Назоўнік – гэта часціна мовы, якая мае значэнне прадметнасці, выражанае марфалагічнымі катэгорыямі роду, ліку і склону.
Паводле лексіка-граматычных разрадаў назоўнікі падзяляюцца на: агульныя і ўласныя, канкрэтныя і абстрактныя, адушаўлёныя і неадушаўлёныя, зборныя, рэчыўныя.
- Агульныя назоўнікі выдзяляюцца на аснове таго, што яны абагульняюць назвы аднародных прадметаў у адзін клас і абазначаюць не асобныя прадметы, а мноства прадметаў, напр.: дом, кніга, лес, ягада.
- Уласныя назоўнікі абазначаюць асобныя прадметы і рэаліі з шэрагу аднатыпных, індывідуалізуюць іх, напр.:Алесь – сярод мноства імёнаў, Беларусь – сярод мноства краін, Мінск – сярод мноства гарадоў, і пішуцца заўсёды з вялікай літары. Сярод уласных імёнаў вылучаюцца:
- імёны і прозвішчы людзей, напр.: Кастусь Каліноўскі, Адам Міцкевіч, Максім Багдановіч;
- тапанімічныя і астранамічныя назвы, напр.: Вільня, Карпаты, Нараў; Венера, Марс;
- найменні прадпрыемстваў, арганізацый, выдавецтваў і інш., напр. Згуртаванне беларусаў свету “Бацькаўшчына”, тыднёвік “Ніва”, выдавецтва “Полымя”.
- Канкрэтныя назоўнікі абазначаюць не толькі ўспрымальныя нашымі органамі пачуццяў прадметы, напр: дрэва, кветка, стол, але і больш ёмістыя рэаліі, калі нашымі органамі пачуццяў фіксуецца толькі іх частка, напр.: горад, мора, рака. Канкрэтныя назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі -а, (-я), напр.: аўтобуса, дывана, стала.
- Абстрактныя назоўнікіабазначаюць адцягненыя паняцці, пачуцці, якасці, прыкметы, напр.: свабода, каханне, шчырасць, зелень, холад. Яны не спалучаюцца, як правіла, з лічэбнікамі і рэдка выкарыстоўваюцца ў форме множнага ліку. Абстрактныя назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі -у, (-ю), напр.: бою, гневу, характару. Па свайму ўтварэнню абстрактныя назоўнікі часта з’яўляюцца аддзеяслоўнымі ці адпрыметнікавымі, напр.: мітусня, хваляванне; блакіт, чырвань. Канкрэтны або абстрактны характар некаторых назоўнікаў можа вызначацца кантэкстам, параўнайма, напр. словазлучэнні лясная дарога і жыццёвая дарога: першае з іх – канкрэтнае, а другое – абстрактнае.
- Адушаўлёныя назоўнікі звычайна абазначаюць жывых істот, напр.: воўк, конь, журавель, чалавек, але да гэтай катэгорыі залічаюцца і нежывыя людзі, напр.: мярцвяк, нябожчык, тапелец, або міфічныя істоты, дэманы, напр.: русалка, вядзьмак, чорт, ці нават шахматныя фігуры, цацкі, напр.: ферзь, лялька, козыр. Характэрнай марфалагічнай рысай адушаўлёных назоўнікаў з’яўляецца супадзенне формы вінавальнага склону множнага ліку з формай роднага склону, напр.: прыгнаць кароў, сустрэць вяскоўцаў.
- Неадушаўлёныя назоўнікі называюць нежывыя прадметы, паняцці, падзеі, прыкметы і інш., напр.: крэсла, нядоля, патрыятызм, фіялет. Да гэтай катэгорыі належаць таксама назоўнікі, якія называюць расліны, мікраарганізмы, хаця з біялагічнага пункту гледжання яны жывыя, напр.: аер, грыб, дуб, вірус. Да неадушаўлёных назоўнікаў адносяцца і абазначэнні сукупнасці людзей ці іншых жывых істот, напр.: натоўп, статак, табун. У неадушаўлёных назоўнікаў форма вінавальнага склону множнага ліку супадае з формай назоўнага склону, напр.: купіць кнігі, парубаць дровы.
- Зборныя назоўнікі абазначаюць сукупнасць аднародных прадметаў (адушаўлёных і неадушаўлёных), што ўяўляюць сабой адно цэлае, напр.: звяр’ё, моладзь; каменне. Большасць зборных назоўнікаў ужываецца ў форме адзіночнага ліку і не спалучаецца з колькаснымі лічэбнікамі. Характэрныя ім спецыфічныя словаўтваральныя суфіксы -ств- (-цтв-), -нік-, -няк-, -ін-, -ар-, -ур- і інш., напр.: птаства, стурэнцтва, хвойнік, маладняк, садавіна, дзетвара, агентура.
- Рэчыўныя назоўнікі абазначаюць аднародныя па саставу матэрыялы, рэчывы. Яны (так як зборныя) не маюць супрацьпастаўленых адпаведнікаў па ліку і выступаюць або толькі ў форме адзіночнага ліку, напр.: вугаль, малако, цукар, цэмент, або толькі множнага ліку, напр.: апілкі, дрожджы, духі. Рэчыўныя назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне звычайна маюць канчатак у (-ю), напр.: алею, мёду, цукру, але аўса, хлеба.
Да рэчыўных назоўнікаў адносяцца:
- найменні металаў, напр: алюміній, бронза, жалеза;
- хімічных элементаў, напр.: азот, аміяк, кісларод;
- прадуктаў харчавання, напр.: алей, мука, хлеб;
- лякарстваў і медыцынскіх прэпаратаў, напр.: валідол, ёд, стрэптацыд;
- раслін, напр.: ажына, чарот, шыпшына;
- прамысловых вырабаў, напр.: абутак, сукно, шоўк;
- сельскагаспадарчых культур, напр.: авёс, бульба, капуста;
- вадкасцяў і сыпучых матэрыялаў, напр.: вада, нафта, пясок;
- прыродных з’яў, напр.: град, дождж, снег.
Працяг тэмы – праз тыдзень.
Шырэй гл.: Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005, https://studfile.net/preview/7414205/page:10/
Ніна Баршчэўская