Zwany jest "ojcem polskiej literatury", choć Marcin Bielski pisał po polsku w tym samym czasie co Rej, a przed nim był jeszcze m.in. Biernat z Lublina.

Mikołaj Rej urodził się 4 lutego 1505 roku w Żurawnie nad Dniestrem na Rusi. Studiował w Skalmierzu, Lwowie i Krakowie, ale nie ukończył żadnej uczelni. Być może dlatego nie lubił łaciny i nie uznawał jej, bo również nie bardzo potrafił się nią posługiwać. Niektórzy przypuszczają, że to była główna przyczyna, dla której zaczął pisać po polsku.

Sprawa ta jest na pewno bardziej złożona. Rej wykazał również dużo dumy narodowej, kiedy pisał "A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają". Dodatkowo wiedzieć trzeba, że Rej tworzył głównie dla szlachty, która nie posługiwała się powszechnie i z łatwością łaciną.   

Sam Rej daleki był od traktowania siebie jako literata. Wszystkie swoje utwory publikował pod pseudonimem albo bezimiennie. Jednak pisarstwo uważał za odpowiedzialną misję społeczną.

Jego utwory chętnie czytane były przez szlachtę, ponieważ wiele w nich było aluzji do ówczesnych stosunków społecznych, politycznych i obyczajowych, jak w jednym z najbardziej znanych utworów pt. "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". W "Krótkiej rozprawie..." po raz pierwszy na karty literatury polskiej wprowadzona została tzw. mowa potoczna.

Mikołaj Rej z pisarstwa utrzymywać się nie mógł. Żył w dostatku z dochodów, które płynęły z odziedziczonych po ojcu majątków ziemskich.

Był aktywnym społecznikiem, angażował się w życie społeczne. W 1548 roku przeszedł na luteranizm, potem na kalwinizm i rozpoczął intensywną działalność religijną. Uczestniczył w synodach, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły. Toczył spory teologiczne i majątkowe z Kościołem katolickim. Był posłem z województwa ruskiego na sejm 1564 roku. Wielokrotnie brał udział w sejmach walnych. Często zmieniał miejsca pobytu, zdobywał nowe majętności. Uzyskał także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek – Okszy (obecnie Oksa) i Rejowca (Chełmskie), w którym prawdopodobnie zmarł 8 września 1569. Miejsce pochówku Mikołaja Reja pozostaje nieznane.

im

6 czerwca 1700 roku zmarł Wespazjan Kochowski, poeta, historiograf, czołowy przedstawiciel sarmackiego baroku.

Poeta i wojak

Kochowski przyszedł na świat w Gaju w ziemi sandomierskiej. Urodził się w 1633 roku, ale dokładna data jego przyjścia na świat nie jest znana. Pochodził ze średnio zamożnej szlachty, zaś nauki pobierał w Krakowie, w Collegium Nowodworskiego (od nazwiska fundatora - kawalera maltańskiego Bartłomieja Nowodworskiego).

W dorosłym życiu zajął się tym, czym wielu jego rówieśników w owych niespokojnych dla Rzeczypospolitej czasach - wojaczką. Bił się jako husarz z Kozakami, Rosjanami i Szwedami. Służył pod Stefanem Czarnieckim.

Zwolennik sarmatyzmu czy ideolog jego reformacji?

Jego poglądy polityczne cechują się ambiwalencją. Z jednej strony był obrońcą wolności szlacheckiej i ustroju (brał udział w rokoszu Lubomirskiego zawiązanego w celu ukrócenia dążeń Jana Kazimierza prowadzących do umocnienia władzy królewskiej). Z drugiej: był przeciwnikiem patologii w nim występujących, które leżały u podstaw ustroju szlacheckiej Rzeczpospolitej.

- O jego prawości, rozumie i postępowości świadczy fakt, że ostro występował przeciwko liberum veto oraz piętnował wyzysk i ucisk chłopów - słyszymy w audycji z cyklu "Nad kartami poetów".

Historyk czasów ostatnich lat świetności Rzeczpospolitej

Patrząc na bogaty życiorys sarmaty nie dziwi fakt, że obok poezji - ironicznych fraszek i liryków z cyklu "Niepróżnujące próżnowanie" - zajął się też spisywaniem dziejów mu współczesnych. Jego "Roczniki polskie" stanowią cenne i niepozbawione autorskiego krytycyzmu źródło o epoce. Ta działalność zawiodła go na dwór samego króla Jana III Sobieskiego.

"Dzieło Boskie, albo pieśni Wiednia wybawionego" - tak brzmiał tytuł poetyckiego zapisu wydarzeń wyprawy wiedeńskiej, w której poeta wziął udział na zaproszenie samego króla Jana III Sobieskiego, który chciał – wzorem władców średniowiecznych - by o jego zwycięstwie powstawały pieśni.

Polska - wybrane przez Boga przedmurze chrześcijaństwa

Opus magnum Kochowskiego jest jednak dzieło "Psalmodia polska". - Jest to cykl stylizowanych psalmów prozą - słyszymy w audycji z 1961 roku. Kochowski przedstawiał tam koncepcje Rzeczypospolitej jako "przedmurza chrześcijaństwa" i Polaków jako narodu wybranego przez Boga.

Posłuchaj audycji o życiu Kochowskiego ilustrowanej jego utworami.

bm

Kromer pochodził ze stanu mieszczańskiego. Urodził się 11 listopada 1512 roku w niemieckiej rodzinie w Bieczu. Studiował w Akademii Krakowskiej, po której ukończeniu pracował w kancelarii królewskiej. W latach 1537-1540 pozostawał poza granicami Polski. Pobierał wówczas nauki we Włoszech: w Padwie oraz Bolonii.

Po powrocie do kraju został sekretarzem i emisariuszem biskupa krakowskiego Piotra Gamrata, a po śmierci pracodawcy, bliskim współpracownikiem Samuela Maciejowskiego i sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Mimo przynależności do stanu duchownego Kromer podzielał tolerancyjną postawę monarchy w kwestiach religijnych.

– Byli dobrymi politykami. Uderzyły mnie ich zapiski z końca XVI wieku. Często jeździli na Zachód i wiedzieli, że Rzeczpospolita była zlepiona z różnych narodów i że gdyby wojny religijne przeniosły się do nas, oznaczałoby to nieuchronny rozpad Rzeczpospolitej - wyjaśniał historyk prof. Janusz Tazbir w audycji Anny Lisieckiej z cyklu "Na marginesach literatury".

Marcin Kromer zajmował się przede wszystkim sprawami pruskimi. W 1551 roku został skierowany jako kanonik do Lidzbarka Warmińskiego. Tam współpracował z biskupem Stanisławem Hozjuszem, choć poglądy duchownych różniły się znacząco. 

Po śmierci Hozjusza, to właśnie Kromer objął diecezję warmińską. To tu powstało jedno z najważniejszych dzieł tego wybitnego humanisty - "Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego".

– To był przewodnik po Polsce dla tych, którzy chcieli w szybki i łatwy sposób zapoznać się przynajmniej z podstawowymi rzeczami o tym kraju. W przewodniku zawarte były wiadomości o mieszkańcach Rzeczpospolitej, ich prawach i funkcjonowaniu ustroju – mówił Janusz Tazbir. – Dzieło to zostało pisane przez człowieka, który był zadowolony z życia w swoim kraju.

bm

22 sierpnia 1584 roku zmarł Jan Kochanowski, wybitny poeta epoki renesansu. Zgon nastąpił nagle w trakcie obrad sejmu w Lublinie, prawdopodobnie wskutek udaru mózgu.

Młodość

Jan Kochanowski był bardzo zdolnym młodzieńcem, który zdobył uznanie swoich wychowawców. Urodził się w 1530 roku w rodzinnym majątku w Sycynie i jako nastolatek rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej.

– Pochodził ze średniej szlachty małopolskiej, miał dosyć liczną rodzinę. Ojciec zmarł dosyć wcześnie, więc możemy się domyślać, że młodzieńcze lata wypełniały mu starania o zabezpieczenie finansowe, ale jednocześnie o wykształcenie i edukację – powiedział Piotr Dmitrowicz w audycji "Mieć 19 lat".

W 1551 roku studiował w Królewcu, a w następnym roku przeniósł się do Włoch i rozpoczął naukę w Padwie. We Włoszech przebywał z przerwami do 1559 roku, w tym czasie odwiedził też Francję.

Życie dworskie

Po śmierci rodziców powrócił do Polski i objął w spadku część majątku, który następnie oddał w dzierżawę rodzinie. W tym czasie pełnił służbę na dworach magnackich. Dzięki protekcji dostał posadę na dworze królewskim i objął funkcję sekretarza Zygmunta II Augusta.

Krążył wokół wielkich osób ówczesnej polityki. Wziął udział m.in. w sejmie lubelskim w 1569 roku, w którego trakcie uchwalono akt unii lubelskiej, powołującej Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

450. rocznica zawarcia Unii Lubelskiej - zobacz serwis specjalny

Na tym samym sejmie odbył się hołd księcia pruskiego Albrechta Fryderyka Hohenzollerna przed królem Zygmuntem Augustem. Kochanowski opisał to wydarzenie w utworze "Proporzec albo hołd pruski", w którym sławił potęgę Rzeczpospolitej.

Narodziny legendy w Czarnolesie

Kilka lat później wycofał się z życia dworskiego i postanowił poświęcić się w większym stopniu twórczości literackiej. W 1574 roku przeprowadził się do dworku w Czarnolesie, znajdującym się w jego rodzinnych stronach na ziemi radomskiej. Wiosną 1575 roku ożenił się z Dorotą Podlodowską i założył rodzinę.

Przeprowadzka nie oznaczała ucieczki od świata, a Jan Kochanowski wciąż udzielał się w życiu publicznym i brał udział w sejmach walnych. Odnowił wówczas przyjaźń z Janem Zamoyskim, na którego wesele napisał tragedię "Odprawa posłów greckich".

Lata mieszkania w Czarnolesie przyniosły nie tylko upragniony spokój i poświęcenie się pracy literackiej, ale również osobiste tragedie rodzinne. W końcu lat 70. XVI wieku najpierw zmarł jego starszy brat Kasper, a następnie malutka córka Urszula. Jan Kochanowski bardzo ciężko przeżył stratę dziecka i poświęcił mu monumentalny cykl żałobnych trenów, uznawanych za największe dzieło poety. Opowiadają o cierpieniu i pokonywaniu żałoby.

Twórczość i spuścizna

Jego poezja cechowała się niesłychaną różnorodnością, poruszał poważne i lekkie tematy. Chciał przekazać odbiorcom kompletny pogląd na świat, postrzeganie wszystkich aspektów życia. Pisał treny, refleksyjne pieśni, psalmy, ale również lekkie i zabawne fraszki.

XVI wiek był momentem ukształtowania współczesnej polszczyzny. Jednym z jej współtwórców był Jan Kochanowski.

– Jan Kochanowski był niewątpliwie największym polskim twórcą doby odrodzenia, który mógł konkurować z największymi mistrzami starożytności. Najlepszym świadectwem wielkości Kochanowskiego jest fakt, że ciągle badacze literatury znajdują coś nowego – stwierdziła prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji "Kronika polska".

sa