Nagroda Nobla. Polacy i jedna z najważniejszych nagród na świecie

To prestiżowe wyróżnienie - przyznawane od 1901 roku za wybitne osiągnięcia naukowe, literackie lub zasługi dla społeczeństw i ludzkości - ustanowione zostało ostatnią wolą szwedzkiego przemysłowca i wynalazcy dynamitu Alfreda Nobla.

- Niezależnie od tego wszystkiego, co się o tych nagrodach mawia, wyznaczają one hierarchie, tworzą aurę prestiżu wokół osób, które tymi nagrodami są zaszczycane - podkreślał w radiowej Dwójce prof. Tomasz Miłkowski.

Maria Skłodowska-Curie. "Wyprzedziła swoją epokę"

W 1898 roku Maria Skłodowska-Curie wraz z mężem ogłosiła światu odkrycie dwóch nowych pierwiastków: polonu i radu. Nazwa pierwszego została nadana na cześć ojczyzny badaczki i miała przypominać o trudnej sytuacji Polski znajdującej się pod zaborami. Odkrycie dokonane przez państwo Curie było jedną z podwalin terapii chorób nowotworowych i dało impuls do rozwoju nowych gałęzi chemii, fizyki oraz medycyny.

W roku 1903 Maria i Piotr Curie otrzymali wspólnie z Henri Becquerelem Nagrodę Nobla z fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości. Sukcesy małżeństwa naukowców przerwała w 1906 roku tragiczna śmierć Piotra. Zrozpaczona Maria bez reszty oddała się pracy naukowej.

W 1911 roku Maria Skłodowska-Curie otrzymała kolejną Nagrodę Nobla - tym razem z chemii za odkrycie polonu i radu. Stała się tym samym pierwszym dwukrotnym laureatem tego prestiżowego wyróżnienia.

POSŁUCHAJ

Henryk Sienkiewicz. "Geniusz i duch narodu"

Gdy Skłodowska odbierała drugiego Nobla, nagrodą Szwedzkiej Akademii od sześciu lat cieszył się już Henryk Sienkiewicz. Pierwszy polski laureat literackiego Nobla odebrał go w 1905 roku za całokształt twórczości. Uzasadnienie brzmiało: "wybitne osiągnięcia w dziedzinie epiki i rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu".

A było co nagradzać. Popularność i poczytność Sienkiewicza sięgała zenitu tak w kraju, gdzie ceniono przede wszystkim jego "Trylogię" i "Krzyżaków", jak i za granicą. Światową popularność przyniosła mu "Quo vadis", którą ma przełomie XIX i XX wieku uważano powszechnie za najpopularniejszą powieść świata. Angielskie, włoskie i francuskojęzyczne nakłady dzieła, liczące setki tysięcy egzemplarzy, rozchodziły się na pniu.

Odbierając Nagrodę Nobla, Henryk Sienkiewicz powiedział: "Ci, którzy mają prawo ubiegać się o nagrodę ustanowioną przez szlachetnego filantropa, nie należą do ludzi jednego szczepu i nie są mieszkańcami jednego kraju. Wszystkie narody tego świata idą w zawody o tę nagrodę w osobach swoich poetów i pisarzy. Dlatego też wysoki areopag, który tę nagrodę przyznaje i dostojny monarcha, który ją wręcza wieńczą nie tylko poetę, ale zarazem i naród, którego synem jest poeta".

Władysław Reymont – chłopska epopeja

Kolejny Nobel dla Polaka został przyznany w 1924 roku Władysławowi Reymontowi, który został nagrodzony za epopeję "Chłopi". Ta czterotomowa powieść została podzielona zgodnie z porami roku, wedle których toczy się życie mieszkańców wsi. Reymont opisał je na podstawie własnych obserwacji, które poczynił w czasie pracy jako zawiadowca na stacji kolejowej w Lipcach (od 1983 roku zwanymi Reymontowskimi). Książka została doceniona między innymi za wnikliwość opisu, który miał niemalże reporterski charakter. 

Wyróżniony literackim Noblem Reymont nie mógł już - z powodu złego stanu zdrowia - osobiście odebrać tej nagrody na ceremonii w Sztokholmie. W jego imieniu przyjął ją polski przedstawiciel dyplomatyczny w Szwecji Alfred Wysocki.

Czesław Miłosz i "człowiek w świecie konfliktu"

Autor "Zniewolonego umysłu" odebrał literackiego Nobla w 1980 roku. Nagrodę przyznano mu za to, że "z bezkompromisową jasnością postrzegania wyraził warunki, na jakie jest wystawiony człowiek w świecie ostrego konfliktu".

- Piorunujący efekt przyznania tej nagrody Miłoszowi sprowadzał się nie tylko do tego, że było to wydarzenie w historii polskiej kultury. Ale przez zabiegi cenzury nazwisko Miłosza było marginalizowane. I nagle władza miała problem - mówił w Dwójce prof. Rafał Habielski.

Zaś sam poeta, komentując w grudniu 1980 roku swoje noblowskie wyróżnienie w kontekście ówczesnych zdarzeń, przywoływał przede wszystkim swoje wiersze. - Każdy łączy moją nagrodę z dwoma ważnymi wydarzeniami: wyborem Polaka na papieża i utworzeniem Solidarności w Polsce. Zbieżność w czasie tych wydarzeń nadaje tej nagrodzie symbolicznych znaczeń. Jednak wiem, że byłem kandydatem do tej nagrody od paru lat. Gdyby moje wiersze nie miały angielskich przekładów, to nie dotarłyby do poetów szwedzkich - podkreślał Czesław Miłosz.

Lech Wałęsa. "Wyraziciel tęsknoty za wolnością i pokojem"

5 października 1983 roku Komitet Noblowski ogłosił decyzję o przyznaniu Pokojowej Nagrody Nobla przewodniczącemu Solidarności Lechowi Wałęsie. W uzasadnieniu napisano m.in.: "Działania Lecha Wałęsy charakteryzowały się determinacją w dążeniu do rozwiązania problemów jego kraju poprzez negocjacje i współpracę, bez uciekania się do przemocy. Lech Wałęsa próbował zapoczątkować dialog między organizacją, którą reprezentuje – Solidarnością – a władzami. Komitet uznaje Wałęsę za wyraziciela tęsknoty za wolnością i pokojem, która – mimo nierównych warunków – istnieje niepokonana we wszystkich narodach świata".

- Wasza Królewska Mość! Wasze Dostojności! Dostojni przedstawiciele narodu norweskiego! Znane są Wam powody, dla których nie mogłem przybyć do Waszej stolicy, aby odebrać tę zaszczytną nagrodę - pisał przewodniczący NSZZ "Solidarność". - W tym uroczystym dniu miejsce moje jest wśród tych, spomiędzy których wyszedłem i do których należę: wśród gdańskich robotników.

Słowa Wałęsy podczas uroczystego wręczania Nagrody Nobla 10 grudnia 1983 roku czytała jego żona Danuta. To ona wraz z trzynastoletnim wówczas synem Bogdanem przyjechała do Oslo. Władze komunistyczne odmówiły Wałęsie wydania paszportu.

Wisława Szymborska. "Ironiczna precyzja"

Krakowska poetka została nagrodzona za "poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi wyjść na światło we fragmentach ludzkiej rzeczywistości".

Wieść o nagrodzie poetka przyjęła z właściwym sobie sceptycyzmem ("tak się złożyło miło i zaszczytnie", ale "mam nadzieję, że mi się nie przewróci w głowie") i natychmiast zwróciła uwagę na praktyczne konsekwencje tego wyróżnienia. W październiku 1996 roku mówiła w rozmowie z Polskim Radiem:

- Będę układała żmudnie przemówienie. Zupełnie nie mam pojęcia, o czym to będzie. To jest strasznie trudne. Trzeba się bardzo sprężyć, to nie może być taka leciutka pogawędka. Ja nie wiem, co to ma być, ale jestem świadoma, że będę to pisała miesiąc.

Echa tych słów znalazły się zresztą w tekście odczytu, który 10 grudnia 1996 roku noblistka wygłosiła w siedzibie Akademii Szwedzkiej w Sztokholmie: "podobno w przemówieniu pierwsze zdanie jest zawsze najtrudniejsze. A więc mam je już poza sobą...".

Olga Tokarczuk . "Narracyjna wyobraźnia"

Autorka "Biegunów" została ogłoszona laureatką literackiego Nobla w 2019 roku – nagrodę przyznano jednak za rok 2018. 

Uzasadniając to wyróżnienie, sekretarz Akademii Mats Malm podkreślił, że Olgę Tokarczuk doceniono za "narracyjną wyobraźnię, która w połączeniu z encyklopedyczną pasją reprezentuje przekraczanie granic jako formę życia". Królewska Szwedzka Akademia Nauk uznała, że "magnum opus" laureatki to imponująca powieść historyczna "Księgi Jakubowe".

W wykładzie noblowskim - o znamiennym tytule "Czuły narrator" - pisarka mówiła między innymi o tym, że literatura stała się "polem wymiany doświadczeń, agorą, gdzie każdy może opowiedzieć swój własny los".