Jest wiele sztuk teatralnych, przedstawień scenicznych, ukazujących piękno i niezwykłe dzieje stolicy Polski, Warszawy. Jednak ta najbardziej warszawska w swoim charakterze, ta najbardziej mistyczna, narodziła się w Krakowie, piórem "czwartego wieszcza", Stanisława Wyspiańskiego. "Noc listopadowa" - trzeci po "Warszawiance" i "Lelewelu" dramat artysty opowiadający o zrywie powstania listopadowego.
14:34 wyspiański.mp3 Twórczość Stanisława Wyspiańskiego zachwyca kolejne pokolenia (Cztery pory roku/Jedynka)
Spośród nielicznych przedstawień, na pierwsze miejsce wybija się to z 1974 roku, z 13 stycznia, w realizacji Andrzeja Wajdy. Tak, 46 lat temu odbyła się najgłośniejsza polska premiera dzieła Wyspiańskiego, w Teatrze Starym w Krakowie. Według znawców była najbardziej bliska artystycznemu duchowi pierwowzoru Wyspiańskiego. Kolejny raz, dzieło tak bliskie historycznie i obrazami Warszawie, powstało w Krakowie.
Stanisław Wyspiański dość długo pisał, a raczej składał obrazy powstania w utwór dramatyczny nazwany "Noc listopadowa". Trwało to od 1901 roku aż do 1904, choć pierwsze pomysły zrodziły się podczas jedynej wizyty w Warszawie w 1898 roku. Przybył wtedy z projektami witraży na konkurs Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.
Zafascynowany relacjami z powstania listopadowego zapragnął zwiedzić jedno z głównych wtedy miejsc – Łazienki Królewskie w Warszawie. Jako twórca uzdolniony nie tylko literacko, lecz też plastycznie, spacer ten zapamiętał niesamowitymi obrazami odwołującymi się do historii i przeżywanymi niemalże osobiście na jawie.
Łazienki stały się obszarem scenicznym dramatu, a wydarzenia kilku godzin nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku były istotą dla ukazywanych scen. "Noc listopadowa" to utwór bez podziału na akty, a każda scena jest samodzielnym epizodem. Tych epizodów jest dziesięć i każdy dzieje się w innym miejscu. Wszystkie jednak w obrębie pierwszej polskiej arkadii, którą były właśnie Łazienki Królewskie.
Mimo wiernego odwzorowania topografii obiektu Wyspiański przenosi nas także do świata antycznego, pełnego bogów i półbogów, mitów Hadesu, zasad umierania i odradzania się. Dosłownie jakby chciał powiedzieć, że dawne wierzenia o cykliczności życia, o naturze świata miały właśnie miejsce w czas powstania listopadowego, które musiało umrzeć, by Polska później mogła się odrodzić. Stąd też motywy jesienne w dramacie, w pierwowzorze i w inscenizacji.
Wyspiański, zafascynowany Wagnerem widział "Noc listopadową" czymś na kształt opery. Spisał także dokładne wskazówki co do muzyki uwertury, siedmiu antraktów i finale swojego dzieła. Wielu twórców próbowało swoich sił w tej materii, jednak dopiero kompozycje Zygmunta Koniecznego dopełniły dramatyczny charakter dzieła Wyspiańskiego. Konieczny wydał je także na płycie i warto mieć tę pozycję we własnej płytotece.
Współpraca dwóch tak znamienitych twórców, dała efekt ponadczasowy. Źródła podają różne daty premiery tego działa w reżyserii Wajdy – Encyklopedia Teatru Polskiego mówi właśnie o 13 stycznia (wiele innych źródeł także), a strony internetowe Teatru Starego w Krakowie wskazują datę 1 stycznia. Co do jednego są zgodni – 1974 rok. Później, w roku 1978, Wajda przeniósł to przedstawienie do Teatru Telewizji.
Zgodność też panuje wśród znawców literatury, krytyków teatralnych i filmowych - "Noc listopadowa" jest chyba najpiękniejszym obrazem Warszawy i jej historii wśród dzieł teatralnych dramaturgii polskiej, a inscenizacja Wajdy w Krakowie zdaje się być najpiękniejszym hołdem złożonym Warszawie i wydarzeniom z nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku.
Magia pierwowzoru i magia tej inscenizacji budują w widzach nieodparte wrażenie, że powstanie listopadowe i Warszawa są częścią antycznej tragedii, że częścią tej tragedii są rozbiorowe losy Polski i jej późniejsze odrodzenie – którego Wyspiański nie zaznał, ale mógł przeczuwać i trafnie przepowiadać.
PP