Аляксандр Лукашэнка заявіў 6 студзеня на нарадзе па пытаннях рэалізацыі гістарычнай палітыкі: «Давайце ў падручніках па гісторыі, у замкавых і музейных экспазіцыях так і назавём, напрыклад, перыяд Рэчы Паспалітай — акупацыяй беларускай зямлі палякамі. Этнацыдам беларусаў. А што гэта было для нашых продкаў? Родная мова, культура, вера пад забаронай. Магнаты на сабак мянялі беларускіх сялян. Але народ выжыў і захаваў сваю самабытнасць».
Заявіў Лукашэнка пра гэта па-руску. У прысутнасці вядомых гісторыкаў, якія цудоўна гавораць і пішуць па-беларуску. Але не гавораць па-беларуску пры «бацьку». Бо няма дазволу і моды. Несумненна, аднак, што менавіта яны ўклалі ў вушы Лукашэнкі тую канцэпцыю, якую ён агучыў.
У Рэчы Паспалітай таксама была свая мода: польская, а не (бела)руская. Са сваімі парадкамі. І не мог іх змяніць беларускі селянін. Таксама як нічога не можа змяніць, ні на што не здатны паўплываць цяперашні беларус. Прававы статус у іх — продкаў і сучаснікаў — падобны: бяспраўны. За выключэннем умоўных «10 працэнтаў» насельніцтва — шляхты: тады польска(моўна)й, а сёння — руска(моўна)й «эліты».
Перыяд Рэчы Паспалітай быў часам вельмі моцнай інфільтрацыі польскай мовы, культуры і ідэнтычнасці на ўсіх узроўнях тагачаснага соцыуму Вялікага Княства Літоўскага, у склад якога ўваходзілі землі населеныя продкамі беларусаў. Пад польскім уплывам, уласна кажучы, беларусы (дый украінцы і нават літоўцы) і сфарміраваліся ў адметную этнакультурную супольнасць. І імёны ў іх зрабіліся адпаведныя: Лукаш, Тадэвуш, Францішак, Ян і інш. І назвы гарадоў: Мінск, Гродна, Полацк (раней: Менеск, Горадзен, Полацеск).
***
Але ці быў перыяд Рэчы Паспалітай «польскай акупацыяй»? Польшча ж не ўводзіла сюды сваіх войск, не назначала сваіх чыноўнікаў, не прымушала «Пагоню» мяняць на белага арла.
Ніхто не прымушаў арыстакратаў ВКЛ пераходзіць з рускай (беларускай, украінскай) і літоўскай на польскую мову? Ніхто іх не цягнуў у саюзную дзяржаву з Польшчай. Гэта яны, арыстакраты з ВКЛ — Радзівілы, Тышкевічы, Сапегі і інш. — будавалі гэту дзяржаву з такімі ж панамі з Кракава і Любліна. І разам з імі будавалі ў Варшаве свае палацы. Гэты яны займалі ў Польшчы вышэйшыя дзяржаўныя пасады, а некаторыя (Радзівілы) дагэтуль гэтыя пасады займаюць.
Значыць, не было польскай акупацыі Беларусі? А што было? Думаю, і польскім, і беларускім прыгонным сялянам — большасці насельніцтва Рэчы Паспалітай — было ўсё роўна, які пан яго эксплуатуе і лічыць за «быдла».
Але моўна-культурная асіміляцыя продкаў беларусаў была — гэта факт. Такая ж, якая адбылася з продкамі Лукашэнкі і іншых беларусаў. Як пад польскім культурным, палітычным субстратам сфарміраваліся продкі беларусаў, так пад рускім суперстратам у савецкі час беларусы трансфармаваліся ў нейкую супольнасць, якая таксама называецца «беларусамі».
Толькі ў мінулым продкі Лукашэнкі і іншых беларусаў жылі ў саюзнай дзяржаве з Польшчай, а цяпер сучаснікі Лукашэнкі дзякуючы яму апынуліся ў саюзнай дзяржаве з Расіяй. Тады Сапегі і Хадкевічы гаварылі па-польску, а цяпер такія ж высокапастаўленыя асобы — па-руску.
Лукашэнка гаворыць, што ў часы Рэчы Паспалітай — тут я яго працытую ў арыгінале — «родной язык, культура, вера» былі «под запретом». А што ж цяпер? Што, у беларусаў цяпер ёсць свая дзяржава, дзе пануе беларуская мова, культура, урэшце, вера? А пад верай я разумею нацыянальныя сімвалы — бела-чырвона-белы сцяг, літоўска-беларускі (не польскі!) герб «Пагоня», беларускую нацыянальную ідэнтычнасць, свядомасць.
Тады, калі «период Речи Посполитой» быў «оккупацией белорусской земли поляками», то перыяд Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі з'яўляецца перыядам акупацыі беларускай зямлі «русскими со знаком качества»? А як інакш успрымаць сучаснасць, калі беларускі сцяг Лукашэнка называе «БЧБ-тряпкой»? «Родная мова, культура, вера пад забаронай» — гэта Лукашэнка пра даўнюю Рэч Паспалітую. Ці пра сучасную Рэспубліку Беларусь?
***
Антыпольская рыторыка была вельмі моцная ў БССР у 1920-1930-х гг. Яна была накіравана на «буржуазную» Польшчу. Нават галоўным дзяржаўным святам БССР быў дзень 11 ліпеня — гадавіна «вызвалення Беларусі ад белапалякаў», а дакладней, Менска — у 1920 г. Гэта як цяпер галоўнае дзяржаўнае свята — 3 ліпеня, дзень вызвалення Беларусі, а дакладней, Мінска, ад «нямецка-фашысцкіх захопнікаў». Тут не важна, хто захопнік — паляк ці немец, тут ідэя іншая: вораг — г.зв. калектыўны Захад, а вызваліцель — Масква, Крэмль, Чырвоная Армія (а можа, і войскі АДКБ, калі спатрэбіцца).
Але прынамсі да 1937 г. польская мова была дзяржаўнай у БССР, лозунг «Пра/олетары(і) ўсіх краёў (краін), злучайцеся!» быў змешчаны на беларускай, рускай, польскай і яўрэйскай мовах на Дзяржаўным гербе БССР: Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się! Дзейнічалі польскія школы, дзіцячыя сады, Дзяржаўны польскі тэатр БССР (у будынку былога (і цяперашняга) «чырвонага» касцёла на вул. Савецкай у Менску), польскія нацыянальныя сельсаветы, а ў першай палове 1930-х— Койданаўскі (Дзяржынскі) польскі нацыянальны раён.
Савецкая пралетарская ўлада змагалася з польскімі панамі, але польскія рабочыя і сяляне мелі ў БССР сякія-такія ўмовы для развіцця сваёй мовы і культуры — у параўнанні, натуральна, не з самой Польшчай, а з нядаўнімі часамі Расійскай імперыі.
Цяпер у РБ праводзіцца руская імперская палітыка. Палякі абвяшчаюцца абсалютным злом. Іх садзяць у турмы (Анжаліка Борыс, Анджай Пачобут і інш.). Зрэшты, як і беларусаў. Нацыянальна свядомых беларусаў, палякаў рэжым Лукашэнкі абвясціў не толькі нацменамі, але і экстрэмістамі. А ўсе формы беларускай і польскай нацыянальнай ідэнтычнасці, гістарычнай памяці (ад бела-чырвона-белага і бела-чырвонага сцяга да Рэчы Паспалітай) — па-за законам, па-за правам існавання на той зямлі, дзе беларусы і палякі з’яўляюцца карэннымі жыхарамі, аўтахтонамі.
Гэта вымушае беларусаў і палякаў уцякаць, эмігрыраваць з Беларусі ў Польшчу.
***
У Беларусі цяпер дазволена толькі «руская са знакам якасці» ідэнтычнасць, якая ў форме постсавецкай без перашкод існуе і квітнее з часоў БССР і была афіцыйна замацавана ў 1995 г. у выніку рэферэндуму аб змене беларускіх нацыянальных герба, сцяга і дзяржаўнай беларускай мовы на савецкія герб, сцяг, а таксама ў выніку юрыдычнага замацавання руска-беларускага двухмоўя (а фактычна рускага аднамоўя). Тады ж быў узяты няўхільны курс на інтэграцыю («уз’яднанне») з Расіяй.
Тое, што рэжым Лукашэнкі перапісвае гісторыю, не з’яўляецца чымсьці нечаканым. Дастаткова таго, што яна даўно ў школах выкладаецца па-руску. Але форма без зместу нішто. Цяпер стаіць задача гэту гісторыю ачысціць ад усяго, што сведчыла б пра нейкія гістарычныя сувязі беларусаў з палякамі. А яны былі, ёсць і будуць, бо мы — суседзі.
Фактычна вяртаюцца догмы часоў Расійскай імперыі, калі беларусы лічыліся рускімі, часткай рускага народа. Лукашэнка даўно назваў беларусаў прамым тэкстам рускімі, толькі «са знакам якасці». Нічога новага. Расійскі царызм вуснамі сваіх апалагетаў таксама мог беларусаў называць і «чыстымі» «рускімі» або «славянамі» (а ў Расіі «сапраўдны» славянін быў заўсёды «рускім», іншыя — «сапсаванымі» Захадам, асабліва палякі), і ганарыўся нават дзяржаўнасцю (старабела)рускай мовы ў ВКЛ. Гэта робіць і Лукашэнка. Паслухайце толькі, што ён гаворыць: «А вазьміце Вялікае Княства Літоўскае. Сучасныя літоўцы фактычна прыватызавалі спадчыну гэтага дзяржаўнага ўтварэння. Але што там было літоўскага? Мова — наша, на ёй жа напісана і Канстытуцыя — Статут. Галоўная вера — праваслаўе. Тэрыторыя — у асноўным беларуская, украінская, часткова рускія землі. Народ на 80 працэнтаў — наш».
Праўда, Лукашэнка не ўдакладняе, што ён мае на ўвазе пад «нашай» мовай — рускую ці беларускую. А гэта важна.
У Расійскай імперыі называлі ВКЛ таксама «нашай», «Літоўска-Рускай дзяржавай». І лічылі літоўцаў у гэтай дзяржаве язычнікамі, адсталым племенем. Сцвярджаючы, што рускія ў ВКЛ, г.зн. продкі беларусаў, былі культурным народам, царызм прыніжаў літоўцаў. Але ў пачатку ХХ ст. царызм ужо не лічыў беларусаў вартымі таго, каб звацца народам і нацыяй, а толькі дазваляў быць «племенем» у складзе рускіх.
Літоўцаў жа царызм быў вымушаны прызнаць асобным народам. Бо гэта было выгадна ў змаганні рускіх з палякамі, якія таксама лічылі літоўцаў дзікімі язычнікамі — літоўцаў-католікаў, такіх жа католікаў, як і палякі! Абсурду хапала і раней, і цяпер.
Праблема рускіх заказчыкаў і «заходнерускіх», псеўдабеларускіх выканаўцаў заключаецца ў тым, што яны ўжо не раз прайгравалі ў змаганні з «ненавіснаю» Польшчаю, Літвою і з беларусамі. У век Інтэрнэта і ўсеагульнай пісьменнасці ўжо не працуюць схемы XIX ст. і нават ХХ ст. І можна забараніць нават слова «Беларусь», але яно будзе гучаць. «Жыве Беларусь!» — гэта ўжо больш, чым лозунг. І таму Лукашэнка змагаецца з гэтымі простымі словамі — усімі сродкамі.
Беларусь жыве — у тым ліку на хвалях Беларускай службы Польскага радыё. І дзякуючы гэтаму — падтрымцы беларусаў сучаснай Польшчай — ніякія казкі пра «генацыд» беларусаў у Рэчы Паспалітай не пераканаюць тых, хто ўмее чытаць, слухаць і не верыць кожнай гістарычнай і дагістарычнай лухце, а глядзіць на стан сучасных спраў.
***
Прычына шалёнай антыпольскай рыторыкі і закладкі рэжымам Лукашэнкі археалагічнага раскопу на глыбіню Рэчы Паспалітай і ВКЛ заключаецца ў тым, што ў гэтых нетрах хочуць, мабыць, выкапаць трупы старажытных беларусаў, быццам бы замардаваных старажытнымі палякамі. А выкапаюць падмуркі храмаў і замкаў, зруйнаваных старажытнымі рускімі з Масквы.
У 2000-2010-я гг. усе мы былі сведкамі рэстаўрацыі, рэканструкцыі многіх знакавых помнікаў дойлідства Беларусі: у Мінску, Нясвіжы, Полацку, Ружанах, Мсціславе, Гродне… Пераважная большасць з іх аднаўляліся паводле дзяржпраграм зацверджаных Лукашэнкам. І большасць з іх былі створаны ў перыяд Рэчы Паспалітай. Праўда, ёсць няўдалыя прыклады рэстаўрацыі, як рэканструкцыя Старога замка ў Гродне, якую Марыя Каламайская-Саід, вядомая польская даследчыца гісторыка-культурнай спадчыны Рэчы Паспалітай, назвала «дыснейлэндам пад назвай «замак Баторыя».
Аднак сама рэканструкцыя адбываецца ў час, калі ў Беларусі дзяржаўная палітыка з’яўляецца не столькі прарасійскай, колькі рускай — у тым сэнсе, што адпавядае не ідэалогіі беларускай дзяржавы (калі ўявіць, што яна існуе, а Рэспубліка Беларусь — гэта не яе сурагат), а «русского мира». У гэтым кантэксце стварэнне нават псеўдазамка польскага караля і вялікага князя літоўскага, рускага і жамойцкага і інш. зямель гаспадара Стэфана Баторыя на месцы гістарычнага Старога замка ў Гродне з гэтай палітыкі выпадае. Лукашэнка меў рацыю, калі на нарадзе 6 студзеня гаварыў, што ў апошні час «партрэтаў літоўскай і польскай знаці па ўсёй краіне было больш, чым, напрыклад, герояў Вялікай Айчыннай вайны ці нашай сучаснай гісторыі». Замак-дыснейлэнд у Гродне, як і адноўленая частка палаца Сапегаў у Ружанах, аздоблены выявамі польска-літоўскіх каралёў, гербам польска-літоўскай дзяржавы — «Пагоняй» і белым арлом. Бо гэта гістарычныя сімвалы. Вобразна кажучы, ідэалогія і сімволіка «дыснейлэнда Баторыя» супярэчыць сумесным палётам ваеннай авіяцыі г.зв. Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі над Гроднам.
Тое, што з’явілася на тэрыторыі Старога замка Гродна — гэта амаль цалкам новы гісторыка-культурны, турыстычны комплекс, які ўмацоўвае ў свядомасці беларусаў (і беларускіх палякаў, вядома, якіх у Гродне і на Гродзеншчыне многа) іх гістарычныя сувязі з Польшчай і Літвой, а не з Расіяй. Гэта апора «нерусского мира». За грошы дзяржавы, якая з'яўляецца апорай «русского мира» над Нёманам, створаны гісторыка-культурны комплекс, які ў гэтай частцы «русского мира» самыя асновы гэтага «миру» усім сваім выглядам адмаўляе.
У цяперашнім сваім выглядзе дыснейлэнд над Нёманам працуе на заходні вектар развіцця Беларусі: не толькі адлюстроўваючы мінулае, але і праграмуючы тых, хто сюды прыходзіць, на будучыню. Праўда, пасля нарады 6 студзеня на аднаўленні спадчыны Рэчы Паспалітай у Беларусі можа быць пастаўлены крыж. Але адноўлена і музеефікавана ўжо столькі, што гэтыя сцены будуць стаяць яшчэ доўга і моўчкі сведчыць: тут — не «русский мир», тут агульная спадчына Беларусі, Польшчы і Літвы.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё