Uczęszczał do szkół w Pińczowie, później studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie zdobył tytuł doktora filozofii. Następnie kształcił się w Wiedniu i w Rzymie, gdzie doktoryzował się z prawa i teologii, a także przyjął święcenia kapłańskie.
53:59 220 lat konstytucji 3 maja - hugo kołłątaj___494_11.mp3 - Miał niezwykły zmysł polityczny. Nikt, tak jak on, nie zrozumiał tego, jak struktura polityczna Rzeczypospolitej pomniejsza szansę na utrzymanie państwa - mówiła prof. Zofia Zielińska, z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. (PR, 3.04.2011)
Wróciwszy do kraju w 1774 roku, objął kanonię krakowską, pełnił również posługę kapłańską w parafiach w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych. W okresie reform, które próbował wprowadzić Stanisław August Poniatowski, Kołłątaj był aktywnym członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych oraz Komisji Edukacji Narodowej (KEN), w ramach której był autorem koncepcji rozbudowy szkół na terenie kraju.
Jako delegat KEN, a później rektor Akademii Krakowskiej przyczynił się do reformy uczelni, otwierając drogę do edukacji studentom z mieszczaństwa, wprowadził zajęcia z literatury polskiej i nauk przyrodniczych, zajął się także finansami, poziomem edukacji i rozwojem Akademii. Po przeprowadzce do stolicy skupił wokół siebie grono entuzjastów reform i publicystów tworząc tzw. Kuźnicę Kołłątajowską, gdzie działali m.in. Stanisław Małachowski i Franciszek Salezy Jezierski. Działacz opozycji antykrólewskiej, a podczas Sejmu Czteroletniego aktywny członek obozu patriotycznego.
05:57 Sejm Czteroletni - aud. z cyklu Historia Polski.mp3 Atmosfera Sejmu Czteroletniego, propaganda obozu reform. Kulisy uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 roku - aud. Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski" z udziałem prof. Jacka Staszewskiego. (PR, 10.12.2003)
W tym czasie napisał rozprawę "Do Stanisława Małachowskiego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka", gdzie przedstawił program swojego stronnictwa postulujący m.in. reformy społeczne, dziedziczność tronu, równouprawnienie mieszczan i wolność dla chłopów (zniesienie pańszczyzny na rzecz czynszu), likwidację liberum veto oraz wprowadzenie ogólnego opodatkowania. Kołłątaj był współtwórcą Konstytucji 3 Maja, później jednym z przywódców Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, podkanclerzym koronnym i członkiem rządu.
Konstytucja 3 maja - zobacz serwis specjalny
Po sukcesie konfederacji targowickiej przebywał przez pewien czas w Dreźnie i Lipsku, gdzie napisał "O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja". Później aktywnie uczestniczył w przygotowania do insurekcji kościuszkowskiej, zostając po jej wybuchu szefem Wydziału Skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej. Współtwórca uniwersału połanieckiego, przyznającego ziemię uczestniczącym w powstaniu chłopom. Po klęsce zrywu w 1794 roku wyjechał z Warszawy. Ścigany przez Rosjan, został aresztowany przez władze austriackie i uwięziony. Odzyskawszy wolność, przeniósł się na Wołyń, gdzie wspólnie z Tadeuszem Czackim założył Gimnazjum Wołyńskie, którego nazwę później zmieniono na Liceum Krzemienieckie.
29:00 03.05.18 targowica.mp3 3.05.18. dr Adam Podlewski o tym, jak mogłaby się potoczyć historia Polski, gdyby nie uchwalono Konstytucji 3 maja. (PR, 3.05.2018)
Po powstaniu Księstwa Warszawskiego, pomimo wezwań Napoleona, nie udało mu się do niego dołączyć. Przez pewien czas był wówczas więziony przez Rosjan w Moskwie. Po przyjeździe do Księstwa nie został jednak dopuszczony do działalności we władzach. Pod koniec życia, pozostając w pewnym zapomnieniu, wydał "Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, którą od traktatu tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim".
Hugo Kołłątaj zmarł po długiej chorobie 28 lutego 1812 w Warszawie. Spoczął na stołecznym Cmentarzu Powązkowskim.
pd/im