31 жніўня, у 45-ю гадавіну падпісання «Жнівеньскіх пагадненняў» у Гданьску паміж камуністычнымі ўладамі і прафсаюзамі, у Польшчы адзначаюць Дзень Салідарнасці і Свабоды.
Жнівень 1980 года стаў штуршком да стварэння легендарнага прафсаюза «Салідарнасць» і, адпаведна, да сістэмных зменаў, якія прывялі да краху камуністычных рэжымаў ва Усходняй Еўропе.
Гістарычнае пагадненне было падпісанае 31 жніўня 1980 года пасля 18 дзён страйку на Гданьскай суднаверфі, калі да пратэстаў далучыліся 700 прадпрыемстваў з усёй Польшчы і пасля шматдзённых перамоваў з урадам. Гэта адкрыла шлях да ўзнікнення прафсаюза «Салідарнасць» і запусціла сістэмныя перамены не толькі ў Польшчы.
Страйк на Гданьскай суднаверфі, распачаты 14 жніўня рабочымі, звязанымі са Свабоднымі прафсаюзамі, адыграў ключавую ролю ў жніўні 1980-га. Гданьск стаў нефармальным цэнтрам акцый пратэсту. Неўзабаве страйк узначаліў электрык Лех Валэнса, звольнены з працы яшчэ ў 1976 годзе.
Менавіта на Гданьскай суднаверфі, акрамя эканамічных патрабаванняў, былі сфармуляваныя і палітычныя. Забастоўшчыкі вылучылі 21 патрабаванне, між іншым, польскія рабочыя дабіваліся стварэння свабодных прафсаюзаў, незалежных ад камуністычнай партыі і працадаўцы, а таксама права на забастоўку і свабоду слова.
Пра тую гістарычную барацьбу на хвалях Польскага радыё ўспамінае лідар і заснавальнік прафсаюзнага руху «Салідарнасць», лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру, былы прэзідэнт Польшчы Лех Валэнса:
– Барацьба ішла за новыя рэчы. Камунізм на той час вычарпаў свае магчымасці. Ён затрымліваў развіццё Польшчы, Еўропы і ўсяго свету. Уявіце сабе: друкарскія машынкі трэба было рэгістраваць у міліцыі, а тэлевізійныя антэны – у Міністэрстве ўнутраных спраў. Ну ведаеце, пародыя, недарэчнасць і кпіна. Гэта адна рэч, якую я бачыў тады як практык. Але я заўважыў і другую. Захдодні свет, арганізаваны пасля Другой сусветнай вайны, таксама вычарпаў свае магчымасці.
Таму я быў перакананы, што гэта трэба змяніць. Пытанне толькі – як? Вялікія тэарэтыкі казалі, што толькі атамная вайна можа нешта змяніць. А я ім адказваў: не, слухайце, вы не маеце аргументаў. Трэба іх знайсці – і тады ўсё будзе магчыма. Вось я і шукаў.
– Страйк на Гданьскай суднаверфі мог скончыцца вельмі хутка. Улады мелі сваю стратэгію: прыехаць, засыпаць абяцаннямі, нешта крыху змяніць і пытанне было бы вырашана. Але частка рабочых у Гданьску заявіла: не, трэба быць салідарнымі з іншымі страйкоўцамі, з іншымі заводамі па ўсёй краіне. Калі вы зразумелі, што тут можна выйграць значна больш, што можна ўключыць у патрабаванні нават тое, пра што многія нават тадны не марылі?
– Я так не думаў. Сапраўды, у той час я лічыў, што яшчэ занадта рана для такога вялікага страйку. Пасля досведу 1970 года, калі я таксама кіраваў страйкам, я ведаў, што трэба зрабіць, каб выйграць. Але мы былі недастаткова падрыхтаваныя, каб адразу ісці на такі маштаб. Аднак мяне пераканалі, можна сказаць, прымусілі мае таварышы. І я з прымусу згадзіўся ўзначаліць гэты страйк.
Але трэба разумець: ён быў так дрэнна арганізаваны, што не меў шанцаў на поспех. Толькі нябёсы дапамаглі, таму ўсё атрымалася. Бо калі абвясцілі, што я буду яго весці, спецслужбы мяне так шчыльна акружылі, што нават муха не праляцела б. Я не меў ніякага шанцу прабрацца на верф. Ніхто таксама не быў падрыхтаваны, каб кіраваць гэтым страйкам. Ён ужо фактычна развальваўся, згасаў. Але ў апошнія секунды неба дапамагло: я пераскочыў праз плот, увайшоў і ўзяў усё пад кантроль. Прашу зразумець: было два страйкі. Першы быў за спадарыню Валентыновіч і яшчэ некалькі вельмі слабых патрабаванняў. Ён скончыўся праз два дні.
І тут паўстала праблема, бо людзі, якія страйкавалі за Валентыновіч, не хацелі разыходзіцца. А ўсе дробныя патрабаванні, у тым ліку Валентыновіч і я, былі адноўлены на працы. І калі я паглядзеў, як паводзілі сябе ўлады, я зразумеў, што гэта пастка. Яны занадта лёгка пайшлі на гэтыя нязначныя саступкі, каб потым, калі мы не разыдземся, мець падставы ўжыць сілу. А іхні спецназ ZOMO быў мацнейшы і колькасна, і тэхнічна. Таму яны распрацавалі такі план. Я не пагадзіўся. Я выступіў супраць нашых таварышаў і абвясціў канец страйку. Улада страціла аргументы – і тады паўстаў другі страйк. І там ужо з’явіліся патрабаванні пра свабоду прэсы і іншыя важныя рэчы.
Lech Wałęsa
– Ці адчуваўся на Гданьскай суднаверфі подых свабоды, калі можна было адкрыта гаварыць пра тое, што раней замоўчвалася, напрыклад, пра пераслед рабочых?
– Так, але трэба разумець, што нават на прахадных былі падрыхтаваныя атрады для збіцця нас, людзей выганялі сілай. Гэта была жорсткая, брутальная барацьба. Але пра гэта мала гавораць, бо мы ж перамаглі. І таму гэта сапраўды была барацьба за выжыванне. Адны хацелі выжыць, а другія таксама.
Трэба разумець: што б мы ні казалі пра камуністаў, яны ўсё роўна патрабавалі аргументаў, каб ужыць сілу. А мы павінны былі дзейнічаць так, каб не даваць ім гэтых аргументаў. Таму трэба было ўмела лавіраваць: казаць, што мы змагаемся за хлеб, што мы не супраць камунізму, не ламаем сістэму. І так мы слізка лавіравалі, каб не даць ім падстаў да гвалту. Мы былі спрытныя, бо былі дзецьмі той сістэмы. Мы сумелі абыграць дзядоў.
– Ці баяліся вы, спадар прэзідэнт, што прадстаўнікі іншых прафесій на іншых фабрыках і заводах не далучацца да страйку ў Гданьску?
– Я баяўся толькі Бога і крыху сваёй жонкі.
– 1980 год – гэта таксама пачатак легенды Леха Валэнсы. Калі ваша прозвішча становіцца сімвалам, вядомым ва ўсім свеце – гэта бласлаўленне ці праклён – быць легендай?
– Гэта залежыць ад таго, як на гэта глядзець. З чалавечага пункту гледжання – гэта страта. Я не выхаваў уласных дзяцей, бо мяне проста не было дома. Жонка не магла адна справіцца з такой вялікай сям’ёй. Таму ў гэтым сэнсе – страта.
Але з палітычнага пункту гледжання – гэта поспех. Мы сапраўды змаглі разбіць увесь той лад. І гэта атрымалася таму, што я правільна кіраваў, а масы падтрымлівалі. Не я адзін усё зрабіў – людзі бачылі і дапамагалі. Таму ўсе спробы нас раздзяліць, знішчыць былі марныя. Мая пазіцыя была такой моцнай, што ніхто не рызыкнуў кінуць выклік. Карацей кажучы, я меў сілу, з якой усе павінны былі тады лічыцца.
– Якія выклікі стаяць перад вамі цяпер? Некалькі дзён таму вы выйшлі з бальніцы, але ўжо працуеце. Пасля апошняга дыягназа – рак мачавога пухіра. Вы працягваеце працаваць. Чаму?
– Таму што хачу паказаць: нашаму пакаленню ўдалося зрабіць вялікую справу. Мы разбурылі стары лад, зрабілі гэта для таго, каб пабудаваць новы. А цяпер мы забываемся, дзеля чаго ўсё пачыналася. А я, паколькі стаяў на чале гэтай барацьбы, не хачу, каб мы ўсё сапсавалі. Таму аддаю свае сілы і здароўе, каб разумныя людзі гэта заўважылі.
Я давёў, што ўмею дзейнічаць. І спадзяюся, што людзі гэта заўважаць, магчыма, нешта палепшаць і працягнуць рух у правільным кірунку. Інакш мы загінем. Я трымаюся веры і Бога. Я заўсёды рабіў тое, у чым быў перакананы. Шчыра, проста, без кампрамісаў. Нават калі гэта было няправільна, гэта не мая віна – я быў перакананы. Таму вялікая мудрасць павінна будзе гэта ацаніць.
Адным з галоўных дасягненняў страйкоўцаў стала згода ўладаў на стварэнне «Салідарнасці». Прафсаюз быў зарэгістраваны 10 лістапада 1980 года і хутка аб’яднаў амаль 10 мільёнаў чалавек. Ён быў створаны на ўсіх прадпрыемствах і ўстановах у ПНР, акрамя міліцыі і арміі.
Калі 13 снежня 1981 года генерал Войцех Ярузэльскі ўвёў ваеннае становішча, дзейнасць «Салідарнасці» была прыпыненая, а ў кастрычніку 1982-га – забароненая. Гэта быў час пераследу апазіцыі і падпольнай дзейнасці.
Прафсаюз «Салідарнасць» паўторна зарэгістравалі ў выніку перамоваў Круглага стала ў красавіку 1989 года. Неўзабаве Польшча аднавіла сваю незалежнасць, развіталася з камуністычным рэжымам і распачала дэмакратычную трансфармацыю.
PR/эж