Загінуў абхазскі гісторык
У суботу, 20 верасня, у аўтамабільнай аварыі каля Гудаўты ў непрызнанай Абхазіі (фармальна аўтаномнай рэспубліцы ў складзе Грузіі) загінуў гісторык Станіслаў Лакоба, прафесар і аўтар навуковых і навукова-папулярных прац па гісторыі гэтай часткі Каўказа. Пакуль невядома, ці ён знепрытомнеў, ці, магчыма, заснуў за рулём. Яму было 72 гады, і ён валодаў энергіяй, якой пазайздросцілі б тыя, хто быў на пакаленне маладзейшы за яго.
«Нарысы з палітычнай гісторыі Абхазіі»
Перада мной некалькі яго кніг. Сярод іх «Нарысы з палітычнай гісторыі Абхазіі», выдадзеная ў Сухумі ў 1990 годзе на газетнай паперы ў мяккай вокладцы. У кнізе 150 старонак. У ёй ён апісаў, сярод іншага, лёс свайго сваяка Нестара Лакобы, першага савецкага лідара рэспублікі і ў свой час сябра Сталіна. Хутчэй за ўсё, Сталін, які прыдумаў слоўны каламбур: «Я — Коба (адзін з яго партыйных псеўданімаў), ты — Лакоба», загадаў яго забіць у 1936 годзе. У сваю чаргу, Нестара ў літаратуры апісаў іншы вядомы абхазец і будучы лаўрэат Нобелеўскай прэміі Фазіль Іскандэр. Станіславу пашанцавала больш — хоць ён таксама займаў важныя пасады. Сярод іншага, двойчы ўзначальваў раду бяспекі парадзяржавы і быў кандыдатам на пасаду яе віцэ-прэзідэнта.
«Дагэтуль мы былі незалежнымі, а адгэтуль — прызнанымі»
Да нядаўняга часу на Каўказе існавалі тры парадзяржавы, або квазідзяржаўныя ўтварэнні, непрызнаныя нікім, ці амаль нікім іншым, у свеце. Яны кантралююць сваю тэрыторыю, але іх падтрымлівае Расія. Пасля распаду Нагорна-Карабахскай Рэспублікі ў перыяд з 2020 па 2023 год засталіся дзве — і абедзве знаходзяцца ў Грузіі: Паўднёвая Асеція, якая фармальна не мае статусу, дэ-юрэ — гэта толькі Цхінвальскі раён (акруга) — і Абхазія. Гэта асаблівы выпадак. Абхазы — карэнны народ сваёй рэспублікі, з уласнай — можна дадаць, доўгай і багатай — гісторыяй і добра сфарміраванай ідэнтычнасцю. Яны аб'ядноўваюцца з Расіяй, таму што, як самі сцвярджаюць, яна ўяўляе для іх меншую пагрозу, чым Грузія. Хоць і Расію яны таксама не любяць, што відаць на месцы (пасля расійска-грузінскай вайны 2008 года), калі Расійская Федэрацыя фармальна прызнала Абхазію незалежнай дзяржавай, адзін з маіх абхазскіх сяброў заўважыў: «Дагэтуль мы былі незалежнымі, а адгэтуль — прызнанымі»), але сур'ёзных антырасійскіх палітыкаў там, хутчэй, няма.
«Краіна ў двукоссі»
Некалі я напісаў тэкст пра Абхазію пад назвай «Краіна ў двукоссі». У ім тлумачыў, што пры апісанні гэтага сепаратысцкага рэгіёна часам даводзіцца браць самыя простыя словы ў двукоссе, бо там яны азначаюць зусім іншыя значэнні: «дзяржаўная» мова (калі мы можам ужываць такі тэрмін у парадзяржаве) Абхазіі — абхазская, але амаль усе, прынамсі ў Сухумі, штодня карыстаюцца рускай мовай. У абарачэнні ёсць расійскі рубель, хоць «афіцыйнай» валютай з'яўляецца абхазскі апсар, які каштуе дзесяць рублёў па фіксаваным курсе (чаканяцца толькі памятныя манеты). Афіцыйнай валютай, па сутнасці, з'яўляецца грузінскі лары.
У Абхазіі працягваецца нармальнае палітычнае жыццё. Праводзяцца свабодныя выбары, з рэальнай палітычнай канкурэнцыяй, існуе свабода слова, пра якую ў Расіі нічога не чулі, працуюць незалежныя і апазіцыйныя СМІ. Нягледзячы на тое, што здаецца, Крэмль кантралюе ўсё, мясцовая «племянная дэмакратыя» час ад часу дае пра сябе ведаць — масавыя мітынгі насельніцтва, у выніку якіх змяняецца кіраўніцтва, часам супраць волі Масквы. Апошні такі мітынг адбыўся восенню 2024 года і прывёў да адстаўкі «прэзідэнта» Аслана Бжанія. Аднак пра ўсё гэта мы не даведаемся з першых палос газет, бо Абхазія ў нашы дні рэдка трапляе на гэтыя старонкі — і, магчыма, гэта і да лепшага. Другі цыкл палітыкі таксама можа быць захапляльным і, магчыма, лепшым за першы, бо ён прымушае нас зразумець, што свет рэдка бывае чорна-белым.
У сталінскую эпоху абхазскія імёны былі забароненыя
Станіслаў Лакоба належаў да першага, цяпер ужо адыходзячага пакалення сепаратысцкіх лідараў Абхазскай парадзяржавы. Ён быў тыповым прадстаўніком тых эліт, сярод якіх не бракавала навукоўцаў і людзей з рэдка сустракаемым у палітыцы кругаглядам (першы абхазскі «прэзідэнт» быў, напрыклад, выдатным хеттолагам — знаўцам мовы і культуры народа, які жыў на тэрыторыі сённяшняй Турцыі ў другім тысячагоддзі да н.э.). Ён сам некалькі гадоў чытаў лекцыі ў Японскім універсітэце Хакайда, а сваім імем быў абавязаны... уладам Савецкай Грузіі. Калі ў сталінскую эпоху абхазскія імёны былі забароненыя, бацькі, якія не хацелі выбіраць рускія ці каўказскія імёны (Руслан, Цімур), часта выбіралі польскія. Такім «прэзідэнтам», які нарадзіўся ў падобныя гады, быў Уладзіслаў Ардзінба.
Спачывай з мірам. Няхай гэтая спрэчная, ахопленая канфліктамі зямля будзе лёгкай для цябе!
Аўтар: Войцех Гурэцкі, Войцех Гурэцкі, галоўны спецыяліст аддзела Турцыі, Каўказа і Цэнтральнай Азіі ў Цэнтры Усходніх даследаванняў (Ośrodek Studiów Wschodnich)