У 2023 годзе ў Польшчы адзначаецца 160-ая гадавіна паўстання 1863-1854 гадоў. У Беларусі яго называюць Паўстаннем Кастуся Каліноўскага. Стаўленне да яго ў Беларусі неадназначнае – з аднаго боку гэта важная старонка беларускай гісторыі, а з іншага – барацьба супраць Расіі, на якую сёння нельга акцэнтаваць увагу. Магчыма, таму і стаўленне беларускага афіцыёзу да раману Элізы Ажэшкі «Над Нёманам» такое стрыманае, паколькі важным матывам твору з’яўляецца паўстанцкая барацьба.
«Над Нёманам» Элізы Ажэшкі – вельмі важны твор для польскай літаратуры, які даўно ўжо стаў класікай. На жаль, у Беларусі ён малавядомы, яго чытаюць практычна толькі спецыялісты, хаця ўжо каля 20 гадоў існуе пераклад раману на беларускую мову. Шырокаму колу чытачоў ён невядомы, яго няма ў школьнай праграме. Магчыма, такая нелюбоў да творчасці ўраджэнкі беларускай зямлі Элізы Ажэшка беларускіх уладаў назіраецца таму, што ў яе творы «Над Нёманам» вельмі важны матыў паўстання Кастуся Каліноўскага, калі беларусы разам з палякамі змагаліся з Расійскай імперыяй за незалежнасць. Агулам гэты эпізод беларускай гісторыі стараюцца замоўчваць у беларускай гістарыяграфіі, хаця быў час, калі паявілася шмат літаратуры на гэтую тэму, – гаворыць літаратуразнаўца, выкладчык Варшаўскага ўніверсітэту Андрэй Масквін.
- Беларуская інтэлігенцыя ведае, што адбывалася. У 90-ыя гады, на пачатку 21-га стагоддзя з'явілася шмат гістарычнай літаратуры і на беларускай, і на рускай мове. А адносіны ўладаў да тых падзей сталі мяняцца ў 2002-2003 годзе. Усе творы, якія адносяцца да супольнай беларуска-польскай, беларуска-ўкраінскай ці беларуска-рускай гісторыі – не вельмі пажаданыя. Змяніліся падручнікі, ужо няма гісторыі беларускай літаратуры, ёсць набор нейкіх аўтараў, якіх трэба прачытаць. На жаль, у школьнай і ўніверсітэцкай праграме месца для такіх твораў няма, а гэта вельмі дрэнна, таму што гэта не толькі паўстанне, гэта погляд на канцэпцыю гісторыі, месца ў ёй беларусаў.
Цікавы лёс самой Элізы Ажэшкі. Яна, асабліва паводле нораваў таго часу, была вельмі эмансіпаванай жанчынай. І сама брала пасярэдні ўдзел у паўстанні, нават нейкі час хавала ў сябе дома аднаго з лідараў паўстанцаў Рамуальда Траўгута, якога пазней вывезла за мяжу. Калі б гэта не ўдалося, і яны былі б затрыманыя, можа, раману і не было б. Яна рассталася з мужам, не захацела ехаць за ім у ссылку. Грамадства асуджала яе за гэта, а грамадскае асуджэнне тады было цяжкім ударам, які не кожная жанчына магла вытрымаць. Элізе гэта ўдалося. І тым больш цікава, ведаючы гэтыя факты, чытаць яе прозу.
Падчас чытання «Над Нёманам» мімаволі ўзнікаюць паралелі з сённяшнімі падзеямі, калі назіраюцца спробы адраджэння Расійскай імперыі, калі Расія спрабуе дыктаваць умовы жыцця суседнім народам, пры гэтым у Беларусі пануе тэрор, а ва Украіне ідзе поўнамаштабная вайна з Расіяй.
Слухайце далучаны гукавы файл аўдыё.
нг