Fragment okładki książki "Dziennik. Tom 2" Julii Hartwig

Julia Hartwig_1200.jpg

Co ciekawe, dwa poetyckie teksty, w których mowa o tych kwestiach, związane są z Rachmaninowem. Autorem jednego z nich jest Adam Zagajewski:
 
Rachmaninow
 
Dawniej, kiedy słuchałem trzeciego koncertu,
nie zdawałem sobie sprawy, że dla znawców
jest to muzyka zbyt konserwatywna (nie wiedziałem wtedy,
że w sztuce oprócz sztuki są też nienawiści, fanatyczne
spory, potępienia godne epoki wojen religijnych),
 
słyszałem w nim obietnicę rzeczy, które miały nadejść,
zapowiedź trudnego szczęścia, miłości, szkic
krajobrazów, które miałem kiedyś poznać,
przeczucie czyśćca i raju, wędrówki, i, na końcu,
może także czegoś w rodzaju wybaczenia.
 
Teraz, kiedy słucham jak Martha Argerich wykonuje
koncert d-moll, podziwiam mistrzostwo jej gry,
jej pasję, natchnienie, a jednocześnie ten chłopiec,
którym kiedyś byłem, próbuje zrozumieć, nie bez trudu,
co się spełniło a co zgasło. Co żyje.
 
(A. Zagajewski, Asymetria, Kraków 2014, s. 30)
 
Rachmaninow jako kompozytor, do którego sympatia jest niejako automatycznie traktowana przez „znawców” jako przejaw muzycznego niewyrobienia, pojawia się także w tekście Ostrzeżenie Julii Hartwig:
 
Pamiętam jego ostrzegawczy gest dłonią: – Nie, nie! – kiedy wypadła mi z ust, jak żaba, pochwała koncertu Rachmaninowa.
Wstrzymywał mnie tym „Nie, nie!” jak człowieka padającego na śliskiej drodze lub zsuwającego się z niebywałą szybkością ze szczytu, na którym góruje Telemann, Purcell, Pergolesi, Albinioni.
Czy robił to, by ocalić mnie w oczach swoich przyjaciół, tak zgodnych w swoich wysokich umiłowaniach, czy może chronił przed zadraśnięciem swój gust własny, zawsze niezawodny i ceniący nade wszystko piękno dystansu?
 
(J. Hartwig, Czułość, Kraków 1992, s. 50)
 
W obu przypadkach poeci wypowiadają się z pozycji osób o ustabilizowanej już kulturze muzycznej, wtajemniczonych w pewien kod wartościowania, świadomych jej niuansów – ale odrzucających to wtajemniczenie w imię szczerości. Hartwig wiąże obawę przed pochwałą Rachmaninowa ze słabością, koniunkturalizmem, snobizmem, lękiem przed byciem odrzuconym. Zagajewski, pisząc o niechęci do kompozytora, nie pyta, z czego ona może wypływać (poza neutralną w gruncie rzeczy kategorią „konserwatyzmu”), ale charakteryzuje podejście „znawców” z użyciem słów stawiających ich w nie najlepszym świetle (fanatyzm, nienawiść). I Hartwig, i Zagajewski zajmują stanowisko odbiorców pozostających niejako poza (a może i ponad) estetycznymi sporami, pielęgnujących swoje prawo do nieskrępowanych, indywidualnych wyborów i upodobań jako prawo najwyższe w obcowaniu ze sztuką. Warto jednak również zwrócić uwagę na różne stopnie tego antykonformizmu – Hartwig pisze wprost o pochwale Rachmaninowa, Zagajewski zaś bardziej tonuje jego pozytywny odbiór: sympatię do niego przedstawia niejako w okolicznościach łagodzących, jako korespondującą z młodością, niedojrzałością. Słuchanie Koncertu fortepianowego d-moll jest w jego wierszu uzasadniane przede wszystkim przesłankami sentymentalnymi, a także walorami interpretacji Argerich. Odbiór przedstawiony przez Zagajewskiego ma charakter bardziej dwutorowy: z jednej strony jest on już wyrafinowany, dojrzały, naznaczony muzyczną wiedzą, wyczulony na subtelności interpretacji, z drugiej zaś rozliczeniowy w stosunku do marzeń z przeszłości.
Własne doświadczenie muzyczne skonfrontowane z krytycznym nastawieniem innych odbiorców przestaje być sprawą osobistą i estetyczną – w obu tekstach staje się doświadczeniem społecznym i to, niestety, o charakterze w dużej mierze negatywnym. Muzyka przedstawiona jest nie jako sfera porozumienia, wspólnej radości, lecz przyczyna potencjalnej niezgody, konfrontacji, a nawet wykluczenia. Zostaje wciągnięta w nieczyste gry snobizmu. Relacje słuchającego z muzyką stają się modelem relacji z rzeczywistością i z innymi ludźmi. To, jak słuchamy, mówi nam wiele o nas samych. Także o naszych kontaktach z innymi.
Ale poczucie odmienności, „naiwności” słuchających nie jest w wierszach Hartwig i Zagajewskiego przedstawiane jako powód do obaw, lecz jako okazja do zamanifestowania swojej indywidualności. Oryginalność, niesztampowość od dawna jest w cenie u poetów. I tę odwagę nietypowych poglądów prezentują także w sferze sztuki dźwięków. Dlatego podejście do muzyki może stać się ważnym elementem samopoznania, ważną częścią programu życiowego. Jak na przykład u Julii Hartwig, w wierszu Sekrety:
 
Czyż nie istniejemy dzięki temu co nas różni
i dzięki odwadze różnienia się
Nie pozwól odcisnąć pieczątki na sobie
Słuchaj muzyki osobno to dla ciebie ją grają
i módl się osobno jeśli umiesz.
 
(J. Hartwig, Gorzkie żale, Kraków 2011, s. 22)
 
Iwona Puchalska