Палітолаг Пётр Рудкоўскі напісаў у суаўтарстве з польскім даследчыкам, прафесарам Інстытута філасофіі і сацыялогіі Польскай акадэміі навук Пятром Ліхачам кнігу «Аўтарытарызм пад пагрозай. Беларуская палітычная сістэма ў параўнальнай перспектыве». Кніга была прадстаўлена публіцы ў рамках Трэцяга беларуска-польскага экспертнага форуму імя Скірмунта.
— Аўтарытарызмы, пры ўсёй іх моцы, пры ўсёй іх мускулістасці на самой справе знаходзяцца пад пастаяннай пагрозай. Пагроза можа ісці з самых розных бакоў: як з боку ўнутраных сіл, гэта значыць эліты альбо атачэння, гэта паказваюць некаторыя кейсы, якія разглядаюцца ў кнізе, так і з боку грамадства, міжнароднай супольнасці, з боку эканомікі, з боку таго, што цяпер модна называць «чорнымі лебедзямі». Гэта значыць цалкам непрадказальных сітуацый, што могуць запусціць эфект даміно, і аўтарытарызм можа распасціся на працягу трох тыдняў, як тое было ў 2010–2011 гадах у Тунісе.
Мне хацелася зірнуць на беларускі аўтарытарызм больш нетыпова, не глядзець праз прызму таго, якія тут слабасці пратэстнага руху, якія слабасці дэмакратыі, слабасці санкцый і гэтак далей. Пра гэта шмат гаворыцца і пішацца, а хацелася зірнуць праз прызму ўласна тых фактараў, якія знаходзяцца ўнутры аўтакратыі. Паглядзець на ўнутраныя слабасці, якія ў пэўны момант могуць прывесці да падзення. Не заўсёды прыводзіць, але могуць прывесці.
Палітолаг Пётр Рудкоўскі напісаў у суаўтарстве з польскім даследчыкам, прафесарам Інстытута філасофіі і сацыялогіі Польскай акадэміі навук Пятром Ліхачам кнігу «Аўтарытарызм пад пагрозай. Беларуская палітычная сістэма ў параўнальнай перспектыве»
Тое ж самае і з выбарам краін для параўнання (Паўднёвая Карэя, Туніс, Алжыр, — аўт.). Вырашылі выбраць іх паводле крытэру акурат розніцы. Канешне, агульным назоўнікам, ёсць тое, што гэта не дэмакратыі, гэта — аўтакратыі. Паглядзець, якім чынам гэтыя аўтакратыі функцыянуюць у розных геаграфічных, культурных кантэкстах: як у выпадку Туніса — ісламскі культурны кантэкст; у выпадку Паўднёвай Карэі — азіяцкі, будысцкі, хрысціянскі культурны кантэкст; у выпадку Сінгапура — будысцкі, хрысціянскі, зноў жа азіяцкі кантэкст.
Якім чынам у розных культурных, геаграфічных абшарах аўтакратыі выжываюць і як яны развальваюцца. Нагадаю, што ў Тунісе ў 2008, 2009, 2010 гадах кантроль над інтэрнэтам быў у нейкай ступені нават больш жорсткі, чым цяпер у Беларусі. Па іншых параметрах там, магчыма, сістэма не такая была рэпрэсіўная, але інтэрнэт сапраўды ў той час кантраляваўся вельмі жорстка. Нават кулінарныя блогі, калі там было б некалькі дзясяткаў, сотняў праглядаў, то яны знаходзіліся як мінімум пад кантролем. Вельмі жорстка кантралявалася. Тым не менш гэта не застрахавала ўлады ад падзення. У 2011 годзе гэтая дыктатура апынулася пад пагрозай, якая былая смяротнай пагрозай для яе.
— Як вы глядзіце на санкцыі як інструмент ціску на аўтарытарныя рэжымы?
— Санкцыі маюць вельмі адноснае значэнне. Тры кейсы, выпадкі, якія мы вывучалі і якія ўвайшлі ў гэтую манаграфію, можа, два асабліва красамоўныя — гэта Паўднёвая Карэя і Туніс. Там не ўводзіліся санкцыі, практычна не ўводзіліся санкцыі, хоць рэпрэсіі былі жорсткія, часам нават больш жорсткія, чым цяпер у Беларусі.
І наадварот, супраць Венесуэлы, як ведаем, уведзены вельмі жорсткія санкцыі, супраць лукашэнкаўскай Беларусі — жорсткія, яшчэ больш жорсткія санкцыі супраць пуцінскай Расіі. Але пакуль што няма прыкмет падзення. Гэта не азначае, што санкцыі спрыяюць умацаванню рэжыму, санкцыі павышаюць выдаткі для аўтакратаў за рэпрэсіі, за фальсіфікацыю выбараў. Тым не менш, варта памятаць, што гэта такі вельмі адносны чыннік, яго ўздзеянне вельмі адноснае. У спалучэнні з трыма-чатырма дадатковымі абставінамі санкцыі могуць спрацаваць і прывесці да звяржэння рэжыму, але даследаванні паказваюць, што гэта адбываецца, можа быць, у чатырох-пяці працэнтах выпадкаў са ста.
— Што ў такім разе можа паўплываць на вызваленне палітвязняў, на ваш погляд?
— Паспрабаваць тыя рычагі, якія ёсць і якія могуць ацаніць. Можа быць, заплаціць, паколькі не можам сілай зрынуць аўтакрата. Ёсць пэўныя рычагі, якія для яго атачэння могуць быць важнымі. Напрыклад, частковае прызнанне ці частковая санкцыйная палёгка. Можна паспрабаваць. Гэта шляхі, якія падвышаюць імавернасць, што спрацуе.
Філосаф і палітолаг Пётр Рудкоўскі.
— Пра падзеі 2020 года часам можна пачуць меркаванні, што гэта была памылка і лепш бы іх не было, бо занадта вялікая цана прыгожага гераізму.
— Я б сказаў інакш: з гледзішча лёсаў дзясяткаў, сотняў людзей, іх сем'яў, — так. З гледзішча гэтых індывідуальных лёсаў выпадае сказаць, што, можа быць, лепш, каб гэтага не было.
Калі казаць з гледзішча гістарычнага развіцця, дарогі, шляху, нацыі, народа, да дэмакратыі, да нацыянальнай самабытнасці, то гэта быў важны момант, важны этап. Ён будзе ў гісторыі параўнальны да таго, што было ў Польшчы ў 1980–1981 гадах: аналагічны, магутны парыў грамадства, які не прынёс раптоўных вынікаў, але праз дзевяць гадоў прынёс.
Гэта быў не адзіны фактар, але адзін з важных, які зрабіў магчымым пазнейшы пераход да дэмакратыі. У выпадку Паўднёвай Карэі вельмі падобны гістарычны час — 1980 год, масавыя пратэсты, яны былі больш лакальнымі, але таксама, вельмі моцныя, масавыя. Яны былі крывава задушаныя і прынеслі плён праз 7 гадоў.
Па-рознаму гэта можа быць, тым не менш, ніхто цяпер, ну, амаль ніхто не сумняваецца ў Польшчы ці ў Паўднёвай Карэі, што гэтыя грамадскія ўздымы былі важнымі, вельмі важнымі этапамі ў шляху краін да дэмакратыі.
— Ці ёсць у вас бачанне таго, як будуць развівацца падзеі ў агляднай, бліжэйшай перспектыве?
— У бліжэйшай, самай бліжэйшай перспектыве, то, хутчэй за ўсё, — стагнацыя, драма ў плане гуманітарным, я маю на ўвазе рэпрэсіі, маю на ўвазе эканамічную стагнацыю. У больш далёкай перспектыве мы як эксперты, навукоўцы не можам спрагназаваць, але моцна веру, што будзе не горш, чым у Польшчы, Літве, Эстоніі, ці той самай Паўднёвай Карэі, а можа нават і лепей.
— Людзі часам задаюцца пытаннямі, як так атрымалася, што Беларусь прайшла да таго, да чаго прайшла: да абʼектыўна цяжкай сітуацыі, якую нават песімісты не прагназавалі. Можаце назваць спіс фактараў, якія прывялі да бягучай сітуацыі ў Беларусі?
— Тут адзін фактар, яго называць легітымнасцю. Калі прасцей казаць, гэта — перакананасць грамадства, значнай часткі грамадства, што ўлада асобы ці пэўнай групы апраўданая.
Гэта важна для любой краіны дэмакратычнай, але ў тым ліку і для аўтарытарных краін. Якім чынам гэтая легітымнасць, гэтае апраўданне кіравання можа адбывацца? Рознымі спосабамі. Можа быць працэдурным спосабам, то бок калі ў адносна свабодных выбарах дадзеная асоба, дадзеная група выйграе. Можа быць і без выбараў, а калі важныя эканамічныя вынікі, пачуццё бяспекі. У Паўднёвай Карэіі, Тунісе выразна бачна, што ў некаторыя моманты аўтакратыя была нават больш жорсткая, чым цяпер у Беларусі. Тым не менш, дзякуючы эканамічнаму росту, большасць грамадства падтрымлівала, альбо прынамсі не супярэчыла таму, што ёсць сурʼёзнае абмежаванне правоў чалавека.
У выпадку Беларусі маем і крызіс працэдурнай легітымнасці, то бок, у выбары мала хто верыць, незалежна ад таго, колькі пішуць працэнтаў падтрымкі Лукашэнку, хутчэй за ўсё наменклатура слаба ў гэта верыць. Але ёсць вынік эканамічнай легітымнасці, бо ёсць эканамічны прагрэс, эканамічны поспех, які, трэба прызнаць, не зʼяўляецца найгоршым на дадзеным этапе. Тым не менш, гэта вельмі нестабільны, недаўгатэрміновы фактар.
І ў выпадку страты легітымнасці, праблем з легітымнасцю, каб захаваць сваю ўладу, застаецца альбо сыход аўтакрата, што крайне рэдка робіцца ці амаль ніколі, альбо больш жорсткія рэпрэсіі. Гэта адсутнасць кансэнсусу ў грамадстве, адсутнасць пераканання ў грамадстве, што дадзеная асоба ці дадзеная група мае права кіраваць, а праўда ў тым, што яна кіруе. І гэта мусіць кампенсавацца рэпрэсіямі. Тут дзейнічае жорсткая заканамернасць.
— У Беларусі цяпер акурат мінімум кансэнсусу і згода грамадства на кіраўніцтва? Таксама можна пачуць абвінавачванні, што беларусы пагаджаюцца з тым, што адбываецца, то хай і далей трываюць.
— Яны не пратэстуюць, і не пратэстуюць па зразумелых прычынах.
Я, будучы ў Беларусі, не пратэставаў бы не таму, што згаджаюся з гэтым, а толькі таму, што цана пратэсту непараўнальна вышэйшая, чым гэта апраўдана, каб браць на сябе такія рызыкі.
Ва ўмовах рэпрэсій, жорсткіх рэпрэсій, людзі, натуральна, не падтрымліваюць, але трываюць у тым стане маўклівасці, які навязаны дзяржавай. І, каб не даць падстаў засумнявацца ў тым, што ўлада моцная, што ўлада трымае ўсё пад кантролем, падтрымліваецца пэўны градус рэпрэсій.
— Вы казалі пра фактары, якія ўплываюць на тое, што Беларусь займела аўтарытарны рэжым, пра тое, як ён трымаецца. А ёсць фактары, якія могуць прывесці Беларусь да іншага шляху, да дэмакратычнага, ліберальнага шляху. Што мусіць быць?
— Гісторыя, палітычная гісторыя паказвае, што змены ў глабальнай структуры гегемоніі супердзяржаў уплываюць на тое, што ў меншых краінах, краінах, якія знаходзяцца ў іх арбіце, адбываюцца перамены, як правіла, дэмакратычныя перамены. Пасля Першай сусветнай вайны, пасля Другой сусветнай вайны, пасля падзення Савецкага Саюза былі найбольшыя, найбольш магутныя хвалі дэмакратызацыі. Канешне, не заўсёды яны мелі трывалы эфект. Тым не менш, у такіх сітуацыях паўстае агромністы шанец.
Адпаведна, тут, калі мы глядзім на цяперашнюю палітычную сітуацыю, то прагназаваць, канешне, даволі складана, не шмат пакуль ёсць падстаў сцвярджаць, што адбудзецца такое радыкальнае аслабленне Расіі, тым не менш імавернасць усё ж рэальная.
Нават, незалежна ад таго, ці Крэмль зможа выгандляваць для сябе пэўныя саступкі ў плане ўтрымання акупаваных тэрыторый. Цалкам магчыма, што пасля такой кровапралітнай вайны, такога кошту, грамадскага кошту, людскога кошту, не кажучы пра эканамічны, гэта выкліча пэўны рэзананс унутры расійскага грамадства. Калі гэта да наступнага этапу прывядзе, гэта значыць пошукаў нейкага перафарматавання ўлады, аналагічнага таго, што адбылося ў 1980-х гадах у СССР, то гэта можа азначаць сітуацыю, калі лакальны гегемон, якім зʼяўляецца Расія, зоймецца ўнутранымі праблемамі, адпаведна тыя, хто знаходзіцца ў яго арбіце, перш за ўсё, гаворка пра Беларусь, атрымаюць шанец на перамены.
— Філасофскае пытанне: цяпер шмат гавораць пра тое, што будзе вялікая вайна, ёсць вялікі крызіс у рэгіёне Усходняй Еўропы (Беларусь, Украіна), Расія як фактар, пра які вы толькі што казалі, — вялікая дзяржава з імперскімі амбіцыямі, з агрэсіўнай знешняй палітыкай. Ці можа быць так, што выйсце з гэтага крызісу магчыма праз яшчэ большы крызіс, праз вялікую вайну? Ці магчыма выйсці з гэтага ўсяго нейкім мірным шляхам?
— Пакуль што няма падстаў, каб прагназаваць вялікую вайну, хаця такая рызыка ёсць амаль заўсёды. Тым не менш, не думаю, што рызыка нейкай вялікай вайны большая, чым у часы кубінскага крызісу. Але лічыцца з такім рызыкамі варта, незалежна ад таго, наколькі я асабіста, многія людзі ў рэгіёне, якія хочуць дабра для Беларусі, для Украіны, для дэмакратычных памкненняў грамадстваў ва ўсім рэгіёне, хочуць, каб Украіна цалкам вярнула кантроль над усімі сваімі тэрыторыямі. Магчыма, трэба будзе разгледзець нейкую форму кампрамісу.
Канешне, тут адразу ўскокваюць аргументы наконт саступак для Гітлера, што гэта заахвочвае дзейнічаць далей. Але ў выпадку Гітлера праблема была такая, што саступка не суправаджалася, напрыклад, павышэннем выдаткаў на армію тых краін, якія не хацелі распаўсюджвання гітлерызму. Яны зрабілі саступкі, расслабіліся і палічылі, што ўжо справа вырашана.
Зрабіўшы саступкі, трэба было яшчэ больш «качаць мускулы», яшчэ больш узбройвацца, нешта падобнае, як адбылося пасля Другой сусветнай вайны, калі заходнія краіны сурʼёзна ўспрынялі сталінскі, сталінска-савецкі Саюз, стварылі блок НАТА з рэальнай мілітарнай сілай. Гэта быў такі важны фактар стрымлівання чарговага аўтакрата, які нічым не лепшы быў за Гітлера, перад тым, каб не ісці далей на Захад.
Таму тут саступка саступцы розніцца, для таго, каб пазбегнуць вайны, каб зменшыць рызыку вайны, нельга цалкам выключаць момант саступак, толькі пытанне ў тым, якім чынам яны ажыццяўляюцца.
— Што б вы маглі сказаць людзям, якія, можа быць, губляюць надзею, не бачаць будучыні ў такія складаныя часы, асабліва ў Беларусі, бо для многіх з іх ёсць адчуванне безвыходнасці, міжчасся, калі нічога немагчыма асабліва рабіць і застаецца толькі ўнутраная міграцыя?
— Калі думаюць у катэгорыях міжчасся, то гэта, я б сказаў, нават і добра. Самае горшае было б, калі б пачалі думаць у катэгорыях, што ўсё скончана, няма святла ў гэтым тунэлі. Сапраўды, гэта міжчассе, якое трэба перажыць на мікраўзроўні, на ўзроўні асабістых размоў, самаадукацыі, пошуку адпаведнай інфармацыі, застаецца важнай праца ў справе падтрымкі каштоўнасцей, дэмакратычных каштоўнасцей, нацыянальных каштоўнасцей. Магчыма, у некаторых рэчах таксама ёсць ці будуць зʼяўляцца нейкія «вокны», калі праца дазволіць рэалізаваць гэтыя каштоўнасці нават унутры Беларусі.
Варта памятаць, што шанец, як правіла, зʼяўляецца даволі нечакана, даволі непрадказальна для саміх аўтакратаў. Тут ужо дазволю сабе спаслацца на даследаванне і тое, што апісана ў манаграфіі. Магу запэўніць, што сапраўды ёсць пэўныя выклікі для аўтакратаў, яны знаходзяцца пад пастаяннай схаванай пагрозай, і ў любы момант гэтая схаваная пагроза можа стаць відавочнай — так гэта адбываецца.
І таксама нечакана адкрываюцца магчымасці для людзей добрай волі, для тых, хто хоча пазітыўных перамен.
вх