ку! бум-бум! дзын-дзын! і да т.п.). Часцей за ўсё гукаперайманні перадаюцца на пісьме паўторамі, у якіх умоўна і прыблізна адлюстроўваецца падабенства гукаў, суадносных са словамі.
Гукапераймальныя словы могуць субстантывавацца, ужывацца ў ролі практычна як любога члена сказа, так і самога сказа, служаць словаўтваральнай асновай для ўзнікнення дзеясловаў (напр.: татакаць, мяўкаць і інш.).
У некаторых граматычных апісаннях беларускай мовы гукапераймальныя словы разглядаюцца як асобны разрад выклічнікаў. Аднак гукапераймальныя словы падобныя да выклічнікаў толькі гукавой абалонкай, яны не выражаюць пачуццяў і волевыяўлення асюбы, таму не могуць быць аднесены да гэтай часціны мовы.
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская