Kościół archiprezbiterialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zwany Kościołem Mariackim, jest jedną z największych i najważniejszych, po Katedrze Wawelskiej, świątyń Krakowa. Od 1963 roku ma status bazyliki. Należy do najbardziej znanych zabytków Krakowa i Polski. Położony jest przy północno-wschodnim narożniku Rynku Głównego, na Placu Mariackim.
Według relacji Jana Długosza (1415-1480) kościół parafialny przy Rynku miasta Krakowa został ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w latach 1221-1222. W latach 1290-1300 wzniesiono, częściowo na jego fundamentach, nowy kościół w stylu wczesnogotyckim, poświęcony w 1320 roku.
Został on następnie gruntownie przebudowany. W latach 1355-1365 przy znaczącym udziale Mikołaja Wierzynka starszego (mieszczanina krakowskiego) wzniesiono wydłużone jednoprzestrzenne prezbiterium z wysokimi oknami, które w latach ok. 1360-1400 wypełnione zostały witrażami. Do dziś średniowieczne witraże przetrwały tylko w trzech oknach (są wtórnie złożone). Obecnie kościół zdobią witraże wykonane w XIX wieku, w tym dzieła Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego.
U schyłku wieku XIV powstał bazylikowy korpus kościoła wzorowany na części zachodniej katedry na Wawelu. Przekryty on został w latach 1395-97 sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
Dobudowana kaplica
W latach 1435-1446 przy zewnętrznych murach naw bocznych dobudowano kaplice. W tym też czasie podwyższona została wieża północna, przystosowana do pełnienia funkcji strażnicy miejskiej. W roku 1478 wieża została nakryta charakterystycznym wielobocznym hełmem. Hełm ten ozdobiony został złoconą koroną maryjną w roku 1666.
W latach 1477-1489 wieku Kościół Mariacki wzbogacił się o arcydzieło rzeźbiarskie późnego gotyku - nowy ołtarz główny dłuta Wita Stwosza (ok. 1448-1533), ufundowany przez rajców miejskich.
Modernizacja w stylu późnego baroku
W XVIII wieku na polecenie archiprezbitera Jacka Łopackiego wnętrze kościoła poddano gruntownej modernizacji w stylu późnego baroku.
W roku 1795 zlikwidowano przykościelny cmentarz. W ten sposób powstał plac Mariacki. Część ocalałych epitafiów została przeniesiona na mury świątyni. W latach 90. XIX stulecia architekt Tadeusz Stryjeński przeprowadził kompleksową restaurację kościoła, w trakcie której przywrócono gotycki wystrój wnętrza. Świątynia zyskała nową dekorację malarską projektu Jana Matejki. Przy wykonaniu polichromii współpracowali m.in. Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.
Hejnał Mariacki
Hejnał Mariacki, który co godzinę rozbrzmiewa na krakowskim Rynku, grany jest z wieży zwanej Strażnicą "Excubiarum", która ma 82 m wysokości. Hejnał jest grany z wysokości 54 m. Druga wieża, niższa (69 m) mieści pięć zabytkowych dzwonów kościelnych (najstarszy pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku). Największy z dzwonów nazywany jest "Półzygmuntem".
Przy wejściu do Bazyliki, od strony placu Mariackiego, zachowały się kuny - metalowe obręcze, w które zakuwano skazańców, wystawiając ich na widok publiczny.
