Поўнамаштабная вайна Расіі супраць Украіны ідзе ўжо амаль чатыры месяцы. Нягледзячы на падаўляючыя сілы праціўніка, украінская армія гераічна адбівае атакі расійскіх захопнікаў, вядзе контрнаступленне на асобных кірунках, эфектыўна знішчае склады ў глыбокім тылу ворага. Няздольная ваяваць супраць сапраўдных ваяроў, так званая другая армія свету абрынае свой гнеў на мірных грамадзянах Украіны, а таксама на яе культурна-гістарычнай спадчыне.
Стваральнік тэрміна генацыд, дарэчы, ураджэнец Беларусі Рафаіл Лемкін уключыў у гэтае паняцце знішчэнне культуры народу і яе фізічных носьбітаў. Наша сённяшняя суразмоўца без перабольшання прысвяціла сваё жыццё захоўванню гісторыі Украіны. Навуковец у галіне архівазнаўства, першы намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэту архіваў Украіны ў 2009-11 гадах, прафесар Ірына Мацяш нагадвае, што Расія пачала вайну супраць Украіны яшчэ ў 2014 годзе.
-Хачу нагадаць, што вайна паміж Расіяй і Украінай пачалася не 24 лютага 2022 года, а ў 2014 годзе. Калі казаць пра архіўныя ці музейныя зборы, то, відавочна, трэба казаць пра тое, што ў 2014 годзе, па-за ўсімі міжнароднымі законамі і нормамі, ён быў фактычна знішчаны як украінскі архіў і паўстаў як расейскі дзяржаўны архіў аўтаномнай рэспублікі. Крыму. Сумна, што крымскія архівісты адразу прынялі і пагадзіліся прыняць расейскую пазіцыю і працаваць у гэтым кірунку з архівамі. Становішча тых архіваў, якія знаходзяцца ў населеных пунктах, дзе вядуцца ваенныя дзеянні, надзвычай цяжкае. Дзяржаўная архіўная служба цяпер страціла кантроль над дзяржаўнымі архівамі ў Херсонскай вобласці. Архіў СБУ ў Чарнігаўскай вобласці быў знішчаны ракетай, зборы архіва згарэлі. Адпаведна, расейскія агрэсары невыпадкова нанеслі ўдары па будынках музеяў ці архіваў, гэта фактычна генацыд. Гэта вайна супраць украінскай культуры, вайна супраць украінцаў, супраць іх права на незалежнае існаванне. Як вядома, архівы – лепшае сведчанне таго, што адбывалася ва Украіне. Гэта сведчанне нашага права на сваю ідэнтычнасць. Такім чынам расейскія ракеты наводзілі і на музей геніяльнага нашага філосафа Скавароды. Быў разбураны і музей нашага геніяльнага мастака Прымачэнкі. Украінцы дэманструюць цуды гераізму. Дырэктар музею разам з сям'ёй выратаваў карціны з музею, ахопленага агнём. На шчасце, карціны ўдалося выратаваць.
Вайскова-палітычнае кіраўніцтва Украіны запэўніла, што загаддзя рыхтавалася да поўнамаштабнага ўварвання Расеі. Ці гэта падзрыххтоўка тычылася забеспячэння архіваў і музейных збораў?
-Музейныя фонды, музейныя калекцыі, а таксама архіўныя зборы ўваходзяць у кампетэнцыю Дзяржаўнай архіўнай службы і Міністэрства культуры і інфармацыйнай палітыкі. Адпаведна, мы разумелі, што рана ці позна можа пачацца агрэсія, і кіраўніцтва гэтых вытворчасцей рыхтавалася да таго, каб найбольш важныя экспанаты былі ў бяспецы. Але сама эвакуацыя экспанатаў – справа надзвычай складаная і надзвычай небяспечная, бо ў першыя дні агрэсіі, поўнамаштабнага ўварвання, пасля 24 лютага, фактычна шляхі эвакуацыі, акрамя чыгункі, былі перарэзаныя. Наш Нацыянальны архіўны фонд – надзвычайная каштоўнасць, таму кіраўніцтва Дзяржархіўнай службы вырашыла не эвакуіраваць дакументы, а з дапамогай польскіх калег, калег з Францыі, Славакіі, якія дасылаюць упаковачныя матэрыялы, спецыяльныя шафы, паступова перавозіць. Найбольш важныя дакументы ў бяспечныя месцы. Такім чынам, на дадзеным этапе можна сказаць, што дакументы і музейныя экспанаты закрыты, упакаваны, захаваны. Архівісты і музейшчыкі – людзі асаблівыя, страшэнна ўлюбёныя ў сваю справу, страшэнна адданыя справе, якой займаюцца.
Музеі і архівы рэгулярна падвяргаюцца расійскім ракетным і артылерыйскім абстрэлам. Ці вядзецца ўлік знішчаных дакументаў і нарабаваных акупантамі музейных экспанатаў?
-Надоечы ў Кракаве прайшоў Еўрапейскі кангрэс архіваў. Дзяржаўную архіўную службу Украіны на ім прадстаўляў яе кіраўнік доктар гістарычных навук Анатолій Хромаў. Гэта было галоўнае пытанне ў яго выступленні. Пакуль нельга казаць пра канкрэтныя лічбы, пра канкрэтную суму стратаў, таму што ёсць часова акупаваныя тэрыторыі, страты на якіх немагчыма кантраляваць. Дзяржаўная архіўная служба, вядома, вядзе ўлік гэтых страт. Яны пакуль не апублікаваныя, каб не ствараць няправільнай інфармацыі. Аб стратах музейных збораў апублікавана на сайце Міністэрства культуры і інфармацыйнай палітыкі. Гэтым займаецца міністэрства.
Польшча і Украіна зараз знаходзяцца на піку міждзяржаўных стасункаў. Распавядзіце, калі ласка, як Польшчы падтрымлівае Украіну ў яе імкненні захаваць нацыянальную спадчыну ва ўмовах вайны?
-Польшча і Украіна заўсёды былі побач. Мы вельмі цесна супрацоўнічалі, асабліва архіўныя службы. Былі надзвычай цікавыя сумесныя праекты. Архіўныя польскія дакументы ва Украіне польскі бок шукаў разам з украінцамі і архіўную ўкраінскую літаратуру ў польскіх архівах. Былі праекты, звязаныя з агульнай архіўнай спадчынай. Такую ж дапамогу, братэрскае плячо адчуваюць з польскага боку ўкраінскія архівісты, музейшчыкі, бібліятэкары. Пачынаючы ад упаковачных матэрыялаў, бескіслотных скрынь для архіваў, вогнеўстойлівых шафаў – усе гэтыя дапаможныя матэрыялы накіроўваюцца ва ўкраінскія архівы, музеі, бібліятэкі. Нацыянальная бібліятэка ў Варшаве супрацоўнічае з Бібліятэкай ім Вярнадскага. Яна дапамагае не толькі гэтымі ўпаковачнымі матэрыяламі, але і тэхналогіямі, дапамагае захоўваць кніжныя фонды. Галоўнае ўпраўленне дзяржаўных архіваў узаемадзейнічае з Дзяржаўнай архіўнай службай па ўсіх напрамках. Пасля сустрэчы ў Кракаве з’явяцца новыя навуковыя кірункі, звязаныя з адкрыццём архіўных габеленаў ва Украіне. Адкрытае сэрца Польшчы надзвычай важнае. Мы адчуваем гэтую дапамогу. Польшча не толькі дапамагае нейкімі матэрыяламі ці матэрыяльнымі рэчамі, але і прымае вялікую колькасць навукоўцаў. Гэта дало магчымасць працягнуць навуковую працу на базе архіваў і бібліятэк, адкрыла свае архівы і бібліятэкі для ўкраінскіх навукоўцаў, фактычна захаваўшы навуковы патэнцыял Украіны.
Гутарку з прафесаркай Ірынай Мацяш з Нацыянальнай акадэміі навук Украіны запісаў Эдуард Жолуд.
Слухайце аўдыё!