272 lata temu, 10 marca 1752 roku (wg niektórych źródeł: 1 listopada), urodził się Józef Zajączek, jedna z najbardziej niejednoznacznych postaci w historii Polski przełomu XVIII i XIX wieku. - To był człowiek czynu, ale czynu w imię własnego interesu - mówił o Zajączku dr Krzysztof Bauer, który wcielił się w rolę oskarżyciela w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".
Sługa wielu panów
Trudno odmówić racji historykowi: pochodzący ze średniozamożnej szlachty Zajączek został najpierw protegowanym Zamoyskich, walczył w szeregach konfederatów barskich, później przeszedł do prorosyjskiego obozu Ksawerego Branickiego (jednego z przywódców Targowicy). W trakcie trwania Sejmu Wielkiego był jednym z aktywnych polskich jakobinów - radykalnego odłamu frakcji reformatorskiej - i postulował zwiększenie liczebności wojska.
Kościuszko pod Racławicami, obraz Jana Matejki. Na płótnie ukazany jest również gen. Józef Zajączek - w napoleońskiej czapce, oparty o drzewo, z lewej strony obrazu, źr. Wikimedia Commons/dp
Walczył w obronie Konstytucji 3 maja i w insurekcji kościuszkowskiej. Dowodził obroną Pragi, która zakończyła się klęską i rzezią ludności cywilnej miasta. - To była skaza, która ciążyła na Zajączku do końca życia i on się już z niej nie wyplątał - wyjaśniał dr Krzysztof Bauer. - Lewym skrzydłem dowodził Jasiński, prawym osobiście Zajączek. Skrzydło Zajączka nie było przez pół godziny atakowane, a jednak, gdy zostało już zaatakowane, pękło natychmiast, a Zajączek uciekł z Pragi.
Generał przedostał się do Francji, gdzie wstąpił w szeregi armii napoleońskiej, z którą brał udział m.in. w walkach w Egipcie i w wyprawie na Moskwę. - Pod Berezyną stracił nogę, a wraz z nią honor - mówił historyk.
Naiwny namiestnik?
Podczas odwrotu spod Moskwy trafił do niewoli rosyjskiej. I tym razem Zajączek zmienił front: protekcję znalazł u cara Aleksandra I, który mianował go namiestnikiem Królestwa Polskiego. - Największą plamą na honorze generała było jego funkcjonowanie w Królestwie Polskim - mówił dr Eligiusz Szymanis, który wcielił się w rolę obrońcy Zajączka w audycji z 4 grudnia 2002 roku.
Choć Zajączek naiwnie wierzył w nadaną przez cara liberalną konstytucję, to prowadził politykę uległości wobec wielkiego księcia Konstantego, który łamał postanowienia ustawy zasadniczej.
- To Królestwo Polskie w pierwszym okresie całkiem nieźle prosperowało: rozbudowało Warszawę, miało całkiem dobrą sytuację gospodarczą. Mówimy o Ordonach, o Mickiewiczu, o spiskowcach, tymczasem w tym Królestwie żyli również Minclowie, którzy rozwijali sklepy i którym w tym królestwie wcale najgorzej się żyło - bronił generała Eligiusz Szymanis.
14:51 generał józef zajączek.mp3 Audycja Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" poświęcona Józefowi Zajączkowi, spór o postać generała prowadzą historycy dr Krzysztof Bauer i dr Eligiusz Szymanis. (PR, 4.12.2002)
Generał Józef Zajączek zmarł 28 lipca 1826, cztery lata przed powstaniem listopadowym.
bm