Слухайце размову ў далучаным файле!
– Як можна ацаніць маштабы перапісвання гісторыі пад патрэбы ідэалогіі ў сучаснай Беларусі? Думаю, кожны можа згадаць, як змяняліся падручнікі.
– Падручнікі вельмі ўплываюць, бо гэта моцны інструмент выхавання. Дзеці праходзяць школу і фарміруюць свой светапогляд. Школьныя падручнікі – гэта некая аснова, на якую ўжо накладваецца далейшая адукацыя і развіццё. У Беларусі, сапраўды, было некалькі хваляў перапісвання падручнікаў. Нават, з улікам таго, што ўлада мянялася не так шмат – фактычна гэта 1991-ы год і 1994-ы. Але падручнікі мяняліся не толькі пасля прыходу Лукашэнкі да ўлады.
Было, як мінімум, тры пазнейшыя хвалі. Часткова гэта тлумачыцца нейкімі ўнутранымі рэформамі сістэмы адукацыі. Напрыклад, пераход ад 10-гадовай да 11-гадовай школы. Але відавочна, што ёсць і некаторыя ідэалагічныя зрухі. Калі, напрыклад, першая хваля перапісвання падручнікаў была з больш прасавецкім і русацэнтрычным накірункам, то далей, наступныя дзве генерацыі падручнікаў былі больш прабеларускімі, арыентаванымі на нацыянальны наратыў. Апошняя хваля зменаў павінна была быць завершанай па планах у 2020-2021 годзе. І падручнік для 11-га класа ўжо трапіў пад сітуацыю зусім іншую, бо пасля 2020 года шмат што змянілася.
Гісторыя стала куды больш важнай і больш актуальнай, запатрабаванай уладамі. Вельмі шмат сталі размаўляць пра гістарычную памяць, быў уведзены канцэпт генацыду беларускага народа. Галоўным чынам пайшоў ухіл у бок падкрэслівання гістарычнага сяброўства з Расіяй. Моцны антыпольскі ўхіл таксама заўважны ў гістарычнай палітыцы сучасных беларускіх уладаў.
Гісторыя стварае штучную генеалогію супольнасці, бо нацыі змяняюцца
– Увогуле ёсць уражанне, што гісторыя заўсёды на службе ўладаў.
– З гісторыяй ёсць вялікая праблема ў сэнсе тэорыі і метадалогіі, гэта вельмі спецыфічная навука. Яна шмат у чым абапіраецца на сувязі мінулага з сучаснасцю. У ранейшыя часы, з антычнасці, была традыцыя, што гісторыя павінна даваць маральныя ўрокі. Яна дае нейкія ўзоры паводзін, паказвае вартасці, на якія трэба арыентавацца ў выхаванні чалавека. Але ў XIX стагоддзі сітуацыя змяняецца, паколькі паўстае новы тып дзяржавы, той, што мы можам назваць нацыянальнай дзяржавай, якая ўключае ўсіх жыхароў. І гэтых людзей трэба навучыць, патлумачыць ім, што яны з'яўляюцца грамадзянамі. Для гэтага пашыраецца масавая адукацыя, дзе ў першую чаргу навучаюць мове і гісторыі. Гэта ўсё было завязана на патрэбы стварэння масавай арміі. Тое, што найперш зрабіла Францыя пасля рэвалюцыі 1789 года – усіх грамадзян паставілі пад ружжо.
Каб чалавек ваяваў, у яго павінны быць пэўныя каштоўнасці. То бок ён павінен разумець, за што ён ваюе, каго ён павінен забіваць, за што забіваць. Гэта ўсё тлумачыла вельмі добра гісторыя.
Французскі прыклад, калі іх войскі ледзь не заваявалі ўсю Еўропу, нават дабраліся да Масквы, быў проста пераняты іншымі еўрапейскімі дзяржавамі. І па сутнасці гісторыя павінна была выхоўваць патрыятызм, тлумачыць, што такое твая радзіма і хто твае ворагі.
Гісторыя вельмі добра тлумачыць, чаму адны людзі павінны забіваць іншых, дае гэтаму абгрунтаванне. На жаль, мы бачым, што гэта ўсё існуе па сёння.
Калі паглядзець падручнікі па гісторыі розных краін, то бачым,зноў жа, усё накручванне ўяўлення пра веліч сваёй краіны, асабліва ў нейкія далёкія сярэднявечныя часы, тлумачэнне, чаму мы гэтым ганарымся і ваюем з прадвечнымі гістарычнымі ворагамі. Гэта вельмі лёгка выкарыстоўваць для накручвання нянавісці і пераходу да вайны ў сучаснасці. Пра гэта шмат пісалі, гэта добра вядомая рэч.
Таму гісторыю вельмі лёгка выкарыстоўваць для такіх палітычных мэтаў. Застаецца, канешне, задача, ці можам мы зрабіць інакш, па-іншаму будаваць гістарычныя доказы. Былі спробы ў Еўрапейскім Саюзе перагледзець усю гэтую канцэпцыю тлумачэння гісторыі з нацыянальнага пункта гледжання. Не сказаць, каб гэта было цалкам паспяховым, але нейкія зрухі былі. Сёння бачым, што сітуацыя ў нас змяняецца і зноў адраджаюцца тыя ўзоры, якія былі характэрнымі для XIX стагоддзя са спрадвечнымі ворагамі і таму падобным.
Сама па сабе гісторыя – гэта шмат фактаў, усё залежыць ад таго, як мы іх інтэрпрэтуем, што мы падкрэсліваем, што забываем. Калі мы кажам , што Польшча і Расія – спрадвечныя ворагі, то гэта таксама інтэрпрэтацыя, якая тлумачыць усе падзеі ў адным ракурсе. Тое самае, калі кажуць, што беларусы і расіяне – ворагі. Гэта інтэрпрэтацыя сучаснасці, якая, не была характэрна для тых людзей, якія жылі ў XVI і XVII стагоддзі, напрыклад. Бо тая ж самая праваслаўная шляхта, напрыклад, з усходніх частак ВКЛ часта выкарыстоўвала апірышча на Маскоўскую дзяржаву, каб адстойваць свае правы, пераходзіла ў падданства да Масквы, здраджвала і таму падобнае.Сама па сабе гісторыя куды больш складаная, чым нам хочацца гэта прадставіць.
Лічыцца, што памяць – гэта аснова ідэнтычнасці, таму што мы разумеем, што мы частка нейкай нацыянальнай супольнасці. Нам трэба разумець, да чаго мы належым, што гэта за супольнасць, якія яе ўласцівасці, і гісторыя якраз апісвае гэтую супольнасць. То бок яна тлумачыць, дае генеалогію. Але трэба разумець, што гісторыя стварае штучную генеалогію супольнасці, паколькі, нацыі змяняюцца з часам. Калі ўзяць беларускую гісторыю, то, скажам, жыхары Полацкага княства ці жыхары Вялікага княства Літоўскага XVI стагоддзя, ці жыхары Паўночна-заходняга краю Расійскай імперыі ў XIX стагоддзі абсалютна па-рознаму ўяўлялі, да якой супольнасці яны належаць. Але зараз мы ствараем з гэтага адзіную лінію развіцця.
— Ці можна вылучыць канкрэтныя гістарычныя перыяды або асобы ў гісторыі Беларусі, якія найбольш часта становяцца аб'ектамі ідэалагічнага пераасэнсавання? Тут можна згадаць і пра Каліноўскага, які яшчэ ў пачатку ХХ ст перажыў рэпрэзентацыю вобразу ад нацыянальнага героя да дробнабуржуазнага персанажа. Напрыклад, у стужцы «Кастусь Каліноўскі», знятай на замову «Белдзяржкіно». Але ў выніку фільм быў адкладзены на паліцу, бо змянілася ідэйная ўстаноўка, якім мусіць быць герой.
— Калі паглядзець на вобраз Каліноўскага ў гэтым фільме, то ён падаецца як правадыр сялянскага паўстання. Галоўны канфлікт паміж ім і памешчыкам абсалютна не адпавядае таму, што мы ведаем цяпер пра паўстанне. Тады была патрэба для бальшавіцкай Беларусі ў героі, з аднаго боку, нацыянальнага, таму што ішла беларусізацыя, а з іншага боку, Каліноўскі падпадаў пад бальшавіцкае ўяўленне пра гісторыю, заснаваную на барацьбе класаў, на барацьбе за сацыяльнае вызваленне. І Каліноўскі падыходзіў у гэтым плане – ён сапраўды выдаваў «Мужыцкую праўду», звяртаўся да сялян з заклікамі да барацьбы. Каліноўскі быў вельмі блізкім да рэвалюцыйна-дэмакратычных поглядаў. Але відавочна, што інтэрпрэтацыя паўстання як сялянскага не адпавядае рэчаіснасці.
Цяпер мы можам па-іншаму паглядзець на гэтае паўстанне, бо няма жорсткіх абмежаванняў савецкіх часоў. І ўжо ў 1990-х гадах націск на такое сацыяльнае вызваленне паціху адкінулі, куды большыя акцэнты перайшлі на тое, што ён быў беларускім рэвалюцыянерам, сталі падкрэслівацца антымаскоўскія лозунгі, пра што ў савецкія часы, канешне, асабліва стараліся не згадваць. Асоба пакідае нейкі след у гісторыі, а мы інтэрпрэтуем гэта ў залежнасці ад таго, якія зараз ёсць патрэбы.
Цяпер зноў пачалася вялікая хваля дыскусій пра Каліноўскага, паколькі, так ці інакш мы за апошнія гады атрымалі вельмі шмат новай інфармацыі пра Каліноўскага, было знойдзена яго цела сярод расстраляных паўстанцаў на Замкавай гары ў Вільні. Адзіная рэч, якая захавалася з тых, што належалі Каліноўскаму, — гэта амулет з Маці Божай Вастрабрамскай і капліцай Ісуса на Шніпішках. Гэта кажа пра тое, што Каліноўскі быў каталіцкім вернікам, рэлігія мела для яго вялікае значэнне. У савецкія часы гэта ўсё прэзентавалі ў антырэлігійным ключы — быццам бы Каліноўскі змагаўся з нейкім рэлігійным засіллем.
Мы спрабуем прапісаць нейкую ідэнтычнасць, зыходзячы з актуальных пазіцый, калі людзі сябе ідэнтыфікуюць па пашпартах. На маю думку, зноў мы імкнёмся чалавека загнаць у тыя рамкі, якія выгодныя і патрэбныя нам.
Відавочна, што ў тыя часы, калі мы кажам пра сярэдзіну XIX стагоддзя, самі структуры ідэнтычнасці, вызначэння сябе былі іншымі. Каліноўскі быў шляхцічам, для сярэдняй шляхты на нашых землях у тыя часы было характэрна падвойнае ўяўленне, што яны, з аднаго боку, зʼяўляюцца палякамі, бо была дзяржава польская, мова іх польская, але пры гэтым была вельмі моцная традыцыя самавызначэння сябе як літвінаў з адсылкай да гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Мы бачым гэта ў перапісцы Каліноўскага — яго свядомасць была характэрнай для мясцовай шляхты таго часу, але пры гэтым ён робіць вельмі вялікі крок наперад, калі звяртаецца да беларускага сялянства і пачынае ў ім бачыць палітычную сілу. Напэўна, самае рэвалюцыйнае, што было ў жыцці Каліноўскага, што ён бачыў у беларускіх сялянах не проста масу, а тых людзей, з якімі можна дамаўляцца, якія могуць стаць палітычным субʼектам.
І таму мне здаецца, што ў гэтай дыскусіі пра тое, Каліноўскі паляк ці беларус, па сутнасці, гэта такое маніпуляванне і адыход ад тых пытанняў, якіх трэба насамрэч ставіць пра асобу Каліноўскага і характар паўстання.
Беларускія ўлады завалілі «кампанію па міжнароднаму прызнанню генацыду беларускага народа»
— Цяпер шмат робіцца для фармавання наратыву пра генацыд беларускага народа, у чым сэнс? І ці ёсць з гэтага нейкі плён?
— Трэба разумець, калі гэта пачало ўводзіцца, бо, па сутнасці, мова ідзе пра сітуацыю пасля пратэстаў 2020 года, калі моцна пахіснуліся ўстоі ўлады.
Сама ідэя ўвядзення генацыду беларускага народа не была прыдуманая на месцы. Яе прыдумалі расіяне, якія значна раней пачалі раскрываць тэму генацыду савецкага народа. Яны і падсунулі гэта ў якасці сцэнарыя, як можна нанова мабілізаваць беларусаў — а давайце будзем развіваць тэму генацыду беларускага народа.
Ідэю падхапіла Генеральная пракуратура, асабліва Генеральны пракурор Швед, была зроблена стаўка, што гэтую тэму можна выкарыстаць для прасоўвання ўласных інтарэсаў, для пазіцыянавання сябе ва ўладнай іерархіі.
Калі мы звернемся да палітыкі памяці ва Усходняй Еўропе, то бачым, што практычна ўсе імкнуцца сябе называць цяпер ахвярамі генацыду. Украінцы кажуць, што Галадамор быў генацыдам украінцаў, літоўцы лічаць, што падчас Другой сусветнай вайны адбыўся падвойны генацыд — спачатку іх знішчалі саветы, потым нацысты, потым зноў саветы. Усе спрабуюць рэпрэзентаваць сябе як ахвяры генацыду, таму што гэта ў сучаснай еўрапейскай культуры памяці дае права на прызнанне, права выстаўляць нейкія прэтэнзіі іншым. І ўсе спрабуюць максімальна паказаць сябе ахвярамі.
Таму беларускі выпадак не ўнікальны, ён укладаецца ў агульную для рэгіёна палітыку прызнання сябе ахвярамі.
Іншая справа, што на міжнароднай арэне ўладам беларускім не ўдалося нейкім чынам гэта капіталізаваць, паколькі гэта было настолькі крыва зроблена, што не дазволіла дабіцца прызнання. Адна справа, калі ты кажаш: «Вось, мы ахвяры генацыду». Але гэта мае сэнс толькі, калі цябе іншыя прызнаюць як ахвяру.
Беларускія ўлады фактычна завалілі “кампанію па міжнароднаму прызнанню генацыду беларускага народа”. Гэта трэба было па-іншаму выбудоўваць.
Разам з тым гісторыя вайны і гісторыя нацысцкай акупацыі для Беларусі вельмі трагічныя. Трагедыя спаленых вёсак – непрамоўленая, па-за межамі Беларусі пра гэта мала гэта ведае. Апошнім часам у Германіі пераклалі на нямецкую мову дакументальную аповесць «Мы з вогненнай вёскі», але гэта не змяняе радыкальна сітуацыі.
Пра Халакост усе ведаюць, а пра трагедыю беларускіх вёсак ніхто не ведае. Гэта варта было б уздымаць, варта было б паказваць. Але не так, як было зроблена — з палітычным маніпуляваннем, калі наўпрост імкнуцца параўнаць пратэстуючых 2020 года з нацысцкімі калабарантамі, ці паказваць палітычныя пратэсты як аналаг карных аперацый з масавымі забойствамі. Гэта адразу пераводзіць тэму ў сферу палітычных маніпуляцый, і ніхто сурʼёзна гэта не ўспрымае. Я бачу тут вялікую праблему.
— Шмат у чым гісторыя павязаная з нацыянальнай ідэяй. Лукашэнка запатрабаваў нядаўна прыдумаць нацянальную ідэю. Чаму дагэтуль яе не сфармулявалі прывабна, можна ж абаперціся на слаўныя гераічныя старонкі гісторыі, той жа залаты час ВКЛ і ўсё гэта грамадству прэзентаваць.
— Я з вялікім скепсісам стаўлюся да таго, што трэба шукаць нейкую нацыянальную ідэю. Гэта ідэя-фікс расійскага інтэлектуальнага асяроддзя. Калі паглядзіце, напрыклад, па колькасці публікацый і хто піша пра нацыянальную ідэю, то бачым, што пішуць расіяне і беларусы. Прычым расіяне пішуць значна больш пра гэта. І я думаю, што Лукашэнка ў значнай ступені больш залежны ад расійскага інтэлектуальнага і культурнага ландшафту, калі ён пачынае размаўляць пра нацыянальную ідэю.
Я не пагаджуся, што лукашэнкаўскімі ўладамі была адкінута нацыянальная версія гісторыі. Насамрэч не так гэта. Калі мы паглядзім на тую гісторыю беларускай дзяржаўнасці, якая цяпер пашыраецца, то, па сутнасці, гэта крыху мадыфікаваная нацыянальная версія беларускай гісторыі. Падкрэсліваюцца і беларускі характар Вялікага Княства Літоўскага, і незалежнасць Полацкага княства. То бок, гэтыя краевугольныя камяні беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі прысутнічаюць. Можа быць, мы асабліва гэта не заўважаем, таму што глядзім на публічныя прамовы, святкаванні, дзе ўлада засяроджваецца на кульце Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне.
Але калі возьмем тыя ж падручнікі, то гонар за велічнае нацыянальнае мінулае цалкам прысутнічае. Адзінае, што зараз уся гісторыя перамалочваецца як паслядоўная рэалізацыя беларускай дзяржаўнасці з апагеем у сучаснасці, што, зноў жа, з’яўляецца перакручваннем гісторыі на патрэбны ўладам капыл.
вх