Strona główna

Kanały internetowe

Historia

Serwisy historyczne

Radiowe Centrum Kultury Ludowej

Studio Reportażu I Dokumentu Polskiego Radia

Teatr Polskiego Radia W Warszawie

Orkiestra Polskiego Radia W Warszawie

Lektury Do Słuchania

Ramówka

Częstotliwości

Sklep

Szkolenia

Akademia Radiowa

Section00

Pierwsza nowoczesna konstytucja w Europie

konstytucja 3 maja 1791

Pierwsza nowoczesna ustawa zasadnicza w Europie i druga na świecie była dziełem oświeceniowych reformatorów, których celem było ratowanie pogrążonej w chaosie Rzeczpospolitej. Choć Polska zniknęła z mapy Europy zaledwie cztery lata po jej uchwaleniu, dla Polaków stała się symbolem rozpaczliwej próby naprawy swojego kraju.

„Wezwany zgodnym okrzykiem stu dziesięciu posłów, olbrzymiej większości arbitrów i całego wojska, Stanisław August zaprzysiągł czytany już tekst konstytucji. Zaraz też ruszył do katedry św. Jana, powtórzyć to przed ołtarzem. Wielki tłum kłębił się za królem” – audycja „Konstytucja 3 maja – narodziny nowoczesnego narodu. (PR, 1998)

Jak doszło do ustanowienia Konstytucji

"Dwór polskiego magnata w podróży w czasie panowania Augusta III", obraz Józefa Chełmińskiego.

1735

W wyniku wojny o sukcesję polską między głównymi mocarstwami europejskimi na tronie Rzeczpospolitej zasiada August III Sas popierany przez Rosję. Od tego czasu wojska rosyjskie na stałe stacjonują w Rzeczpospolitej, a kraj faktycznie staje się protektoratem Petersburga.

Portret Stanisława Konarskiego nieznanego autora

1763

Publicysta i reformator Stanisław Konarski wydaje dzieło „O skutecznym rad sposobie”, które prezentowało krytykę ustroju Rzeczpospolitej. Konarski proponował zniesienie liberum veto i naprawę sejmików. Jego dzieło jest uważane za inspirację dla Konstytucji 3 maja.

Portret koronacyjny Stanisława Augusta Poniatowskiego nieznanego autora

7 września 1764

Stanisław Poniatowski zostaje królem. Jego elekcja odbyła się w obecności wojsk rosyjskich. Stanisław był drugoplanową postacią stronnictwa Familii Czartoryskich i byłym kochankiem carycy Katarzyny II, co w jej opinii miało zagwarantować zależność króla od Petersburga.

"Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku", obraz Kazimierza Wojniakowskiego

27 lutego 1768

Podpisanie prawa kardynalne podczas tzw. sejmu repninowskiego (od nazwiska ambasadora Rosji w Polsce – Nikołaja Repnina). Prawa gwarantowały nienaruszalność ustroju Rzeczpospolitej i blokowały wszystkie reformy. Gwarantką praw była Katarzyna II, co oznaczało, że pod względem prawa międzynarodowego Rzeczpospolita stawała się protektoratem Rosji.

"Kazimierz Pułaski pod Częstochową", obraz Józefa Chełmońskiego

29 lutego 1768

Zawiązuje się konfederacja barska – zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko protektoratowi Rosji i królowi Stanisławowi Augustowi. Sprzeciw wzbudziło też przyznanie praw politycznych innowiercom, co odczytywano jako zagrożenie interwencji prawosławnej Rosji i protestanckich Prus. Konfederację stłumiły w 1772 roku wojska królewskie i rosyjskie. Wojna domowa osłabiła potencjał państwa i jego pozycję w Europie.

Rozbiory, brytyjska karykatura z epoki

1772

Pierwszy rozbiór Polski. Zabór odbył się z inicjatywy Prus. Król Prus Fryderyk Wilhelm Hohenzollern zaszantażował Rosję, uwikłaną w tym czasie w wojnę z Turcją, przyłączeniem się do antyrosyjskiej koalicji austriacko-tureckiej. Rzeczpospolita straciła w wyniku I rozbioru jedną trzecią terytorium. Rozbiór stanowił szok i spowodował otrzeźwienie części elity politycznej kraju. Władzę w kraju sprawowała de facto Rada Nieustająca, narzędzie wpływu Rosji.

Portret Hugona Kołłątaja autorstwa Józefa Peszki

14 października 1773

Powołanie Komisja Edukacji Narodowej, pierwszej na świecie instytucji o charakterze Ministerstwa Edukacji. Szkoły z programem KEN stały się kuźnią, w której kształtowano umysły świadome potrzeby obrony państwowości.

Stanisław August Poniatowski, rysunek Jana Matejki

6 maja 1787

Król Stanisław August spotyka się z carycą Katarzyną II w Kaniowie. Król przekonuje Katarzynę, że siły Rzeczpospolitej mogą wspomóc Rosję w walce z Turcją. Do powiększenia sił polsko-litewskich potrzebne są reformy wewnętrzne. Caryca zgadza się na ich wprowadzenie, do czego konieczne jest zawiązanie konfederacji sejmowej, dzięki czemu sejmu nie można będzie zerwać za pomocą liberum veto.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku", obraz Kazimierza Wojniakowskiego

6 października 1788

Rozpoczynają się obrady sejmu, który przejdzie do historii jako Sejm Wielki. Sejm przed i po uchwaleniu Konstytucji 3 maja wprowadził kilka istotnych ustaw reformujących kraj m.in. ustawę o miastach i ustawę o sejmikach i zniesienie Rady Nieustającej.

Żołnierze pruskiego 11 regimentu piechoty z XVIII wieku, rycina Richarda Knötela

13 października 1788

Pod wpływem wystąpienia posła pruskiego Ludwiga Heinricha Buchholtza sejm przyjmuje sojusz Rzeczpospolitej i Prus, co odważy reformatorów do kolejnych działań w kierunku umocnienia suwerenności kraju. Traktat sojuszniczy podpisano 29 marca.

"Konstytucja 3 maja 1791 roku", obraz Jana Matejki

3 maja 1791

Około godz. 18.50 sejm uchwala Konstytucję. W sali senatorskiej Zamku Królewskiego jest wówczas 182 posłów i senatorów – głównie zwolenników reform. Powinno być ich blisko 500, lecz większość posłów – przeciwników Konstytucji – rozjechała się do domów na Wielkanoc.

Stanisław Szczęsny Potocki, przywódca Targowicy, portret pędzla Jana Chrzciciela Lampiego

27 kwietnia 1792

Przeciwnicy Konstytucji 3 maja zawiązują w Petersburgu pod kuratelą Katarzyny II konfederację targowicką. Nazwa pochodzi od przygranicznego miasteczka, w którym spisek oficjalnie zaprzysiężono w nocy z 18 na 19 maja 1792.

"Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku", obraz Kazimierza Wojniakowskiego

18 maja 1792

Rosja, uznając, że Konstytucja zagraża jej wpływom w Polsce i na Litwie, wypowiada Rzeczpospolitej wojnę. Do Rzeczpospolitej wkracza armia rosyjska, dwukrotnie większa od wojsk polskich. Na czele armii polskiej stają Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko.

"Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku", obraz Kazimierza Wojniakowskiego

23 lipca 1792

W obliczu zerwania przez Prusy sojuszu i przeważających sił rosyjskich, król Stanisław August przystępuje do konfederacji targowickiej, co oznacza koniec wojny w obronie Konstytucji.

"Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku", obraz Kazimierza Wojniakowskiego

1793

II rozbiór Polski. Rosja i Prusy wykorzystują słabość Rzeczpospolitej dla zagarnięcia jej ziem. W rozbiorze nie bierze udziału Austria, zajęta walką z rewolucyjną Francją.

"Przysięga Kościuszki na rynku krakowskim", obraz Franciszka Smuglewicza

24 marca 1794

Rozpoczyna się insurekcja kościuszkowska. Gen. Tadeusz Kościuszko staje na czele powstania narodowego, którego celem jest wskrzeszenie Rzeczpospolitej w kształcie inspirowanym, ale wykraczającym poza ten zaproponowany w Konstytucji 3 maja. Powstanie upada 16 listopada 1794 roku.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku", obraz Kazimierza Wojniakowskiego

24 listopada 1795

III rozbiór Polski. Rosja, Prusy i Austria w tajnym traktacie dzielą między siebie wszystkie ziemie Rzeczpospolitej. Dzień później Stanisław August Poniatowski abdykuje na rzecz Rosji. Polska na 123 lata znika z mapy Europy.

1735

1763

1764

1768

1772

1773

1787

1788

1791

1792

1793

1794

1795

Postanowienia Konstytucji i Sejmu Wielkiego

Przeczytaj
Konstytucję

Uchwalenie Konstytucji 3 maja było punktem kulminacyjnym prac Sejmu Wielkiego (1788-1792). Znalazły się w niej zapisy odwołujące się do jego ustaw. Konstytucja i Sejm Wielki wprowadziły szereg reform, których zadaniem była rewolucyjna modernizacja kraju – uratowanie go przed widmem upadku.

Wprowadzenie trójpodziału władz

Zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie dziedziczności tronu

Zniesienie liberum veto

Pozbawienie praw politycznych gołoty

Wzmocnienie unii polsko-litewskiej i podtrzymanie prawa o sejmikach

Podtrzymanie postanowień prawa o miastach

Deklaracja wzięcia chłopów pod opiekę państwa

Ustanowienie katolicyzmu religią panującą

Postulat wzmocnienia armii

Wprowadzenie trójpodziału władz

„Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu. Aby więc całość państw, wolność obywatelską i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostawały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest: władza prawodawcza w Stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży, i władza sądownicza w jurysdykcjach”.

Konstytucja 3 maja wprowadzała trójpodział władzy na władzę ustawodawczą (sejm i senat), wykonawczą (król na czele Straży Praw – namiastkę rządu) oraz sądowniczą. Zastosowanie trójpodziału władzy miało na celu uzyskanie równowagi między nimi, co w zamyśle francuskiego filozofa Monteskiusza, miało zapobiegać tyranii. W realiach Rzeczpospolitej chodziło raczej o wzmocnienie władzy wykonawczej w stosunku do władzy sejmu. Układ trójpodziału był wcześniej obecny w Rzeczpospolitej (czego dobitnym dowodem było przeniesienie Trybunału Koronnego ze stołecznej Warszawy do Lublina), jednak to w Konstytucji 3 maja ta zasada odwoływała się do wolności obywatelskiej i równowagi władz.

- Treść artykułu piątego, który dotyczy trójpodziału władz, stanowi dowód nowoczesności myślenia autorów Konstytucji – oceniał prof. Jacek Staszewski. (PR, 11.12.2003)

Konstytucja 3 maja – historia i symbol na obrazie Jana Matejki

Ostatnie wielkie dzieło Mistrza

- Matejko zwykle dołączał do swoich dzieł instrukcje z wyjaśnieniem, kto znajduje się na obrazie. W przypadku „Konstytucji 3 maja 1791 roku” tego nie zrobił. Obraz nadal w pewnym stopniu jest dla nas tajemnicą – wyjaśnia Tomasz Drapała z działu oświatowego Zamku Królewskiego w Warszawie.

Section01

Konstytucja 3 maja 1791 roku

Kto jest kim na obrazie Jana Matejki

Sto lat po uchwaleniu Konstytucji 3 maja Jan Matejko namalował niezwykły obraz. Umieścił na nim zarówno świadków podpisania dokumentu, jak i postacie, które znalazły się w kompozycji jako symbol. Kto widnieje na płótnie Matejki i dlaczego? Odpowiedź poniżej.

ukryj oznaczenia

Czytając oryginalny rękopis Konstytucji 3 maja...

... można sobie wyobrazić, że król Stanisław August, Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki jeszcze rankiem 3 maja 1791 roku nanosili ostatnie poprawki w tekście Ustawy Rządowej - podkreśla dr Michał Kulecki, opiekun rękopisu Konstytucji w Archiwum Głównym Akt Dawnych.

Skarby Archiwum Polskiego Radia

Jan Paweł II

„Los narodu w Wasze ręce jest powierzony”

- Strzeżcie się i Wy, jak ongiś twórcy trzeciomajowej konstytucji, abyście na błogosławieństwo, a wdzięczność przeszłych i przyszłych pokoleń mogli zasłużyć – mówił Jan Paweł II w czasie IV pielgrzymki. (PR, 9.06.1991)

WinstonChurchill

„Wasza konstytucja była wzorem myśli oświeceniowej”

- Słusznie czcicie ten dzień jako wasze narodowe święto, ponieważ wasza konstytucja z 1791 roku była w czasie jej uchwalenia wzorem myśli oświeceniowej. (BBC 3.05.1941)

Władysław Sikorski

„Nasz naród kocha wolność”

- Konstytucja 3 maja jest wzorem rewolucji dokonywanej bez krwi i rozlewu. Wprowadziła ona nowy porządek rzeczy nie burząc niczego. Otwierała narodowi drogę do zupełnego odrodzenia. Mogła mu zapewnić warunki konieczne do obrony przed napaścią wrogów, zagrażających nam nie od dzisiaj od wschodu i zachodu – mówił gen. Władysław Sikorski w przemówieniu skierowanym do Polaków. (BBC, 3.05.1941)

Władysław Anders

„Drodzy Rodacy, Bracia nasi”

- Przemawiam w dniu 3 maja, łącząc się serdeczną myślą z Wami w tym zawsze dla nas uroczystym dniu święta narodowego. Ze ściśniętym sercem myślę o tym, co się dzisiaj w kraju dzieje - mówił gen. Władysław Anders w dzień inauguracji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. (RWE, 3.05.1953)

RobertKennedy

„Polacy i Amerykanie związani są więzami krwi”

- Historia Stanów Zjednoczonych niemal od początku wiąże się z historią Polski. Od naszej wojny o niepodległość aż do II wojny światowej Polacy i Amerykanie bronili zawsze sprawy wolności – mówił senator Robert Kennedy do Polaków w imieniu prezydenta Johna F. Kennedy’ego. (BBC, 3.05.1961)

Jan Nowak Jeziorański

„Walka z fałszowaniem historii i tradycji”

- Będziemy mówili Wam prawdę, którą sowiecki reżim chce ukryć, by zabić w Was resztkę nadziei. Będziemy prowadzili na falach eteru walkę z rusyfikacją i sowietyzacją polskiej kultury – mówił Jan Nowak Jeziorański. (RWE, 3.05.1953)

Ocena Konstytucji

Prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz: To nie był tylko gest. Konstytucja była wielkim krokiem ku tworzeniu nowoczesnego społeczeństwa. Jak mówił prof. Emmanuel Rostworowski – Rzeczpospolita nie upadła, bo była zacofana, tylko dlatego, że zaczęła się modernizować.

Prof. Andrzej Chwalba: Konstytucja 3 maja to alibi. Przegraliśmy państwo, ale ten dokument pozwolił nam spojrzeć sobie w twarz. Świat niewiele wie o Konstytucji 3 maja, ale jeden z jej zapisów jest przytaczany jako wzór w podręcznikach wychowania obywatelskiego na całym świecie.

Polecane serwisy

Hymn Polski

Niepodległa

Section04