Wystawa "Paszporty, spekulanci, policja. Szwajcarski sekret wojenny" dokumentuje historię grupy dyplomatów i ich współpracowników, która w czasie drugiej wojny światowej dostarczyła tysiącom Żydów z całej Europy sfałszowane latynoamerykańskie paszporty, dzięki którym przeżyli wojnę. Żydzi legitymowali się paszportami Paragwaju, Salwadoru, Hondurasu, Boliwii, Peru, Urugwaju i Haiti.
Wernisaż wystawy odbył się w czwartek na uniwersytecie w Bazylei oraz w budynku Muzeum Żydów Szwajcarii.
- Polscy dyplomaci wykazali się niespotykaną odwagą i humanizmem, decydując się na tak ryzykowne przedsięwzięcie i grę ze szwajcarską policją i urzędnikami, którzy, wiedząc o istnieniu siatki dyplomatów, starali się aresztować jej członków - mówiła na otwarciu wystawy Naomi Lubrich, dyrektor Muzeum Żydowskiego Szwajcarii. - To niespotykana solidarność ze społecznością żydowską - wskazała.
Ekspozycja dokumentuje działania, w których uczestniczyło ok. 120 osób. Kluczowi byli jednak polscy dyplomaci i ich dwaj żydowscy współpracownicy: ambasador RP w Bernie Aleksander Ładoś, jego zastępca Stefan Ryniewicz, konsul Konstanty Rokicki, a także attache polskiego poselstwa Juliusz Kuehl. Ich partnerami były dwie organizacje żydowskie - komitet RELICO kierowany przez działacza syjonistycznego i posła RP Abrahama Silberscheina oraz szwajcarski oddział Agudat Israel pod wodzą Chaima Eissa, a także przedstawiciele innych organizacji żydowskich.
Tysiące uratowanych
- Dzięki paszportom, głównie paragwajskim, polscy dyplomaci próbowali uratować od 8 do 10 tys. osób. Udało nam się udokumentować tożsamość 3 tys. w ten sposób ocalonych osób. 12 grudnia planujemy publikację listy Żydów uratowanych przez grupę Ładosia - powiedział Jakub Kumoch, ambasador RP w Szwajcarii.
- To, co w czasie wojny robili polscy dyplomaci, jest nie do uwierzenia. Ratowali nie tylko polskich Żydów, obywateli swojego kraju, co nie byłoby aż tak zadziwiające, ale również uratowali obywateli innych krajów, w tym ok. 400 obywateli Niemiec pochodzenia żydowskiego - podkreślił.
Instytut Pileckiego i ambasada RP w Bernie od dwóch lat prowadzą prace nad Listą Ładosia - spisem posiadaczy paszportów sfałszowanych przez Grupę Berneńską.
Na wystawie można obejrzeć zdjęcia, paszporty, dokumentację związaną z wystawianiem fikcyjnych paszportów, a także wysłuchać świadectw uratowanych, m.in. Leonie de Picciotto i Uri Straussa.
- Dzięki polskim bohaterom żyjemy, o nich powinien usłyszeć cały świat - powiedziała Leonie de Picciotto z Genewy, która jako 4-letnia dziewczynka, dzięki paragwajskiemu paszportowi wystawionemu przez konsula Rokickiego, mogła opuścić okupowane Niemcy i z rodzicami wyjechać do Amsterdamu. Tam uratowana została przez katolicką rodzinę, która ukrywała ją przez ponad dwa lata.
- Wystawa jest świetna, ma ogromny walor edukacyjny i nie ukrywa niewygodnych faktów, jak tego, że Szwajcarzy nie pomagali Żydom, czy tego, że amerykańscy dyplomaci, jak konsul USA w Bernie John Madonne, apelowali do szwajcarskiej policji, aby rozbić dyplomatyczną siatkę pomocy Żydom. Sami amerykańscy dyplomaci w Europie Zachodniej nie wykorzystywali puli wiz, którą mieli do dyspozycji, aby ratować Żydów i wysyłać ich do USA w czasie wojny - opowiadała Leonie de Picciotto.
Przyczyny postępowania i postawę amerykańskich dyplomatów w czasie wojny wyjaśnia konsul honorowy RP w Zurychu Markus Blechner. - Amerykanie bali się, że na południowoamerykańskich paszportach wjadą do zachodniej hemisfery niemieccy szpiedzy - powiedział. Markus Blechner pomógł upublicznić i udokumentować historię Grupy Berneńskiej.
- Wszystko jednak zaczęło się od wizyty w jednym z koncernów szwajcarskich, gdzie pewien ortodoksyjny Żyd zasugerował, że powinniśmy odszukać w archiwach i budynku poselstwa polskiego w Bernie dokumenty pokazujące niesamowite rzeczy, których dokonywali tu Polacy w czasie wojny - mówił o początkach badań nad działalnością Grupy Ładosia przedstawiciel polskiej ambasady w Bernie Jędrzej Uszyński.
"Chciałbym mieć paszport Paragwaju"
"Chciałbym mieć paszport Paragwaju" - brzmiały słowa piosenki Władysława Szlengla pt. "Paszporty", napisanej w 1942 r. w warszawskim getcie. Paszporty państw Ameryki Łacińskiej, których tak pragnął poeta, nie były jednak poetyckim wymysłem, ale faktem historycznym, o którym przypominają Polacy, Żydzi i Szwajcarzy przy okazji wystawy.
Jej organizatorzy pracowali niezależnie, ale od wielu miesięcy polska ambasada i Instytut Pileckiego współpracowały z Muzeum Żydowskim, przekazując materiały i eksponaty dotyczące Grupy Berneńskiej.
Utworzone w 1966 r. Muzeum Żydowskie Szwajcarii w Bazylei to pierwsza żydowska instytucja muzealna powołana na terenie zamieszkanym przez ludność niemieckojęzyczną po zakończeniu II wojny światowej. Jednocześnie uchodzi za jedną z najbardziej wpływowych instytucji kulturalnych w Szwajcarii.
IAR/PAP/dad