Таксісты
Восенню 2020 года — падчас масавых пратэстаў у Беларусі пасля фальсіфікацыі выбараў Лукашэнкам — я шмат ездзіў на таксі. Кіроўцы былі лепшыя за тагачасны заблакаваны інтэрнэт — яны ведалі ўсё пра акцыі, арышты, блакады паліцыі і збіццё дэманстрантаў — і не стрымліваліся ў сваіх словах ацэньваючы ўлады. Калі я нядаўна сеў у таксі ў горадзе і паспрабаваў пагаварыць з кіроўцам на старыя тэмы, ён панура паглядзеў на мяне ў люстэрка і сказаў:
«Напэўна, вы не ведаеце, што фірма прымусіла нас усталяваць мікрафоны і камеры ў нашых машынах? А цяпер мы яшчэ павінны здаваць карты памяці кіраўніцтву».
Мы працягнулі нашу вандроўку моўчкі. Гэтак жа і з размовамі ў прыгарадных цягніках і маршрутках — невялікіх бусіках, што курсуюць паміж гарадамі. Раней гэта былі дыскусійныя клубы, а цяпер усе ў навушніках, моўчкі глядзяць у свае тэлефоны. Палітычныя рэпрэсіі, якія пачаліся ў Беларусі пяць гадоў таму, працягваюцца і сёння. Ніхто не хоча стаць чарговай ахвярай сістэмы. Дык ці ўдалося Лукашэнку цалкам заглушыць грамадства пяцігадовай даўніны сваімі сістэмнымі рэпрэсіўнымі мерамі? Звонку можа здацца, што так. Але рэкі цякуць нават пад тоўстым лёдам.
Актывісты
Паводле звестак беларускіх праваабаронцаў, у апошнія гады ўлады краіны загадалі ліквідаваць амаль 1900 непадкантрольных дзяржаве грамадскіх арганізацый — ад СМІ да пчаляроў. Спачатку быў зачынены найбольш актыўны сегмент трэцяга сектара — СМІ і праваабаронцы. Затым спецслужбы накіравалі свае намаганні на найбольш бачныя арганізацыі і тыя, чыімі лідарамі былі грамадскія актывісты — напрыклад, арганізацыя «Ахова птушак Бацькаўшчыны», лідар якой – Віктар Фянчук – быў зняволены ў турме строгага рэжыму на два з паловай гады за ўдзел у пратэстах. Затым яны вычысцілі ўсё астатняе — нават на перыферыі. Службы імкнуліся пазбавіць людзей усіх магчымых пляцовак для дзейнасці па-за кантролем аўтарытарнай ідэалогіі.
Ідэалогія
І гэтая ідэалогія цяпер прысутнічае амаль усюды. На кожным дзяржаўным прадпрыемстве ўведзеная пасада ідэолага. Часцей за ўсё гэта былы супрацоўнік КДБ або адстаўны вайсковец. Аднак ён не праводзіць «гадзіны палітычнай інфармацыі» — як гэта было ў савецкія часы. Замест гэтага ён фільтруе кандыдатаў на працу на падставе папярэдняй палітычнай дзейнасці. У цяперашні час у Беларусі немагчыма ўладкавацца на працу ў дзяржаўнае прадпрыемства, калі вы раней крытыкавалі рэжым або былі затрыманыя пасля пратэстаў. Для гэтага ў краіне ёсць спецыяльная база дадзеных, якой валодаюць праваахоўныя органы. Яна называецца «Беспарадкі» — і ў ёй знаходзіцца не менш за сто тысяч беларусаў.
Нядаўна адзін мой знаёмы прадпрымальнік, які кіруе прыватнай кампаніяй сярэдняга памеру, сказаў мне, што яму патэлефанавалі з райвыканкаму — з аддзела ідэалогіі. Чыноўніца заявіла, што адгэтуль ідэолагі павінны працаваць і ў прыватных кампаніях. Калі ён спытаў, ці з'яўляецца гэта абавязковым, яна адказала, што пакуль што гэта рэкамендацыя, але да кампаній, якія першымі зробяць гэта на добраахвотнай аснове, дзяржава будзе ставіцца, як яна сказала, «крыху інакш».
Аднак ён дапытваўся далей і спытаў:
«Значыць, мне давядзецца прыняць на працу нейкага чужога дэсантніка, якога я ніколі раней не бачыў?» «Не», — сказала яна. «Ідэолагам можа стаць адзін з тых, хто ўжо працуе ў кампаніі – нават вы». Знаёмы паабяцаў падумаць пра гэта.
Межы
Той факт, што выезд з краіны – і вяртанне ў яе – усё яшчэ магчыма, даў уладам магчымасць старанна правяраць змесціва тэлефонаў і камп’ютараў кожнага падарожніка на мяжы. Людзям загадваюць разблакіраваць свае тэлефоны і перадаць іх супрацоўніку для вывучэння. Беларуская памежная служба арганізацыйна з'яўляецца часткай КДБ. Нават адзін «ідэалагічна непрымальны» лайк у сацыяльных сетках прыводзіць да затрымання ў РАУСе — ноч без матраца — кароткі суд — і пятнаццаць сутак адміністрацыйнага арышту або буйны штраф з фармулёўкай «распаўсю экстрэмісцкай прадукцыі». Калі такі чалавек таксама знайшоўся ў базе дадзеных «Беспарадкі», то, хутчэй за ўсё, пасля адбыцця гэтага пакарання яму пагражае далейшае пераследаванне ўжо паводле артыкула 342 Крымінальнага кодэкса — падрыхтоўка або ўдзел у масавых беспарадках. Да чатырох гадоў пазбаўлення волі.
Цяпер у Беларусі амаль 1200 чалавек прызнаныя палітычнымі зняволенымі. Нядаўна Лукашэнка публічна заявіў, што на перамовах з амерыканцамі ён выказаў гатоўнасць выдаць некаторых з іх, але самі амерыканцы не захацелі.
Ён не пераканаўся, ці хто-небудзь паверыць яму
Верагодна, ён ведае, што насамрэч уладам у Беларусі не верыць амаль ніхто. Пасля 2020 года тут адбыўся масавы зыход — мяркуецца, што з дзевяцімільённай краіны выехала каля 400 тысяч чалавек. Гэта велізарная хваля эміграцыі — таксама людзі актыўныя, якія за мяжой ствараюць беларускія асяродкі супраціву. Таксама і ў краіне, ва ўмовах глыбокай канспірацыі, існуе не толькі пасіўны, але і актыўны супраціў. Нязгодным з лукашэнкаўскім аўтарытарызмам беларусаў падбадзёрыла, між іншым, апошняя ўдалая дыверсійная акцыя беларускіх кіберапартызанаў, праведзеная разам з украінскай групай Silent Crow з мэтай узлому і блакіроўкі сервераў расійскага «Аэрафлота». Бо тут кожны ведае, што калі б за Лукашэнкам не стаяў Пуцін разам з усім ягоным велізарным сілавым апаратам, беларускі рэжым меў бы мізэрныя шанцы на выжыванне.
Позні ПНР
Назіраючы шмат гадоў за зменамі, што адбываюцца ў Беларусі, я не маю ілюзій: аўтарытарныя сістэмы маюць толькі два напрамкі эвалюцыі — або да таталітарызму, або да краху. У краіне над Свіслаччу цяпер пануе змрочная форма позняга ПНР. Абсурдная, цёмная, марыянетачная перад Расіяй, якая ціха падтрымлівае брутальную вайну ў суседняй Украіне.
Я бачу твары беларусаў кожны дзень. У іх няшмат радасці. Але, нягледзячы на пяць гадоў рэпрэсій, яны яшчэ не здаюцца — так, вядома, гэта маё суб’ектыўнае ўспрыманне большасці грамадства. Сёння лукашэнкаўская Беларусь існуе так, як існаваў позні ПНР са сваім ваенным становішчам, рэпрэсіўным дзяржаўным апаратам і ўсюдыіснай цэнзурай. Разгромленая «Салідарнасць», СБ, карткі, даносы, грамадская нязгода і супраціў. Але потым было, і цяпер ёсць, зусім інакш. Тут, пры спрыяльных умовах, таксама можа так адбыцца. А з заходняга напрамку ў Беларусь можа данесціся штосьці нядрэннае.
З Беларусі для Польскага радыё – Ян Кшыштаф Міхаляк