Палякі ў Беларусі размаўляюць па-беларуску, па-руску, радзей па-польску. А дзе ўвогуле яшчэ чуваць польская мова на ўсход ад сучасных граніц Польшчы?
На тэрыторыі, якая да 1772-1795 гг. уваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай — ад паўднёвай Латвіі да цэнтральнай Украіны дагэтуль засталіся сляды польскай прысутнасці. Але не паўсюль і не часта гучыць польская мова.
Польскі мовазнавец, паланіст і беларусіст Мірослаў Янковяк даследуе тую частку былой РП, дзе суіснуюць польская і беларуская мовы, а разам з імі — літоўская, латышская, а таксама руская.
— Унутры Савецкага Саюза не было граніц, і ў людзей там было больш магчымасцей для свабоднага перамяшчэння. Цяпер, праз больш чым 30 гадоў пасля распаду Савецкага Саюза, ёсць незалежныя краіны, паміж імі з'явіліся граніцы, і сацыяльна-лінгвістычная сітуацыя ў гэтых краінах пачала даволі моцна змяняцца. На тэрыторыі Беларусі, Літвы і Латвіі яна выглядае па-рознаму. Напрыклад, ёсць сельскія жыхары, якія перадавалі польскую мову з пакалення ў пакаленне. На жаль, такіх людзей усё менш і менш, што датычыць усіх трох краін. Найгоршая сітуацыя, здаецца, у Латвіі і Беларусі, бо адным з фактараў, якія ўплываюць на захаванне мовы, з'яўляецца кампактнасць пражывання насельніцтва, гэта значыць, калі вялікая група людзей жыве на адной тэрыторыі і размаўляе на адной мове або дыялекце. Такая сітуацыя спрыяе захаванню мовы. Аднак, калі ў нас ёсць адзін польскамоўны чалавек, які жыве ў вёсцы, дзе дамінуючай мовай з'яўляецца руская або беларуская, і гэты чалавек не мае кантактаў з іншымі польскамоўнымі, цяжка спадзявацца, што ён зможа захаваць гэту мову.
Мірослаў Янковяк адным з фактараў захавання польскай мовы ў другой палове ХХ ст. — пачатку ХХІ ст. лічыць наяўнасць школ з польскай мовай навучання.
— На тэрыторыі Літоўскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі захаваліся польскія школы. Вядома, яны існавалі і працавалі па розных прычынах. Вядома, што тыя, хто прымаў рашэнні ў Маскве, праводзілі сваю ўласную нацыянальную палітыку, якую трэба было адпаведна разыграць — у тым ліку ў кантэксце адносін палякаў з літоўцамі. Напрыклад, беларускіх школ не было, а польскія дзейнічалі. Магу сказаць, што ў некаторых рэгіёнах Літвы, паводле публікацый старэйшых калег, калісьці функцыянавалі беларускія дыялекты. Мне самому не ўдалося іх зафіксаваць, але польскія школы ў гэтых раёнах працуюць ужо дзесяцігоддзямі, і мясцовае насельніцтва стала польскамоўным.
Мірослаў Янковяк звяртае ўвагу на пэўнае падабенства лёсу польскай, беларускай і літоўскай моў на ўсходніх землях былой РП.
— Калі мы гаворым пра беларускую мову, то калі сістэма адукацыі ў Беларусі амаль цалкам на рускай мове, то як можна эфектыўна падтрымліваць беларускую мову? Яна непазбежна будзе мець іншае становішча, іншы прэстыж. Да нядаўняга часу на тэрыторыі Беларусі былі дзве польскія школы — у Гродне і Ваўкавыску. Яны існавалі, хоць і ў цяжкіх умовах. На тэрыторыі Беларусі таксама былі дзве літоўскія школы. Аднак пасля 2020 года, і асабліва пасля 2022 года, сітуацыя кардынальна змянілася. Гэтых школ больш не існуе, і магчымасці падтрымкі польскай культуры, ідэнтычнасці і мовы натуральным і бесперашкодным чынам практычна зніклі. Арганізацыі, якія працуюць у Беларусі на карысць нацыянальных меншасцей, працуюць у вельмі цяжкіх умовах. Улады іх абвінавачваюць у рознай дзейнасці, часта успрымаюць як варожыя элементы, што, вядома, мае доўгатэрміновы, негатыўны ўплыў на выкарыстанне польскай мовы. У выпадку з Беларуссю мы маем справу ў першую чаргу з русіфікацыяй палякаў, і ў крыху меншай ступені з адноснай беларусізацыяй, у асноўным у сельскай мясцовасці.
Мірослаў Янковяк у апошнія гады ўважліва вывучае польска-беларуска-літоўскае моўнае пагранічча.
— Вядома, ёсць розныя варыянты польскай мовы — высокая мова, размоўная мова, мова гарадоў, а таксама мова вёсак і мястэчак. У Літве апошні варыянт утрымлівае шмат элементаў як беларускай, так і літоўскай мовы. Прыклад Віленшчыны тут вельмі цікавы. Тэрыторыя, пачынаючы ад вёскі Каляснінкай на ўсходзе, праз Эйшышкес і Шальчынінкай, да раёнаў на поўнач ад Вільні, у асноўным населена людзьмі, якія заяўляюць пра сябе як пра асоб польскай нацыянальнасці. Праўда, яны ў рознай ступені русіфікаваныя. Але ў той жа час тут назіраецца пераемнасць у выкарыстанні польскай мовы. Гэты выпадак паказвае, што пражыванне групы людзей на адной кампактнай тэрыторыі, дзе гістарычна дамінавала (і часткова дамінуе) пэўная мова, спрыяе яе захаванню. Там, дзе мова функцыянуе як паўсядзённы сродак зносін у вялікай супольнасці, шансы на яе выжыванне значна большыя.
Мірослаў Янковяк дзеліцца сваімі апошнімі назіраннямі над распаўсюджаннем польскіх і беларускіх гаворак у Літве.
— Год таму мне давялося праводзіць палявыя даследаванні ў раёне паміж Эйшышкес і Каляснінкай, а таксама паміж Дзявянішкес і Шальчынінкай. Аказалася, што беларускія дыялекты ў гэтым рэгіёне практычна знікаюць, а польская мова там відавочна займае першае месца. Многія людзі заяўляюць пра сябе як пра асоб польскай нацыянальнасці. Аднак пытанне нацыянальнай ідэнтычнасці само па сабе вельмі цікавае, бо выкарыстанне пэўнай мовы не заўсёды суадносіцца з заяўленай ідэнтычнасцю. Сітуацыя ў Літве, Беларусі і Латвіі паказвае, што можна штодня выкарыстоўваць беларускую дыялектную мову — напрыклад, у размовах з бацькамі ці суседзямі, адначасова заяўляючы пра сваю польскую нацыянальнасць. У Літве мы вельмі часта сутыкаемся з такімі выпадкамі, што толькі пацвярджае, наколькі складанымі і шматмернымі з'яўляюцца адносіны паміж мовай, культурай і ідэнтычнасцю.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё